De Gids. Jaargang 87

[p. 341]

Louis Couperus †.

Valkenburg, 18 Juli.

Met enkele uren tusschenruimte brengen een 's morgens aankomend avond- en een ochtendblad de tijdingen van Couperus' ziekte en van zijn dood. Juist had ik de lektuur geëindigd van Dr. Doucet's dissertatie over Zola en de botheid der ongevallen welke aan beider levens een abrupt einde maakten, plaatst twee menschen naast elkander, die op de ontwikkeling van het roman-schrijven in Nederland sterken invloed hebben geoefend. Een verre-gaand verschil tusschen hen, als tusschen den sterken kop met de prachtige droefgeestige oogen van den Franschman en het door nervositeit vertrokkene in de fatterigheid van Couperus. Geen ‘J'accuse’, ook, bij het vele levenswerk van dezen en toch, voor ònze Letteren, in hem een (schijnbaar-nonchalante!) doortastendheid, die, als vanzelfsprekend verzet, een uiting was van driesten moed.

Uit hetgeen Netscher daarover onlangs heeft gepubliceerd, kent men Couperus' aanvankelijk ontzag voor Potgieter, dat zich echter beperkte tot de taalverzorging door den beginner, die dacht gedichten te zullen schrijven. Ongetwijfeld is Ten Brink's liefde voor den Franschen Roman den aanstaanden - hoe jongen - schrijver van Eline Vere ten goede gekomen. Ten Brink die Zola als een Herkules prees... Ach, hoe vlug gaan veertig jaren, wanneer men aan dat boek terugdenkt! In '76 was L'Assommoir verschenen in een dagblad; in '79 verborg ik het onder de boeken van mijn Geldersche registra-

[p. 342]

tiekantoor; te Amsterdam en in Den Haag waren zelfs de zestienjarigen zooals Couperus toen al veel beter ingelicht: Flaubert's klacht ‘l'anatomie du coeur humain n'est pas encore faite’, was trouwens juist twintig jaar oud.

Die ontleding bracht hier Eline Vere; het is geen ondankbaarheid aan Emants, al ging diens Banier-werk denzelfden kant op, den coup-de-maître van den jongen Couperus onzen eersten modernen roman te noemen.

Het geniale in hem is door dezen eersteling vastgesteld: in een omgeving vol schittering, o.a. dank zij het kinderleven, staat er gaaf de hoofd-gestalte, met een verbijsterend zenuwleven, als nooit ten onzent te boek was gesteld. Doch het typisch-moderne beteekende meer, was èn in de compositie van het verhaal, waarbij ‘inlichting’ door den schrijver voor den lezer overbodig bleek en onze aandacht met alle gestalten vertrouwd raakte, zonder dat we nog iets van hen wisten; èn in de zeer verzorgde, doch hòe volkomen bij tijd en milieu en omstandigheden passende taal; het was er in het determinisme dat het boek beheerschte, het was er in de hiertoe noodige stoutmoedige openhartigheid.

Al spoedig na Eline Vere is Couperus zijn ‘noodlots’- opvatting, ook van niet-clericalen kant verweten. Niet slechts was men ten onzent weinig vrijmoedigheid gewend, er waren auteurs, onder wie De Genestet, die ons kleine land er ongeschikt voor achtten, zooals de autoriteiten van Doetinchem of Oudewater hun gemeenten te braaf vinden voor Amsterdamsche of Haagsche japonnen. Toen bracht Couperus met Majesteit en Wereldvrede een ‘modernisme’, dat iets van profetische beteekenis zou blijken te hebben, doch waarvoor de gezaghebbende nieuwere kritiek ten onzent, verrukt over Extaze en Eline Vere, het tegendeel van eerbied toonde. Heeft hij zich ooit laten influenceeren? Uit Metamorfoze is gebleken, dat hij wel degelijk gegriefd werd. Nochtans ging hij onvervaard voort; ook na de breuk met de toenmalige mederedacteuren van dit tijdschrift, wier bezwaren weer uit den tegenovergestelden hoek gekomen waren, als die van de spotters met Majesteit.

En dit nooit afgebroken doen kenmerkt zijn bewonderenswaardig bestaan het meest. Hij was een begenadigd verteller; hij kon niet anders, vertellen moest hij. Op een oogenblik

[p. 343]

van ontgoocheling, daar hij twijfelde aan de toekomst van den roman, zette hij zich tot een luchtig causeeren, dat een door niemand geëvenaard vertellen ‘van zichzelf en anderen’ was. Hier steeg zijn ironie het hoogst: bleek zij duidelijker dan elders de ventilatie-klep voor wat deze driest-openhartige met zich-zelf had te stellen en vond dat leven, waarvan hij de banaliteit in het alledaagsche al even moeilijk duldde als zijn meester-bij-uitnemendheid Flaubert. Hoezeer leven en vertellen één voor hem waren, toonde ten slotte Het Snoer der Ontferming, dat het dichterlijke resultaat is van een betrekkelijk kort en door ziekte gestoord verblijf in Japan: - zijn laatste werk, zoover men weet. Juist als bij Zola, viel plots de pen -- en eerst de toekomst zal duidelijk zien, hoe hoog hij in onze Letteren staat.

J. de Meester.