De Gids. Jaargang 88

[p. 131]

Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman.

27 Juni 1924.

De tijden waarin het liberale verstand aan de verleiding placht toe te geven, zich voor het nationale verstand te houden, liggen wel heel ver achter ons; - ja die verleiding zelve bestaat niet meer. De overweging reeds dat van de negen groote staatkundige figuren die onze geschiedenis sedert 1848 opgeleverd heeft, er slechts vier - Thorbecke, Fransen van de Putte, Kappeyne, van Houten - van liberalen huize zijn geweest, tegen één conservatief (Heemskerk Sr.) en vier ‘kerkelijken’ (Groen, Schaepman, Kuyper, Lohman), doodt in ons alle neiging tot overschatting van de verdienste der richting waaraan wij zelven ons verwant gevoelen. Het is niet uit een hoogte van eigenwaan dat wij ons vermeten een Lohman te beoordeelen; wij plaatsen hem niet in een vijandig, het duisterlingenkamp; wij wenschen van hem te spreken als van een volksgenoot van buitengemeene gaven, die ons ontviel. Wij kunnen en willen den toon van filiale aanhankelijkheid niet nabootsen, die uit den kring zijner jongeren opstijgt; - zou hij het hebben verwacht; zou hij het hebben gewaardeerd? ‘Mij aan niets gebonden achtende dan aan de begeerte de waarheid te vinden en te zeggen, heb ik er naar gestreefd mij van alle partijdige voorstelling te onthouden’; - zóó sprak, toen hij een hoogtepunt van zijn leven beklommen had, Lohman zelve, en gaarne willen wij, in die houding althans, zijn discipelen zijn.

Op één na, zijn nu de groote parlementaire figuren, waar-

[p. 132]

op, in den tijd van driekwart eeuw, Nederland roem dragen mocht, uit het leven gegaan, en wij achterblijvenden voelen ons van kleiner gestalte dan zij. Mij dunkt, dat gevoel zal ook onze tijdgenooten van rechts doordringen. Is het, omdat de strijd, die deze kampioenen staalde, zijn centrale beteekenis verloren heeft, en daarmede het vermogen, ons, de nazaten, tot groote daden te bezielen? Ik vrees van ja. De werkelijkheid noopt thans de besten van ons, van links als van rechts, in gansch andere categorieën dan het voorgeslacht te denken, maar verder dan het denken zijn wij nog niet; tot den greep op de werkelijkheid, die aan alle vruchtbare politieke perioden pleegt vooraf te gaan en ze alleen mogelijk maakt, voelde geen onzer huidige staatslieden den moed en de kracht. De eenige wien de vingers jeukten was Troelstra in November '18, en hoe spoedig moest hij clementie inroepen voor eene ‘vergissing’. Dit teekent den tijd en de verhoudingen. De Negenmannen ‘vergisten’ zich niet, al werd hun voorstel met groote meerderheid afgewezen; na vier jaren gaf de geschiedenis hun gelijk. Op de parlementaire nederlaag van Fransen van de Putte volgen de wetten-De Waal, na vier jaren. De grondwetsherziening waarom liberalen Kappeyne afvallen in 1879 wordt binnengeloodsd door een conservatief, na acht jaren. Het geduld van de voorstanders der ‘non possumus’-politiek is langer op de proef gesteld, maar verloochend hebben zij haar nooit, tot de verwezenlijking mogelijk blijkt onder Cort van der Linden. Dit rotsvast geloof in het recht en de zegepraal eener alle denken en doen beheerschende zaak, eener zaak tot welker oplossing de formule gereed ligt, wie onzer mag er thans in roemen? De socialisten niet en de liberalen niet; en misschien de kerkelijke coalitie allerminst. Wij allen zijn zoekende; geen van ons heeft reeds gevonden. Tot het geheim der toekomst geeft Lohman niet den sleutel; - waanden zij dien te bezitten, de tred zijner volgelingen zou vaster zijn. Den eenigen man uit hun midden die oorspronkelijk inzicht heeft getoond in de politieke behoeften van den dag, den heer de Geer, hebben zij gemeend aan het voortbestaan der coalitie te moeten offeren; - eene coalitie waartoe en waarvoor? Tot christelijke defensie, wordt voorgegeven. Alsof iets ter wereld in staat ware aan de pacificatie-Cort van der Linden den bodem in te slaan dan voort-

[p. 133]

gezet misbruik der ‘christelijke’ leus. Het kruisvaandel tegen liberale schoolwetmaniakken op te heffen moge eenmaal redelijk zijn geweest, een gat in de staatsbegrooting stopt men er niet mede.

Aldus aan de begrensdheid van Lohman en de Lohmannianen te herinneren verraadt geen gebrek aan piëteit. Hij behoort aan het verleden en was in dat verleden groot. Het nut zijner afscheiding van Kuyper is door de uitkomst voldingend bewezen. Kuyper alleen, of met Rome alleen, zou het einddoel niet hebben bereikt. Kuyper dolf met wellust aan de verwijding eener kloof die Lohman erkende dat in het nationaal belang moest worden overbrugd. Hij heeft zijn liberale medeburgers lang gewantrouwd maar ze niet gescholden. Hij was van andere afkomst en anderen geest dan de virtuoos op het klavier der volksconscientie. Het Réveil, aan welks innerlijkste wezen Kuyper steeds vreemd is gebleven, gaf in Lohman aan Nederland een laatste geschenk.

