De Gids. Jaargang 87

[p. 500]

Stedenschennis?

De vraagstukken, welke de moderne verkeers-eischen in onze mooie, met zooveel begrip aangelegde, oude steden, herhaaldelijk opwerpen, zijn en blijven zeer moeielijk op te lossen. Elk ingrijpen in een organisch gegroeid stadsplan loopt groot gevaar, analoog te worden aan wat een staatsman onlangs het zetten van een pennemes in een uurwerk heeft genoemd. Zeer zelden biedt zich de kans tot een operatie, waardoor de grondslag van het bestaande geëerbiedigd blijft. En in gevallen, waarbij dit werkelijk het geval schijnt te zijn, worden toch vaak alle konsekwenties van het ingrijpen nog niet genoegzaam vooruit overzien.

Het thans in Leiden aanhangige denkbeeld, om de Mare te dempen biedt een sprekend voorbeeld van algeheele onbezonnenheid, omdat er wel veel meê bedorven, maar feitelijk geen doorloopende verkeersader meê verkregen zou worden.

Bij wat zich thans in Amsterdam voordoet, is de zaak anders gelegen.

Tegen de verbreeding van de Vijzelstraat zijn bij voorbaat geen overwegende bezwaren gerezen. Er moest, schijnt het, een ruimer verkeersader naar het Zuiden gemaakt worden, en uit een oogpunt van stedenschoon bood een amotie van den eenen kant dezer straat geen al te groot verlies. De lijnen van het oorspronkelijke stadsplan werden niet verlegd. Alleen werd een bestaande hoofdlijn breeder getraceerd. Ik was indertijd verheugd, toen deze oplossing aanvaard werd. Eenige dwaze plannen, waaronder het dempen van de Reguliersgracht, en zekere schuine doorbraken, van de soort zooals

[p. 501]

men die in den Haag toepast, kwamen er ten minste voorgoed meê van de baan. Toch heb ik mij toen al wel eens afgevraagd, of het komen te kruisen van de grachten met een heel breede, in plaats van met een smalle straat, geen aesthetische conflicten kon meebrengen.

Maar er lagen ook andere gevolgen voor de hand, die vooruit, naar ik meen, te weinig onder de oogen gezien zijn.

Aan een zoo breeden weg als de verruimde Vijzelstraat, zouden vanzelf geen huizen van de vroegere hoogte of liever laagte komen, ook al omdat er, juist in het midden van de stad, behoefte aan grootere gebouwen gevoeld wordt. Er werd een weg van 22 Meter getraceerd; en daaruit volgde, krachtens de bouwverordening, dat de toelaatbare hoogte voor den opgetrokken muur 21 Meter werd, terwijl de daknok daar dan nog vrijwel ongelimiteerd bovenuit kon gaan.

Wat nu het groote gebouw van de Handelmaatschappij betreft, dat aan de Westzijde van de straat werd opgetrokken, en waarover thans heel Amsterdam spreekt, de opgaande gevel tot de gootlijst hiervan zou in het oorspronkelijke project de maximum-hoogte bereikt hebben. Het werd echter al spoedig duidelijk, dat het volume van het gebouw alleen dan voldoende zou worden, wanneer nog een paar huizen aan Heeren- en Keizersgracht er bijgetrokken konden worden, die evenwel niet verkrijgbaar bleken te zijn. In verband hiermede werd bij het Gemeentebestuur een tweede plan ingediend, dat aan de Vijzelstraat en aan de zijde der grachten een gevelhoogte van ± 25 Meter bereikte, - waarop bouwvergunning werd verkregen. Hierbij moet echter dadelijk worden opgemerkt, dat dit gebouw van de Handelmaatschappij een platte bedekking biedt, waardoor de totale hoogte van het blok metterdaad niet hooger reikt, dan de nok van een gebouw met een opgaanden gevel van 21 Meter, maar met bovendien een schuin oploopend dak, dit zou hebben gedaan. De massa van de grachtenzijde uit gezien, werd dus inderdaad niet hooger dan bij deze straatbreedte onder normale omstandigheden pleegt te gelden.

