De Gids. Jaargang 87

[p. 326]

Marcellus Emants †.

Eigenaardig strengelen zich gedachteweefsels door elkander, wanneer men peinst over Emants' dood, zóó schielijk op dien van Couperus gevolgd. Onjuist zou het zijn, in hen beiden de Hagenaars te zien en daarmede hen af te scheiden van der hoofdstad Nieuwe-Gids-bent. Immers waren Netscher en Arij Prins evenmin Amsterdammers. Wel zijn zij de twee voornaamsten, aan wie men denkt bij de verzekering in Prinsen's Handboek: ‘Men doet verkeerd bij de eindelijke herleving onzer kunst den blik uitsluitend te vestigen op de Nieuwe-Gids-groep’. Die twee voornaamsten zijn zij in het vertellende proza gebleven.

Met gelijkenis in het maatschappelijke, hebben zij een deterministischen trek gemeen, een invloed van denken-en-voelen uit Frankrijk: wat twintig jaar lang het nieuwe was, na de romantische smartelijkheid uit vroeger tijdperk. Beiden durfden, vroeg en veel. Doch verder blijkt er slechts verschil, en hierin het diepe onderscheid van hun aard. Couperus vindt het in de breedte eener overstelpende verscheidenheid van motieven, die hij aandorst en aankon voor de vertelling; kunstenaar, wien de arbeid spel leek. Emants gaat de diepte in, mensch die zich uitspreekt in verhalen. Weliswaar deed hij ook anders. Wellicht zijn mondain-maatschappelijke betrekkingen de aanleiding geweest tot een als-populaire uitbreiding van zijn tooneel-werkzaamheid, tot jaarlijksche redevoeringen in het Verbond en tot het afgeven van stukken, die als van een tweeden Emants waren. Toch bleek ook in dit verlangen kracht en we danken er zoowel het vaak-gespeelde en veel-

[p. 327]

gewaardeerde Domheidsmacht aan, als het miskende Adolf van Gelder, dat onder de grauwheid van Emants' ernst ligt, gelijk zijn vertellingen en zijn romans.

Deze omvatten een tijdvak van ongeveer een halve eeuw werkens. Van lezen; van reizen om het oordeel te vormen en in het kritisch beschrijven zich te oefenen; van schrijven, langzaam en nauwgezet, met hardnekkig verzet tegen allen schijn, ook dien van elk bekoringsmiddel. De oprechtheid die de grond en het wezen dezer kunst was, kon onmogelijk anders dan zoeken tot het gevonden hebben naar het eenig juiste woord voor de volledig juiste, volkomen duidelijke voorstelling of gedachte. Hij wil het onverbiddelijke. Hij weet het onder woorden te brengen. Hij vermag zich te handhaven in deze strenge kunst-beoefening. Van ‘hersenschimmen’ had hij een afkeer; wat hij eronder verstond, heeft hij in meer dan één ‘pro domo’, hetzij inleiding of tijdschrift-artikel, uiteengezet. Zijn onverzettelijkheid hierin mocht aan oppervlakkig oordeel den indruk van onverzoenlijkheid geven, de eigenlijke onverzoenlijken waren zij, die de Nagelaten Bekentenis tot stapels lieten groeien op de boekenstalletjes, die het treffende hierin niet konden, het voor ons land nieuwe hiervan, als vroeger van Lilith en Godenschemering, niet wilden zien.

Toen hij nogmaals gelegenheid kreeg, in een van die op het nuchtere af koele, máár steekhoudende betoogen, in welke hij zijn volle maat gaf, den Gids-lezers uiteen te zetten (November 1898), tot hoever de rechten gaan der kritiek, tot hoever de rechten van elken schrijver, schreef hij niets meer dan zijn overtuiging, doch wie zijn schrijvers-ervaringen kenden, wisten dat hij pleitte voor eigen zaak, daar hij voor dit ‘zijn geloof’ had geleden.

J. de Meester.