De Gids. Jaargang 87

[p. 330]

Willem Witsen †
(1860-1923.)

Het was, als ik het wel heb, Claude Bernard, die eens gezegd heeft, dat, als men een persoonlijkheid en den invloed welke deze op zijn tijdgenooten heeft uitgeoefend, goed wil begrijpen, men hem niet waarnemen moet, zooals hij zich aan het einde van zijn loopbaan vertoonde, maar men hem moet toetsen in het begin daarvan, toen zijn opvattingen nog zeer kennelijk van die van anderen verschilden.

Ik moest hieraan denken bij het onlangs weder aandachtig beschouwen van een studie, die ik Witsen in 1882 op de groote schilderklasse der Amsterdamsche Academie heb zien schilderen.

Heel zijn aspiratie als kunstenaar ligt in dit kloeke werkstuk van den tweeëntwintig-jarige, die zoo vastbesloten en deugdelijk met academische routine en goedkoope vaardigheid wist te breken, geopenbaard.

Het is voluit een meesterstuk en ik denk, dat er maar heel zelden op een kunstschool, althans ten onzent, door een zoo jongen man iets zoo uitgesprokens werd gewrocht. De studie geeft in kniestuk een omtrent-tachtigjarigen, broodmageren kerel te zien, rechtop zittend, vlak van voren genomen, met naakt bovenlijf, een witten doek om het hoofd gebonden, en een dunne bruine broek, met gewirwar van een blauw-grijs patroon er in, wijd om heup en beenen gesjord. Een roode streep van een baaie onderbroek zet, als door een gloeienden ring, het donkere onderstel af tegen het vleesch boven den navel. De figuur, tegen een vlakken, diepen fonds van inge-

[p. 331]

zogen bruin-zwart genomen, is schrijlings verlicht, zoodat de eene zijde geheel in de schaduw valt, en de hanige hals, de borst als van een geplukte kip, de schonkige schouders en de stakige armen onder dat schamplicht als een écorché uitkomen. Maar terwijl er geen osteologiesch merkteeken, geen trekkende spierbundel, geen pees, geen overkruisende aderlijn, geen magere huidzwelling, geen plooi of kneep of bult of zweet-broei-plek veronachtzaamd werd, is alles uit een breede kwast, massaal, in groote plans, allerminst met gemak, maar met een magistrale stelligheid, strak gespannen gemodeleerd. Enkel uit gele, roode en groenige okers is de tors sprekend gebootst, - vol relief, summier en massief. Maar de bronzige schaduw doet toch transparant, en de lichten zijn welig, en de koele overgangen versoepelen en verrijken de Ribera-achtige rulheid van het mummie-achtige karkas. De schriele, schichtige, berooide oude kerel zit daar voor ons als een grandioze spookverschijning, als een manend monument.

Die studie was de vroege manifestatie van een hoog strevenden geest en van een gespierd en zeer eigen schildervermogen, - zij was, beide, een program en een daad.

De heele Witsen, - de prachtige Witsen van de zwoegende boerenfiguren uit de Vuursche, van de sombere Londensche stadsgezichten, van de slapende Amsterdamsche sneeuwgrachten, van portretten zooals dat van Olga Kapteijn, dezer dagen in Pulchri geëxposeerd, - ligt er in besloten.

16 April '22.

Jan Veth.