Nu komen er plotseling allerlei beminnaars van het oude Stadsschoon in het geweer, die zich tegen dit hooge gebouw, zooals het zich van de Leidschestraat-zijde vertoont, verzetten. Dat men hier toch intusschen met eenvoudige consequen-

[p. 502]

ties van de vrij algemeen toegejuichte verbreeding van de Vijzelstraat te doen heeft, wordt wel zeer voorbijgezien.

Maar er is meer.

Men hoort thans vrij algemeen het bezwaar opperen, dat de schoonheid van de zich strekkende rij der grachtenhuizen van de Leidsche-straat-zijde gezien, door het hooge gebouw daarachter finaal bedorven wordt.

Tegen deze zienswijze zou ik mij toch willen veroorloven te waarschuwen. In den stedenbouw kunnen effecten bereikt worden door eenwezigheid en door tegenstellingen. Tot nu toe boden de in één bedoeling ontstane grachtenlijnen een rustige harmonie. Zij komen nu nog op andere wijze te spreken, door dat achter de horizontale strekking een in de hoogte oprijzend blok verschijnt. De onbewuste gewoonte-aesthetiek van vele Amsterdammers komt hiertegen in opstand. Maar ik acht het niet onmogelijk, ja niet onwaarschijnlijk, dat men binnen niet al te langen tijd in het contrast van dat liggende met het oprijzende motief juist een eigenaardige voldoening zal vinden en er de grachten geenszins ontluisterd door zal achten, omdat hun horizontale lijn door de tegenstelling met een staand blok nog sterker uitkomt.

Een historisch voorbeeld moge ons hierbij tot nadenken stemmen.

Toen het groote Raadhuis van van Campen midden in de toenmalige stad van lage huizen gezet werd, hebben stellig een aantal Amsterdammers dit als een beleediging van het bestaande beschouwd. Het kon een plompe sta-in-de-weg in het liefelijke centrum der stad genoemd worden. De gewoonte-aesthetiek moet toen in opstand zijn gekomen. Toch zouden wij thans het vorstelijke gebouw, dat juist door het sterke contrast het karakter der omgeving des te duidelijker tot haar recht deed komen, niet gaarne meer willen missen. En het is juist een kardinale fout geweest, dat men in den laatsten tijd de andere wanden van het Damplein met in het massale concurreerende gebouwen heeft volgezet.

Mijn conclusie is tweeledig.

Ten eerste blijkt het weder, hoe er bij elke verandering in een stadsplan, van den beginne af aan, alle doorzicht vereischt wordt, en hoe alle gevolgen deugdelijk behooren te worden

[p. 503]

afgewogen, opdat men niet later terecht of ten onrechte meene, onherstelbare schadeposten te moeten boeken.

Ten tweede behoort, meen ik, meer dan gewoonlijk geschiedt, in het oog te worden gehouden, hoe de groei van een stad, door de tijden heen, niet altoos in een en denzelfden geest zal kunnen geschieden, maar dat evengoed als in rustige aaneensluiting, in sprekende contrasten, schoonheidselementen naar voren kunnen komen. Ik zou niet gaarne zien, dat uit deze opmerking een stelling werd gemaakt, en geloof vast, dat de plaats-waar en de wijze-waarop altoos en overal hoofdpunten in de overweging zullen moeten blijven. Maar de noodzaak zelve kan inderdaad tot architectonisch waardeerbare motieven leiden, waar de voortgezette traditie ons nooit toe zou hebben gebracht.

Wat nu in het bizonder het gebouw van de Handelmaatschappij betreft, reeds thans kunnen wij tevreden zijn, dat de uitvoering er van aan een architect is toevertrouwd, die zich door rustig overdenken van de hem gestelde problemen en door een streven naar stemmige grootheid, van velen zijner kunstbroeders onderscheidt. Waar het thans echter eerst in zijn geraamte staat opgetrokken, zal het gepast zijn, een eindoordeel over het gebouw en het effekt dat het zal maken, op te schorten totdat het inderdaad voltooid voor onze oogen zal staan.

J.V.