De Gids. Jaargang 87

[p. 180]

Aanteekeningen en opmerkingen.

De aanteekeningen van Jan van Hout.

- Het is mij wel eens gebleken, dat de geschiedenis der Aanteekeningen van Jan van Hout tot de kennis van zelfs warm-belangstellenden in zaken van onze Historie niet doorgedrongen is. En daar men haar, behalve droevig, ook pikant en leerrijk kan noemen, is het misschien wel de moeite waard, haar hier nog eens kortelijk, met eenige bizonderheden aangevuld, te releveeren.

Pieter Bor geeft in het eerste deel van zijn Nederlantsche Oorloghen (1621) een uitvoerig gedocumenteerd relaas van de ‘vermaerde’ tweede belegering van Leiden door de Spanjaarden in 1574.

Aan het einde schrijft hij dan: ‘De Secretaris Jan van Houten hadde my ooc toegeseyt noch eenige vorder onderrechtinge te doen van eenighe secrete saeken: maer also hy daer naer van meeninge wert 't selve in sijn aengevangen Dienst-boec der Stadt Leyden te brengen ofte te voegen is 't selve naergelaten, ende sijn Dienst-boeck is ooc onvolmaect gebleven’.

Toch is een gedeelte daarvan gedrukt. De titel dier uitgave luidt: ‘Der Stadt Leyden Dienstboeck, innehoudende verclaeringe van 't wesen en de ghelegentheyt van deselve stadt enz. Gedruckt op 't Raedhuys der voorschreven stadt 1602’.

In de inleiding op dit Dienstboek schrijft van Hout het volgende: ‘Daervan (van het beleg) zoude ic de handelingen ende geschiedenissen, dewelcke binnen ende omtrent den besloten muyren gedaen ende gepasseert zijn, meestal uit

[p. 181]

mijn kennisse ende ten overstaen (als die alom ten opzichte mijns aenbevolen ampts de penne gevoert hebbe) gaerne by geschrifte stellen, indien ic van de beswaernissen mijns diensts eenige verlichtinge becomen mochte’.

Hij heeft ze echter nooit gedrukt en na zijn neef Orlers, Leidens Stedebeschrijver, die er geen gebruik van wist te maken, heeft waarschijnlijk nooit iemand ze meer gelezen.

Het spreekt intusschen van zelf, dat voor de nauwkeurige kennis van alles wat er, tijdens het knellende beleg, binnen Leiden is voorgevallen deze Aanteekeningen van het grootste belang moeten zijn geweest. Waarschijnlijk waren het notulen van wat in Burgemeesterskamer en in de Raadkamer verhandeld was. En men weet uit andere bron dat het op die bijeenkomsten tijdens het beleg nog wel eens erg woelig is toegegaan. In elk geval is het begrijpelijk, dat de geschiedschrijvers van Leidens beleg veel belang gesteld hebben in die ongedrukte aanteekeningen van Jan van Hout. Maar zij bleken onvindbaar te zijn. Het eerst nu hoort men van deze aanteekeningen weer in 1874 ... en ook het laatst!

In de Inleiding namelijk tot het met zorg samengestelde boekje:

De Oude Verhalen van het Beleg en Ontzet van Leiden, bij gelegenheid van het Derde Eeuwgetijde in hun oorspronkelijken vorm herdrukt, uitgegeven door R. Fruin, J.L.H. Hooft v. Iddekinge en W.J.C. Rammelman Elsevier, Nijhoff 1874 -

leest men op pag. 19:

‘Hoe gaarne hadden wij op het Dagverhaal de Aanteekeningen van Jan van Hout, den secretaris der stad tijdens het beleg, laten volgen. Zij hebben bestaan, dat wisten wij van ouds; zij zijn niet lang geleden teruggevonden, dat weten wij ook; maar zij zijn weer verloren geraakt, eer nog iemand ze gelezen had.

Toen Leiden omstreeks het jaar 1850 over zijn recht op de visscherij van het vroon tegen het Rijk zou gaan procedeeren, stelde het raadslid I.A. de Fremery een nauwkeurig onderzoek op het Gemeente-archief in naar alle bescheiden die op dat recht betrekking konden hebben. Toevallig vond hij, al snuffelende, tusschen papieren van geheel anderen aard, een niet lijvig cahier, dat, blijkens het opschrift, van

[p. 182]

Jan van Hout was, en over het beleg der stad in 1574 handelde. Zonder het te lezen, geheel vervuld van het onderwerp dat zijn aandacht boeide, bracht hij het aan den toenmaligen (sedert overleden) secretaris, en dacht er vooreerst niet meer aan.

