De Gids. Jaargang 88

[p. 282]

Nederlandsche bouwkunst in Denemarken.

Ir. D.F. Slothouwer, Bouwkunst der Nederlandsche Renaissance in Denemarken. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon. 1924.

Ieder Nederlander die Denemarken bereisde moet getroffen zijn door het Nederlandsch aspect van eenige voorname gebouwen: Kronborg, Frederiksborg, Rosenborg, de Kopenhaagsche Beurs; en van deze vier is hem licht Kronborg opgevallen als sterk van de andere drie afwijkende, terwijl hem tevens niet verborgen is gebleven, dat geen van deze gebouwen, hoewel zij alle een onmiskenbaar Nederlandschen stempel dragen, onmiddellijk en in geheel te herleiden is tot de Hollandsche renaissance, gelijk hij die uit zijn vaderland kent. Ik herinner mij nog goed, bij een bezoek aan Denemarken jaren geleden, voor dit raadsel te hebben gestaan, en ben verheugd dat een Nederlandsch architect, met zin voor historie bedeeld, ons een bevredigende oplossing komt aanbieden. Wij blijken te doen te hebben met eene afleiding niet der Hollandsche maar van de Vlaamsche renaissance, eene afleiding die gedeeltelijk Denemarken direct bereikt, voor een ander deel het tusschenstation Emden aandoet; - deze laatste vertakking neemt, in haar verderen loop, een waterrijke zijrivier uit Holland in zich op.

De Antwerpenaar Henri van Paesschen (Hans Paaske noemen hem de Deensche bronnen), medewerker van Cornelis Floris aan den bouw van het Antwerpsche stadhuis (1561), daarna aan dien van de Beurs te Londen (1566), bekleedt van 1574 tot 1582 den post van koninklijk bouwmeester

[p. 283]

in dienst van Frederik II van Denemarken en bereidt in die betrekking den bouw van het slot Kronborg voor; de leiding van dit groote werk moet hij echter in 1577 overgeven aan Antonis van Opbergen, geboren te Mechelen in 1543, om den geloove uitgeweken, en die vervolgens op verschillende plaatsen in Duitschland als bouwmeester was werkzaam geweest. Van Opbergen begeeft zich allereerst naar Emden, neemt daar een achttal Nederlandsche steenhouwers en timmerlieden in dienst (zij kwamen daar toen blijkbaar in groote menigte voor; de namen der aangeworvenen wijzen alle naar de Zuidelijke Nederlanden) en bouwt Kronborg af, dat in 1585 voltooid is; - dan vertrekt hij naar Dantzig (waar men omstreeks die jaren een heele schaar Vlaamsche en Hollandsche bouwmeesters, steenhouwers, ingenieurs aan het werk vindt), wordt er in 1592 stadsbouwmeester en bouwt er o.a. het Tuighuis.

Dit noem ik de directe stroom; bij dit alles kan van geen anderen invloed dan dien der Vlaamsche renaissance sprake zijn.

Een ander Antwerpenaar, ouder in leeftijd dan van Paesschen of van Opbergen, maar wiens invloed Denemarken eerst indirect bereikt, is Laurens van Steenwinckel, geboren in 1517 en hoogstwaarschijnlijk eveneens medewerker aan den bouw van het Antwerpsche stadhuis. Hij moet in 1567 naar Emden vluchten, waar hij stads-‘muermeister’ wordt en in de jaren 1574-1576 het stadhuis bouwt. Had men dit vroeger beweerd, men zou doodgeslagen zijn met den naam Marten Arians (Ariaensz.) van Delft, die in de handboeken voor den bouwmeester doorgaat op grond eener verzekering van den Emdener stadsbeschrijver der 18de eeuw, burgemeester Loessing. Onlangs heeft echter, in eene publicatie van het Emdener oudheidkundig genootschap, Dr. F. Ritter aangetoond dat de burgemeester zich vergist. Hij heeft een stuk misverstaan waarin de Delvenaar (die de betrekking van stadstimmerman bekleedde) geenszins als de bouwmeester van het stadhuis, maar van den toren van het stadhuis voorkomt. Verder laat Ritter zien, dat in 1574 Steenwinckel voor de goedgekeurde ‘Conterfeitungh oder Patron (vgl. eng. pattern) des nyen Raithuses’ wordt beloond; andere stukken bewijzen dat ook niemand dan hij, de ‘muurmeester’ der

[p. 284]

stad, het gebouw heeft opgetrokken. Toen bleek dat, met het oog op de paalfundeering, een steenen toren bij dit gebouw bezwaar opleverde, werd besloten den stadstimmerman een houten toren te laten ontwerpen. Laurens van Steenwinckel zal zich hierin te gereeder hebben geschikt, daar hij heelemaal geen toren had willen zetten; zijn ‘Patron’ van 1574 heeft er geen; het was een idee van zijn zoon Hans.

Men merke op, dat de sterke familietrek met het Antwerpsche stadhuis, die reeds Buchelius bij zijn bezoek aan Emden in 1617 opviel, nu op de meest natuurlijke wijze is verklaard.

Twee zoons, Hans en Willem, hebben den vader bij den bouw geholpen; naar men ziet, Hans reeds met zekere zelfstandigheid; zijn geboortejaar is niet bekend; wel, dat zijn vader gehuwd was in 1540. Wanneer in den winter van 1577 op 1578 van Opbergen te Emden komt om helpers voor zijn belangrijke Deensche opdracht te zoeken, gaat Hans mede. Hij is echter niet te Kronborg aan het werk gekomen, maar heeft eerst eenige opdrachten uitgevoerd voor den beroemden Tyge Brahe, om in 1582, als opvolger van van Paesschen, in 's konings dienst over te gaan; in 1588 wordt hij ‘rijksbouwmeester’ en overlijdt in 1601.

