De Gids. Jaargang 86

[p. 524]

Bibliographie.

Rechtsvorm en geldelijk beheer bij de Oost-Indische Compagnie, door Dr. W.M.F. Mansvelt, met zeven bijlagen. Amsterdam, Swets en Zeitlinger, 1922.

Dit aardige, knap geschreven boek deed aanvankelijk, in Maart van dit jaar, dienst als dissertatie. De schrijver promoveerde er op, aan de gemeente-universiteit te Amsterdam, tot doctor in de faculteit der letteren en wijsbegeerte. Daarna werd het afzonderlijk uitgegeven. De lezer, die deze voorgeschiedenis niet kent, zal haar niet gemakkelijk raden. In het boek zitten minstens evenveel juridische en boekhoudkundige als historische opmerkingen. De schrijver raakt geregeld en met voorliefde slaags met juristen, een enkele maal met accountants, zelden of nooit met historici. Hij noemt zich zelf dan ook ergens een ‘gelegenheidsjurist’ en vermeldt dankbaar zijn ‘contact met een geoefend accountant’.

Zulk een boek wordt licht onbillijk beoordeeld. De jurist is geneigd hulde te brengen aan 's schrijvers historische en accountantsche talenten, maar zijne juridische wijsheid niet hoog aan te slaan; de historicus betuigt zijn eerbied voor zooveel juridische kennis, begrijpt van de accountancy niet veel, maar ontdekt in de historische behandeling van het onderwerp feilen en leemten; de accountant leest het boek maar half en werpt zich onmiddellijk op de ‘Bijlagen’, waarin hij enkel cijfers vindt waarmee hij naar hartelust gaat goochelen en het den schrijver lastig kan maken. Dat de schrijver een recensent zal vinden die met den jeugdigen moed van een dissertatieschrijver zoowel de rechtswetenschap als de geschiedenis en het boekhouden aandurft, hoop ik voor hem, maar ik vrees dat het bij hopen zal blijven. Hij heeft ditmaal althans een verslaggever die begrijpt, dat zijn relaas te veel de juridische, te weinig de twee andere kanten van 's schrijvers arbeid belicht.

Welk boek over naamlooze vennootschappen men tegenwoordig ook opslaat, steeds leest men dat onze oost-indische compagnie het prototype van dezen vereenigingsvorm is. Dr. Mansvelt neemt dit niet voetstoots aan, hij is deze bewering gaan verifieeren en wel langs eenen origineel bedachten weg: hij is gaan werken in de boekhouding der compagnie en in de ‘leerboekjes over boekhouden en handelsrekenen’ van de 16^e eeuw. Met het aldus verzamelde materiaal gaat hij zijn voorgangers te lijf, deelt

[p. 525]

links en rechts klappen uit en komt tot de conclusie: dat ‘het begrip van rechtspersoonlijkheid der naamlooze vennootschap hier te lande vóór de negentiende eeuw onbekend is’; dat ‘dit begrip van bovenaf is ingehamerd’; dat ‘daarom de actiecompagnie hier te lande niet geheel op een lijn is te stellen met de tegenwoordige naamlooze vennootschap’; dat ‘de Nederlandsche actiecompagnie is een handeling voor gemeene rekening met beperkt aansprakelijke deelhebbers’ (cursiveering van den schrijver). Voor een beoefenaar van het hedendaagsche handelsrecht zijn deze conclusies, na al dat gepolemiseer der voorafgaande bladzijden, na al die curiosa over boekhouding en rekenboekjes van drie eeuwen en meer terug, een beetje teleurstellend, een beetje erg nuchter. Hij wist heusch wel dat de tegenwoordige naamlooze vennootschap iets gansch anders is dan eene van het jaar 1600, gelijk hij weet, dat eene tegenwoordige naamlooze vennootschap iets heel anders is dan de wetgever, die ons wetboek van koophandel maakte en die zelfs het woord rechtspersoon niet kende, zich voorstelde. Ook deze wetgever beschouwde de naamlooze vennootschap nog als een variant op het thema maatschap en als de schrijver op blz. 30, na allerlei uit oude handelsrekenboekjes te hebben opgediept, met zekeren ophef verklaart, dat ‘compagnie’ en ‘maatschap’ identiek zijn, dan verdedigt hij eene stelling die ook voor de makers van onze codificatie zoo vast stond als een huis. Maatschap, firma, naamlooze vennootschap, handeling voor gemeene rekening, het zijn niet tegenstellingen, het zijn, in de dagen dat ons handelsrecht werd vastgelegd, niet verschillende instituten, maar zij vormen te samen het begrip ‘vennootschap’, ‘societeit’, ‘compagnie’ of hoe men het noemen wil en de verschillen zitten in hoofdzaak in de aansprakelijkheid der vennooten. Het typeerende der naamlooze vennootschap werd vooral hierin gezocht dat, zooals ons wetboek van koophandel het nog op den dag van vandaag uitdrukt, ‘het kapitaal wordt verdeeld in actiën of aandeelen’ en dat ‘de vennooten of houders dier actiën of aandeelen niet verder aansprakelijk zijn dan voor het volle beloop derzelve’. Deze aansprakelijkheid voor alle deelhebbers ziet men voor het eerst bij de vereenigde oost-indische compagnie nadat zij, voor zoover de participanten betreft, reeds bij de voor-compagnieën voorkwam. Dààrom blijft men die vereenigde oost-indische compagnie beschouwen als de voorloopster van de tegenwoordige naamlooze vennootschap. Maar daarom richtten de groote kooplui van 1602 nog niet eene naamlooze vennootschap op, evenmin als de vader, van wien Cicero vertelt dat hij van Rome uit aan een vriend in Athene schreef zijn zoon daar geld uit te betalen, een wissel trok.

