De Gids. Jaargang 87

[p. 154]

G.H. Breitner.

De kunst van Breitner is tegelijkertijd de voortzetting van en een reactie tegen de kunst der groote Haagsche landschapschilders geweest. Breitner kwam vooral in zooverre uit hen voort, als hij op hun breed en smijdig schilderen in verzadigden kleur-toon vruchtbaar heeft voortgebouwd. De grondslag van zijn palet was die van het palet der Marissen. Evenals zij het deden greep hij naar sonore accoorden. Ook hij was vóór alles een zwaar gestemd harmonist. Zoo goed als die meesters gaf hij de vormen in picturale aanduiding en was zijn gansche behandeling onbenepen, summier en weidsch. Maar zijn kunst was een reactie tegen die der Hagenaars, in zooverre hij hun mild getemperden gevoelstoon geheel verzaakte, met de door hen verworven evenmatigheid van besloten bouw welbewust kwam te breken, hun bijna bespiegelend aanschouwen inruilde voor het ruiger attaqueeren van een robuuster werkelijkheid, - in zooverre hij haakte naar levendiger beweging, naar heviger accent, naar jachtiger samenstel, naar dreigender dracht.

Minder statig-intiem, maar uitbundiger, van wilder bloed dan Jacob Maris, - minder lyriesch, maar van grootscher structuur dan Willem, - minder melodieus, maar van uitdagender koperen klaroentoon dan Mauve, heeft hij met nieuwe, meer gemouvementeerde motieven, met verrassender mise-en-cadre en met stouter levensgreep, verder gereikt dan een van hen het gedaan had. Gereikt, - want misschien heeft elk dier ouderen oogenblikken gekend van een relatief volkomener bereiken.

[p. 155]

Breitner was in het Hollandsche kader de groote schilder van het onstuimige, maar dan ook wel zeer bepaald van het beheerscht-onstuimige. Want achter zijn schijnbaar koortsachtig élan schuilden een zeldzame zelfbeheersching en een verbazingwekkend kunnen. Hij schilderde, zoo meent men, in een soort van roes. Maar die koninklijke roes dan, peilde dieper en speurde omzichtiger, en beschikte over een stelliger beeldend vermogen dan anderer bezonnenheid het vermag te doen. Soms kon het lijken, alsof een aquarel, alsof een schilderij van hem, bijna buiten den maker om, zóó van het palet uit de kwast geloopen was. Maar men kan er van opaan, dat de wonderlijk wakkere hersenen achter die koel turende kleine oogen hun functie van waarnemen en schiften en bouwen en treffen niet hadden verzuimd, vóór de gespannen gedachte kristal schoot op papier of doek, vóór het geheele beeld welgeschapen kon verrijzen uit de zware branding van zijn vrijgelaten vizioenen. Makkelijk werken heeft deze van eigen schoonheid bezetene nooit gekund en van een virtuoos had hij minder weg dan eenig schilder ter wereld. Toch was zijner wel waarlijk de genade van het heitre Wissen, het holde Können, waarvan Heine spreekt.

Wat Breitner van Hollands zichtbare wereld heeft weergegeven was niet het vervluchtigen der vormen in de ijle atmosfeer, niet het plechtige samenstemmen van gesmoord gloeiende tinten. Wat hij uitdrukte was het stoute silhouëtteeren van ruige massa's, het wild opspoken van suggestieve vormen, het prachtige gewirwar van felle kleurvlekken, het zwiepen en zwieren van lichtvegen en kleurflitsen en toonversomberingen, zóó dat het al, zonder merkbaar souligneeren, men weet niet door welke vinnige raakheid van worp, door welk wonderlijk overstemmend accent, door welke geheime duiding van schampende penseel-arabesken, door welke welsprekende weglatingen, door welk trotsch laten contrasteeren en stug doen accordeeren, door welk grimmig bij de keel grijpen eigenlijk van het wezen zelf, een ondefinieerbaar tragische allure erlangt.

Zijn picturale beschaafdheid vertoonde nergens, zooals veelal bij anderen, eenige verslapping. Het was een innerlijke beschaafdheid, waarin de smaak beproefd, de wil gespannen,

[p. 156]

de kracht gestaald, het elementaire enkel gezuiverd bleek. Het was een beschaafdheid, die de edele nerf nog duidelijker blootlegde, en, wel verre van naar het vrouwelijke over te hellen, bloedrijk en pootig bleef, en ongedeerd wist te zwelgen in den luister van weelde en weligheid en overdaad. Het was een beschaafdheid, die aan vitaliteit niets inboette, noch het sidderen van de primaire aandoening inderdaad verloren gaf.

Het water, waar hij zijn penseel in doopte, leek vermengd met een most van wijn, die nagistte in de fanfares van zijn verfijnd-brutale aquarellen. En zijn oliën schenen wel van een geheimzinnig brouwsel te zijn, dat een eigen vigueur bijzette aan de diepe kleuren, die in verbijsterende slagorde neerdaverden uit zijn dwingende verfkwast.

Het moeielijke leven van dezen in den grond eenzaam gebleven en waarlijk genialen vrijbuiter van zoozeer bruisend bloed, is het voorbeeld geweest van een demoniesch vervulde, die totdat, - te lang, helaas, reeds vóór zijn dood - zijn eigenlijke levenskracht hem begaf, niet afliet, heldhaftig te worstelen om den prijs van groote overwinningen.

Zijn wijd gespannen werk zal blijven als een schitterend monument van een stoutmoedig, geen moeielijkheden omzeilend, recht op den man afgaand, gezond-zinnelijk schilderen van grandioze gevallen.

De kunst van zijn land heeft hij op glorieuze wijze verrijkt met de verovering van nieuwe en vruchtbare schoonheidsprovinciën, waarvan geen zijner voorgangers ooit nog had gedroomd.

Jan Veth.