De Gids. Jaargang 87

[p. 151]

J.D. van der Waals.

Dat Van der Waals een groot man was weet iedereen, want 't zijn maar enkelen wier naam aan een ‘wet’ verbonden is. Als zoodanig was hij van Japan tot Amerika bekend, beroemd en met eerbewijzen overladen. Maar van al die geleerde akademies en genootschappen, welke hem huldigden, heeft bijna geen enkele Van der Waals gezien, noch iets van zijn grootheid als mensch bespeurd. Als op een eiland, leefde hij teruggetrokken en stil met zijn dochters te Amsterdam in de P.C. Hooftstraat, vlak bij het Vondelpark.

Hij was allerminst de afgetrokken geleerde, dien ge nooit ziet, omdat hij op zijn studeerkamer in de boeken verdiept zit, en die, als ge hem ziet, er toch eigenlijk met zijn gedachten niet bij is; neen, er zullen weinig geleerden zooveel in de huiskamer zijn en deelnemen aan het gezin, vol belangstelling in alle gewone, dagelijksche kleinigheden.

Mijn herinneringen gaan niet verder dan een kleine 20 jaar terug; ik heb hem dus niet in den eersten tijd van zijn professoraat gekend, maar kan me niet denken, dat 't toen heel anders geweest is. Zijn huis was geheel van zijn geest doortrokken; de dierbare herinnering aan zijn vroeggestorven vrouw was er steeds levend, niet als een druk, want deze smart was eenvoudig, vroom aanvaard. Hij had pleizier in de kinderen van zijn overburen, die hij zoo graag plaagde; hij leefde mee met den kleinen kring van vrienden, die bij hem aan huis kwamen. Velen begeerde hij niet, aan velen kon hij zich ook niet geven; in zekeren zin was hij moeilijk in den omgang, hij

[p. 152]

sprak weinig, en had heel sterk zijn sympathie of antipathie; maar met wien 't ging, voor dien was hij buitengemeen veel.

Hoezeer de wetenschap voor hem gewijde grond was, omdat ze hem iets deed verstaan van de wetten, die in Gods schepping heerschten - het hoogste was zij voor hem niet, andere goederen waren hem meer waard. Als men daarover redeneert, geven de meesten dat wel toe, maar voor geleerden blijft toch altijd het gevaar dreigen van hypertrophie van het verstand, en 't is voor hen wel uiterst moeilijk om wetenschappelijke menschen niet telkens weer bovenal naar de mate van hun geleerdheid te waardeeren. Bij Van der Waals was dit geheel anders. Ik herinner me, dat hij voor een leerling met buitengewonen aanleg geen vinger wilde uitsteken, omdat deze oneerbiedig over zijn vader sprak.

Bovenaan stond in de schatting van Van der Waals het karakter. Hij had in eigen leven ervaren, hoe onafhankelijk van eigen wil de verstandelijke gaven zijn; ootmoedig stond hij tegenover het geniale, dat hij zich bewust was als iets, dat in hem werkte, dat niet zijn eigendom was, waar hij geen macht over had, dat, zooals hij 't zelf eens zei, ‘zoo in me komt’.

Het persoonlijke leven was hem meer dan de wetenschap.

Toen de colleges weer afgeloopen waren en hij buiten bij Ewijkshoeve wandelde, sprak hij daarover: ‘maar ik speel veel liever met mijn kleinkinderen’ en ik zie nog 't verbaasde gezicht van Prof. Kamerlingh Onnes: ‘meent u dat heusch?’ - de ernst en de scherts lagen bij Van der Waals altijd zoo vlak bij elkaar -, maar toen zei hij heel ernstig ‘ja werkelijk’.

Ook hierin sprak sterk zijn individualisme, dat geen theorie voor hem was, maar een levenspraktijk tot in het uiterste toe - zooals hij in alle dingen sterk en kras was tot in uitersten. Juist hier voelde ik steeds in hem zoo zeer het genie, dat alleen staat, dat in nobelen zin geen naaste heeft en daardoor hard en koud kan lijken, maar 't absoluut niet is. Persoonlijkheid was hij; 't was hem niet te doen om voor een ander iets te zijn, d.w.z. daar werkte hij niet aan, in dit opzicht deed hij niets speciaals, doch was zoo veel door zijn krachtige persoonlijkheid. Daarom: sociale plichten voelde hij niet; aan politiek deed hij niet, stemde nooit, behalve, ik

[p. 153]

meen, één, keer, waar hij later veel grappen over had; voor kerkelijke gemeenschap voelde hij evenmin.