Hij liet drie zoons na, waarvan de middelste in 1587 geboren was. De jongste (Marten) is als schilder bekend geworden; Laurens en Hans zijn architect geweest. Ware hun vader blijven leven, zij zouden zijn voortgegaan met datgene waarmede zij reeds begonnen waren: zich onder hem in de kunst te bekwamen. Nu trok hen de plaats in Noordwest-Europa die geworden was 't geen Antwerpen was geweest: nu trok hen Amsterdam, en, in Amsterdam, de rijzende faam van Hendrick de Keyser. Bij hem is Hans, zeer waarschijnlijk ook Laurens, persoonlijk in de leer geweest; ook hebben zij kennis gemaakt met het werk van Lieven de Key, wiens Vleeschhal van 1605 is; - de Keyser's Beurs is van 1608, en de jongelui, in 1602 te Amsterdam aangekomen, zijn er lang genoeg gebleven om van deze bouwondernemingen alles te weten. Laurens is tot 1610 gebleven, Hans vermoedelijk nog wat langer. In 1613 vindt men Laurens bij Christiaan IV van Denemarken als koninklijk bouwmeester in dienst; hij overlijdt in 1619 en wordt opgevolgd door Hans, die al van

[p. 285]

1614 af zijn adjunct was geweest. Hans heeft de betrekking bekleed tot zijn dood in 1639.

Na de studie van den heer Slothouwer kan ten aanzien van de vier in den aanhef genoemde gebouwen het volgende worden vastgesteld:

Kronborg. Van Paesschen koopt materialen aan en verricht ander voorbereidend werk. De architectuur is geheel op rekening te stellen van van Opbergen. Na een zwaren brand in 1629 is Kronborg hersteld (niet verbouwd) door Hans van Steenwinckel Jr. De contracten dragen dezen op, alles zooveel mogelijk weder in den ouden toestand te herstellen; dat hiervan niet is afgeweken, bewijst de schrijver uit eene vergelijking der details van het huidige Kronborg met van Opbergen's werk te Danzig. Kronborg is hiermede voorgoed aan de directe Antwerpsche filiatie toegewezen.

Frederiksborg. De bouw is aangevangen in 1601, het sterfjaar van H.v.S. Sr., maar was toen al jaren lang door dezen voorbereid; het ‘Muster og Afridsning’ waarnaar de steenhouwer (de Nederlander Caspar Bogaert) werkt, is blijkbaar van zijne, Steenwinckel's hand geweest, en het zou niet mogelijk zijn geweest dit ‘Muster’ voor steenhouwerswerk van 11.500 daalders (100.000 Deensche kronen naar de tegenwoordige waarde) te vervaardigen, indien niet van te voren de plannen voor de baksteengevels, waarin het steenhouwerswerk moest worden aangebracht, geheel hadden vastgestaan. Ook de ‘Skabelon’, die de koning in 1602 den aannemer van het metselwerk ter hand stelt, is dus van H.v.S. Sr. Aan Frederiksborg is jaren gewerkt, ook nog na 1613, en er zijn zeer belangrijke onderdeelen die door de jongere Steenwinckel's zijn ontworpen en uitgevoerd. Zij vertoonen den directen invloed van de Keyser's Amsterdamsche Beurs, wier bouw de gebroeders Steenwinckel hadden medegemaakt. In eersten aanleg behoort Frederiksborg tot de filiatie Antwerpen - Emden; onderdeelen vertoonen den invloed van Amsterdam.

Rosenborg. In 1606 legt koning Christiaan de ‘Skabelon’ aan den aannemer over; zij schijnt afkomstig van Willem Cornelisz., die onder H.v.S. Sr. als opzichter gewerkt had en aan wien in den tijd na 1601 verschillende rijkswerken werden opgedragen. Men herkent het gebouw gemakkelijk

[p. 286]

als een filiatie Antwerpen-Emden-Frederiksborg aantoonende.

Beurs te Kopenhagen. Ontwerp van Laurens van Steenwinckel Jr.; de uitvoering is, bij zijn overlijden in 1619, overgegaan aan zijn broeder Hans, die ook de vrije ontwerper is van eerst na 1623 uitgevoerde topgevels en dakvensters aan de lange gevels. Men kan de Beurs het product noemen eener enting van (jongere) Hollandsche bijzonderheden op een (ouderen) Vlaamschen stam.

Datzelfde karakter vertoonen ook andere bouwwerken door de jongere Steenwinckel's uitgevoerd: portalen aan twee Kopenhaagsche kerken, de kapel van Christiaan IV te Roskilde.

Het spreekt vanzelf dat ook andere dan filiatiefactoren op de vormen die de Nederlandsche renaissance in Denemarken aanneemt, invloed hebben gehad: invloeden van klimaat, bijzondere ligging of bestemming, enz. Dit is bij elke overplanting het geval. Mij boezemde nu ditmaal in het bijzonder de filiatie belang in, en die lijkt mij nu vast te stellen als boven.

De heer Slothouwer heeft het werk van oudheidkundigen, die in den jongsten tijd in Denemarken over onderdeelen van het door hem behandelde onderwerp geschreven hebben, gelukkig samengevat, onder één gezichtspunt gebracht, en bovendien uit zijn vakkennis als bouwmeester op belangrijke punten aangevuld. Hij verdient hartelijke dank; en het zou verblijdend zijn, hem ook een boek over de Nederlandsche renaissance te Dantzig te zien samenstellen, die nog vol problemen zit.

H.T. Colenbrander.