Eerst op gevorderden leeftijd is hij in de politiek gedreven door een wond, zijn teerste gevoelens toegebracht door lieden die vermoedelijk in ernst, in gewetensfijnheid, in alle wezenlijke beschaving zijn minderen zullen zijn geweest: de toongevende sociëteitsmeneeren eener provinciestad, die zich toen nog gerechtigd achtten in min of meer conviviale stemming naast burgerlijke, ook kerkelijke zaken te bedisselen, omdat zeggenschap daarover in vroeger tijd standsattribuut was geworden en zij niet ongaarne op dat verleden bleven teren. Dat standsvoorrecht liep toen op gekneusde beenen. Het nieuw kerkelijke kiesrecht maakte de ‘omzetting’ ook der Bossche hervormde gemeente wellicht tot een kwestie van tijd. Liever dan de diaconieschool onder orthodoxe leiding te zien komen, hieven de heeren haar op, de kinderen der mingegoede hervormden naar de openbare, dat was in den Bosch een op den naam na katholieke school, verwijzende. Dit zijn overtuiging kwetsende voorval dreef Lohman tot een eigen onderzoek der schoolkwestie die hem niet meer loslaten zou. De heele rest van zijn leven heeft hij aan wat hij als verschuldigd rechtsherstel moest gevoelen, gewijd. Hij heeft in de politiek dat ééne hooge goed gezocht en niet zichzelven. Zulk een leven dwingt eerbied af ook aan hem die inziet, dat het niet waar-

[p. 134]

borgt tegen eenzijdigheid, ja bijna noodzakelijk daarin doet vervallen.

Dat hij niet méér van die eenzijdigheid heeft getoond, bewijst den hoogen rang van Lohman's geest; - dat zij zijn beteekenis geen afbreuk heeft gedaan zou ik niet durven beweren.

De eigen ervaring heeft hem tot groots in staat gesteld, maar is hem toch tegelijkertijd een floers geweest waardoor de werkelijkheid niet dan met moeite heendrong. Op de betrekkelijkheid van het belang zijner Bossche indrukken had hij geen oog. Nog in 1913, bij de eerste ontmoeting met Cort van der Linden, op wiens doen hij zulk een opmerkelijken invloed zou verkrijgen, bevecht hij, of het nog in blinkende rusting vóór hem staat, een liberalisme dat dan al tot de achterbuurten van het vaderlandsche leven is teruggedrongen. ‘De geestelijkheid der ons wachtende staatskerk’ meent hij te mogen signaleeren - in den Bond van Nederlandsche Onderwijzers! Hoeveel beter kent, in hetzelfde debat, de premier de kaart van het land, met vast te stellen, ‘dat de bloeitijd van het rationalisme voorbij is’.

Doch al meent men op de zon Lohman vlekken waar te nemen, hare stralen blijven verwarmen. ‘De schoolstrijd moet ophouden’, aldus Lohman bij dezelfde gelegenheid, ‘omdat hij meer en meer de natie demoraliseert, niet de tegenpartij alleen, maar ook ons zelf. Door den strijd te bestendigen, die naar constitutioneel recht slechts met toestemming der meerderheid kan worden beëindigd, dwingt gij ons op allerlei wijzen te streven naar de meerderheid... Die strijd demoraliseert op den duur; de Christenen mogen niet voor zich uittrompetten laten op de straten... Het Koninkrijk Gods is geen uithangbord en behoort niet allereerst zich te openbaren in een stembus...’. Eere den man die dit zóó zeggen dorst; - maar bleef hij billijk als een ander het zei? Zijn ontslagnemen uit de Koninklijke Akademie omdat de president La Saussaye, geloovige van zoo onverdachten ernst als Lohman zelf, van zijn recht als staatsburger gebruik gemaakt had tot een advies, niet op de coalitie te stemmen, heb ik klein gevonden. Beneden Lohman's peil waren de uitdrukkingen, die hij gedurende den stembusstrijd van 1913 in zijn blad toeliet; beneden zijn scherpzinnigheid het niet-beseffen, dat de

[p. 135]

onderwijswet-de Visser de rechtsgelijkheid tusschen bijzonder en openbaar onderwijs uitwerkte als gelijkheid in verspillingsrecht. Doch dit vast te stellen, is het niet tegelijk een erkenning van zijn ongemeene verdiensten? De door hem niet verhinderde dorperheid van De Nederlander gedurende zekere weken van 1913 verbaasde zoo, omdat hij ons aan beter had gewend; - en de andere opmerking zegt eigenlijk: zelfs Lohman is daar toen blind voor geweest. (Wij allen, die niet dezelfde verontschuldiging hadden, waren het mede).

Dat Lohman mij voorkomt grooter te zijn geweest als Kamerlid dan als all-round publicist, en dat het meer zin zou hebben gehad, zijn redevoeringen in keur, dan zijne dagbladartikelen zonder keur te herdrukken, heb ik in De Gids reeds betuigd, en ik kan het slechts herhalen.

De door hem geautoriseerde onderneming bewijst overigens, dat hij zijn werk afgeloopen achtte. Of de jongste ontwikkeling der coalitiepolitiek hem welgevallig is geweest? Er schijnt reden te veronderstellen, dat hij den heer Beelaerts van Blokland gaarne zou hebben zien slagen.

Een Nederlander van groote plichtsbetrachting, geestkracht en distinctie is heengegaan; - dit is toch wel de indruk die beklijft.

Behoeft het in herinnering gebracht, dat hij Groninger was en regent? Beide in merg en been, en beide in het beste van de hoedanigheid. Het mengsel bleek in hem op te leveren een voorname eenvoudigheid, die de Nederlandsche samenleving dienen en tegelijk sieren kon, een vastheid van geschoolden levensgang die men soms geneigd is te vreezen dat onder ons zeer is afgenomen, en die men nog het minst ontbeert in provinciale geslachten, gewenschte en, mocht het zijn, ook in de toekomst niet teleurstellende reserve voor ons volksgeheel.

H.T. Colenbrander.