Maar jaren daarna vertelde hij mij, toen ons gesprek toevallig op het beleg kwam, wat hij had gevonden, en verwees mij voor nader bericht naar den gemeente-secretaris. Deze herinnerde zich de zaak terstond, en wist ook zeker dat hij het cahier goed had geborgen; op welke plaats was hem echter ontschoten, maar hij zou er naar zoeken. Toen op die belofte niets volgde, verzocht ik het Bestuur van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde mijn navraag met meer klem te herhalen, en aan dit verzoek voldeed het bereidwillig. Maar wat er ook, toen en later van onze zijde gevraagd en van de zijde van het Gemeentebestuur gezocht is, het vermiste stuk is niet te voorschijn gekomen en blijft nog altijd vermist. Er bestaat zelfs reden te vreezen, dat het onder het scheurpapier geraakt, en in dat gezelschap naar den papiermolen gezonden is’.

Prof. Fruin, die deze inleiding geschreven had, drukte zich in den laatsten passus zeer gematigd uit. Hij wist meer van de zaak, dan hij noodig vond te vertellen. De personen die bij het geval betrokken en er vrijwel mee gecompromitteerd waren, wilde hij sparen. Nu, een halve eeuw later, mag de volgende aanvulling tot Fruins mededeeling zeker wel gedrukt worden, welke ik van Mra S. Muller Fzn. heb, die ze in 1873 uit Fruins eigen mond vernomen heeft.

Toen Fruins zegsman hem het eerst over de door hem gevonden Aanteekeningen van Jan van Hout sprak, vroeg Fruins hem: ‘Ge hebt er toch goed voor gezorgd?’ ‘Opperbest’ zei de ander, - ‘toen ik het aan mij onbekende stuk in het Stads-archief ontdekte, heb ik het dadelijk zelf aan den Gemeente-secretaris gebracht, met verzoek het document goed te bewaren’. Fruins dadelijk naar den secretaris. ‘Ik weet daar niets van’, zei deze. Maar de Fremery, later tot getuige geroepen, zei: ‘Ik heb zelf gezien dat de secretaris het stuk dadelijk wegsloot in zijn lessenaar’. Toen deze dit vernam, moet hij de handen wanhopig in de lucht gestoken hebben: ‘Dan is het kostbare stuk verloren, want eenigen

[p. 183]

tijd geleden heb ik een opruiming gehouden in mijn schrijftafel, die te vol was; zeker heb ik het toen meê opgeruimd’. Tot zoover Mr. Muller.

Een beetje schuld aan het gebeurde heeft de Fremery gehad, die het gevonden document, waarvan hij blijkbaar toch het belang heeft ingezien, eenvoudig aan den gemeentesecretaris overhandigde, maar er later nooit meer eens naar gevraagd heeft. Als het gesprek met Fruin er niet toevallig op gekomen was, had er waarschijnlijk nooit meer een haan naar de merkwaardige Aanteekeningen gekraaid.

Een groote schuld rust er natuurlijk op den Gemeentesecretaris, die een onbegrijpelijk warhoofd of althans een sloddervos moet geweest zijn.

Maar in elk geval, - Fruin, nadat hij de zaak op de hem eigen conscientieuse wijze onderzocht had, heeft positief geweten, dat de hervonden Aanteekeningen nu voor goed verloren waren.

_**_*

De geschiedenis van het definitief verloren gaan van dit hervonden handschrift doet in de verte denken aan die van den sarcofaag van Mykenios.

De Engelschman Vyse had in 1837 de pyramide van Gize, gebouwd door dezen Koning Mykenios (uit de 4^e dynastie, welke 2900-2750 v. Chr. regeerde), onderzocht. Hij ontdekte toen des konings sarcofaag, die hij ledig vond maar goed bewaard, - alleen het deksel was gebroken maar kon gemakkelijk gerestaureerd worden. Het kostbare basalten stuk werd te Alexandrië ingescheept. Dit schip intusschen verging op zijn reis naar Engeland, aan de Spaansche kust.

Die sarcofaag dus, die duizenden jaren lang veilig in de pyramide geborgen was geweest, moest, op het punt dat zij ten dienste der wetenschap stond te worden geëxposeerd, van het tooneel verdwijnen. Eenzaam en aan elk menschenoog onttrokken, ligt zij nu voor goed op den bodem van de Oceaan.

Zooals de Aanteekeningen van Jan van Hout in den papiermolen verdwenen zijn!

Uit deze historie der Leidsche notities laat zich nog eenige moraal trekken.

[p. 184]

Ten eerste, dat men met hervonden documenten niet waakzaam genoeg kan omgaan. Maar ten tweede dat, - al mogen wij dan tegenwoordig al eens in vele dingen ‘vooruitgang’ betwijfelen - er wat het verzorgen van historische documenten betreft, toch in de laatste halve eeuw bij ons een groote verbetering te constateeren valt.

De mede door het optreden van den thans heengeganen Samuel Muller doorgezette organisatie van ons archiefwezen heeft toch inderdaad ongevallen, als die van het verdwijnen der hervonden Aanteekeningen van Jan van Hout, vrijwel onmogelijk gemaakt.

J.V.