De Gids. Jaargang 87

[p. 332]

Praeludium mortis.

Wellicht roept ons morgen de ondergang: blind en onafwendbaar werd de val dezer wereld, en in den nacht is de vloed van de waatren wild en onverzoenlijk geworden... morgen wellicht gaan wij spoorloos verdwenen in den storm van den dood. Want wanneer wij in den avond met een krampachtige, doch van dag tot dag krimpende hoop de gebieden dezer beschaving verkennen, voltrekt zich in ons - doodelijk gericht tegen den opwaartschen trek onzer harten - de nederbeweging dezer stervende wereld en onze oogen worden oud en somber overschaduwd van den rondom ophanden ondergang: zoo zeer is ons neigen naar vreugde of weemoed met het lot onzer wereld verwant - wat onze woorden bij wijlen ook mogen betoogen. En in dagen, waarin de blinde drang van 't bloed ons niet geboeid houdt in den storm van schoone avonturen, en onze zinnen niet in verrukkingen zijn verdwaald; wanneer vrienden en vrouwen hunne aanwezigheid ruilden voor een herinnering, die niet altijd liever is... overmant ons bij wijlen de dwang der dreunende feitelijkheid, en wij moeten den stroom van ons denken langs de stad dezer wereld leiden - niet enkel ter spiegeling.

En dan zal veelal een vermoeid en schichtig zwevend denken, dat velen onzer allengs eigen werd, het inzicht in de vergankelijkheid en betrekkelijkheid veler dingen, dat ons uit lang omzichtig wikken en wegen nog overschoot, niet in de

[p. 333]

laatste plaats betrekken op den gang en den aard der culturen; en wij zullen door dit bespiegelend vergelijken het somber lot onzer eigen beschaving aanvankelijk wellicht in zachtaardige onverschilligheid gaan beschouwen en het ophanden einde aanvaarden als de voltrekking van een natuurlijk verloop, waarover wij niet meer smartelijke verwondering behoeven te gevoelen dan over den val der blaren in den herfst... en een koele berusting kleurt zich wellicht zelfs even tot zweem van verlangen, dat dezen dood als een weldaad begroet.

Maar wanneer wij verder bedenken, hoe in de wordingsgeschiedenis der aarde het tijdperk van alle culturen tezamen een nauwbegonnen schakel is aan een oneindige keten van eeuwen en voortijden, een nauwelijks aanlichtende flits in ondoorgrondelijke alcoven van duisternis, en dat deze ster, waarop dit alles in voor ons besef ontzaggelijke afmetingen en verhoudingen plaats greep, in het heelal nochtans niets is dan een vluchtige, weerlooze stip in duizelende ruimten, en deze ruimten zelve weer, met nevenruimten saamgevoegd tot een enorm bestel, niet dan een notedop, die in razende wervelingen slingert door nog mateloozer sferen - dan rest ons voor den stand van een ondeelbaar nu, een stofatoom, toch niet veel meer dan een zeer smalle glimlach...

Doch anderzijds... de ziel, die zich aan de gemeenschap der velen sinds lang onttrok, voelde ook het verkeer tusschen zich en de enklen verarmen, en week voor wellicht langen tijd naar haar hemelschen oorsprong. In zichzelf en in het bloed verloren sliep het hart met de vrouw dezer wereld... want, al bepalen hart en wereld elkaar wederkeerig, zóo, dat de bewegingen dezer beschaving weerslag wekken in den gang van ons bloed en hare vormen diepe merken slaan in onzen eigen aard, en omgekeerd de wereld zich beweegt en vormt naar de driften en bouw van de menschelijke natuur, - wanneer wij de ziel om de wereld verraden, en het lot onzer harten zoo onherroepelijk afhankelijk maken van het lot dezer wereld, dan voelen wij plotseling, in weerwil van de koele glimlach, die ons bespiegelend denken deze dingen wilde gunnen, ons in wilde overmanning weerloos naar de ontzetting gedreven: zoozeer hebben wij ons hart, dat de ziel naar hare hemelsche gewesten wilde ontvoeren, aan de wereld verknocht, dat wij

[p. 334]

het mede voelen storten met den neerval dezer verloren tijden. Zoo voorvoelen wij in het wereldeinde den eigen dood. De stad, de onzalige daad onzer ontzinde handen is almachtig geworden. Doch ontzaggelijk, zonder erbarmen zal haar ondergang zijn in den overmachtigen storm... wind en water zullen haar verdelgen. Alleen de lichtvaardigen en de kinderen (grijze kinderen soms) spreken van wereldlijke paradijzen.

Zoo kan het gebeuren, dat wij naast de verworpenheid dezer wereld (en de gedachte daaraan kan op zichzelf reeds ons bijwijlen volslagen weerloos maken), in de doodsche verlatenheid der nachten ook de nietigheid gaan ervaren van alle leven, en dat ons zelfs de diepste bevindingen, die het hart in het smartelijk verkeer met de ziel vervoeren, ijdel blijven en niet opgewogen tegen het andere. Dan wordt de roep om het dubbele einde van hart en wereld onverzoenlijk en laat geen dag meer af, en weerloos verloren in den storm van den ondergang stoot het wrakke schip op de riffen des doods.

Dan staat een schreeuw op, een gillende vlam in de duisternis; doch een smeken daarin, dat dit hart, in het bloed verloren, samen met de stortende stad dezer wereld, en mèt de aarde, het donkere dal onzer tranen, verzwolgen worde in den laatsten storm, en als een vliegend schip te pletter sla aan den uitersten muur.

Men noemt hen, wier werk ontstond uit een voorvoelen of ervaren van den bizonderen nood dezer tijden - welke gevoelens met name sterk en veelvuldig leefden in germaansch-slavische landen - indien zij die in de vormen van dezen tijd openbaren, met een volmaakt-toevallig woord: expressionisten.

Slechts enkelen hunner vermochten den laatsten kreet te bannen binnen den rand van een strakke contour, hoe wild daarbinnen het bloed ook zwalpte. Zij vonden - raadselachtig - rechtstreeks tegen de algemeene verwildering waaruit ook zij stamden, nochtans de bestendiging huns wezens in den vorm. Daardoor werd hun de snelle dood bespaard van de talloozen, wier stem verwoei met den storm, waarin zij

[p. 335]

ontstond. In onzalige tegenstelling met de zeldzamen welke de stad ondergingen als een weliswaar doodziek, maar donker levend organisme, ervoeren deze haar slechts als een ontzield dynamisch spel van kracht en tegenkracht, en vervingen den kreet der ziel veelal door den gil der sirenen....

April 1923.

H. Marsman.