Daar lag iets geweldig eenzijdigs in zijn grootheid, maar hoe kan nu zoo iemand anders dan eenzijdig zijn en juist daarin groot? Bij oppervlakkige bekendheid of op het uiterlijke afgaand, zou men zeer weinig van dat bijzondere in zijn persoon bespeurd hebben. Een kleine gestalte, maar met kinderlijke, klaar blauwe oogen; uiterst sober, schijnbaar eentonig in zijn levenswijs. 't Was er thuis altijd alles precies 't zelfde en klokslag op tijd, het wandelen, het eten en het naar bed gaan. 't Leek alles even gewoon; veel mengde hij zich niet in het gesprek en toch was hij steeds het middelpunt, terwijl hij daar zat bij den haard. Of ik denk aan de zomers buiten op Ewijkshoeve bij de Bilt. Hij wandelde veel of speelde billard en 's avonds zijn patiënce; nu en dan verdween hij een poosje naar zijn studeerkamer om wat op te teekenen, want ‘'t werkte in hem door’ ook als hij in de huiskamer zat. En hoeveel scherts en dwaasheid was daar, hoe kon hij kinderlijk genieten bij het ophalen van oude herinneringen.

In dien soberen eenvoud, terwijl er schijnbaar zoo niets bijzonders gebeurde, heb ik de geheimzinnige macht van zijn persoonlijkheid gevoeld; ik heb 't steeds als een voorrecht beschouwd met hem in nadere aanraking te mogen komen.

Was 't, dat ik den ootmoed van het genie voelde, dat ik, dwaas genoeg, iets anders verwacht had en nu getroffen werd door dien eenvoud en soberheid, dat ik geboeid was, omdat hij niettegenstaande zijn roem toch zoo gewoon was?

Neen, het was zijn geest, die zonder veel woorden sprak, die kritisch louterend en verheffend werkte, niet door zijn geleerdheid, maar door zijn zuiverheid en onwereldschheid. La Saussaye zei eens ‘ik ken niemand, die zoo onwereldsch is als Van der Waals’. Door jarenlange vriendschap wist hij, waar de macht van Van der Waals' persoonlijkheid lag, en zou er, zoo hij nog geleefd had, ook stellig nu bij het graf van gesproken hebben. Want het was de wensch, dat alleen la Saussaye daar zou spreken, niet over de wetenschap dus, maar over het meerdere, dat Van der Waals gevonden had, en waardoor hij zoo onwereldsch was.

Daardoor was hij zoo onafhankelijk, zoo los van alle conventie, van wat men doet en vindt; was hij zoo eenvoudig,

[p. 154]

kinderlijk zichzelf, misschien wat onhandig in de gewone wereldsche dingen, maar ook zoo zuiver in alles.

Niets haatte hij meer dan aanstellerij en onechtheid; persoonlijke waarachtigheid was voor hem alles. Daarom kon hij niet officieel zijn. Iets te doen wat hij niet meende was voor hem een physieke onmogelijkheid. Toen een lid van de Koninklijke Akademie, dat hem antipathiek was, gestorven was en iemand opmerkte of hij als secretaris niet naar de begrafenis moest, zei hij dadelijk: ‘mòet dat? Als dat moet, kan ik geen secretaris meer zijn’. Maar toen Van Melle begraven werd en ongeveer iedereen op de een of andere manier zich naar het verafgelegen kerkhof liet rijden, wandelde Van der Waals, die toen al tegen de 70 was, heen en terug. Dat was een daad voor hem, die nooit naar plechtigheden ging.

Zoo is 't ook begrijpelijk, dat hij geen rector magnificus wilde zijn, omdat hij 't niet kòn.

Het meerdere, waardoor hij zoo onwereldsch en zuiver kon zijn, lag in zijn geloof; Van der Waals was christen, maar niet in het uiterlijke. In een kerk kwam hij nooit; als over alle diepere dingen sprak hij over zijn geloof weinig. Toen hij later in de commissie van toezicht op de bijzondere Universiteiten zitting had, ging hij steeds meer afstand voelen van lieden, die hij zich eerst als geestverwanten had gedacht; 't was weer de angst voor het uiterlijke en daardoor voor persoonlijke onwaarheid. Ook als christen stond hij alleen, d.w.z. tegenover de buitenwereld, maar geheel één met de zijnen, die steeds met een buitengewone zorg en teerheid hem omringden. Hoe anders was hij hierin dan Bakhuis Rooseboom; die moest getuigen. Van der Waals kon dat niet opzettelijk, slechts ongewild, onwillekeurig door wat hij was.

Een Engelschman sprak er eens met hem over, vertellend van allerlei christelijk werk, dat hij deed, en vroeg: doet u dan niets? Van der Waals antwoordde: ‘ik heb ergens in het Evangelie een gelijkenis gelezen van een farizeër en een tollenaar; ik zou als die tollenaar willen zijn, want ik begeer 't zelfde’.

Zal ik nog iets zeggen van zijn levensavond, hoe de duisternis langzamerhand kwam, hoe hij verlangde naar den dood - nooit morde, maar stil, geduldig en vroom wachtte?

Als men met Van der Waals sprak, was hij nooit lang

[p. 155]

ernstig, de humor brak dadelijk door. Hij hield ervan, dat we allerlei uit zijn vroeger leven ophaalden, maar schudde toch lachend het hoofd: ‘allemaal mythen’. Nu ik eerbiedig en dankbaar voor wat hij voor ons geweest is, iets uit dat verleden heb opgehaald, hoor ik 't hem weer zeggen, maar niet wat dat ééne, die tollenaarsbede, betreft.

12 Mrt. 1923.

W. Leendertz.