Merkwaardig, verrassend is het in Dr. Mansvelt's boek te lezen, hoe weinig de kooplieden, die de compagnie schiepen, zich bewust waren iets nieuws voor te bereiden. Gelijk in den romeinschen keizerstijd een alleenheerschappij ontstond onder den schijn van alles bij het oude te laten, zoo richtten de Hollandsche kooplieden een reuzen maatschappij op alsof zij samen eenige ‘quintael pepers’ of ‘een osse’ kochten. Wat de jonge doctor hier aan de hand van zijne ‘Bijlagen’ laat zien en uitlegt, stelt inderdaad de gestie der bewindvoerders in een bijzonder licht.

[p. 526]

Knap is ook zijne hypothese omtrent het ontstaan der beperkte aansprakelijkheid die in de vereenigde compagnie haar hoogtepunt bereikte. Hij rekent eerst af met de hieromtrent tot dusver verdedigde meeningen en zoekt dan de verklaring van participatie met een bepaald bedrag in de vrijwillige bodemerij. De ‘onbevooroordeelde’, op wien de schrijver een beroep doet, moet inderdaad erkennen, dat deze onderstelling lang niet onaannemelijk klinkt; dat zij met gloed wordt verdedigd en dat het in ieder geval waarschijnlijk lijkt, dat wie ‘op dit terrein het zeerecht verlaat, de deur tot de waarheid achter zich dicht trekt’. Hier komt de historicus in den schrijver tot zijn recht, die begrijpt, dat men niet ‘eenzijdig het licht moet werpen op de voorcompagnieën’, maar den toestand van den handel uit dien tijd met en vooral in het geding moet betrekken. En met kleurrijk penseel wordt ons dan de speculanten-bend geschilderd die afkomt op het ‘Avontuur der zee’ en als ‘een klis’ aan elken reeder blijft hangen.

Er zitten in deze schildering durf en verbeeldingskracht, de lezer komt onder de bekoring van den schrijver en erkent dankbaar, dat zijne theses, waar of onwaar, door een jurist stellig met minder romantiek zouden zijn verdedigd.

Leiden, Juli 1922.

A.S. Oppenheim.

Dr. G.W. Eybers, Bepalingen en Instructiën voor het bestuur van de buitendistricten van de Kaap de Goede Hoop (1806). - Met een inleiding door Prof. Mr. S.J. Fockema Andreae, Mr. Dr. S. van Brakel en den Uitgever, Amsterdam 1922 (Werken Hist. Genootschap).

Een klein maar suverlick boeksken, waarin wijlen Fockema Andreae ons vertelt hoe het bestuur van het platteland van Holland was ingericht, van Brakel, hoe de Compagnie het Hollandsche voorbeeld op de Bataviasche Ommelanden toepaste en hoe die toepassing zich daar ontwikkelde, Eybers de veel rijker ontwikkeling schetst in de Kaapsche koloniale maatschappij, ontwikkeling die een verlengstuk gekregen heeft in de bestuursgeschiedenis der Boerenrepublieken. De tekst der bepalingen van Janssens, die de som hebben getrokken der Kaapsche bestuursontwikkeling tot 1795 en deze aan de 19^de eeuw hebben overgeleverd, volgt op deze driedubbele inleiding (‘Janssens deed zijn best, om bij de wetgeving de wensen van de inwoners te leeren kennen, en riep met dat doel een aantal burgers naar Kaapstad, ten einde met hen te beraadslagen over verscheidene aangelegenheden, die de boerenbevolking raakten’).

Het geheel is een stukje Groot-Nederlandsche geschiedbeoefening van goede soort, en die wij met voldoening van een Nederlandsche pers zien komen. Deze uitgave verklaart en bevestigt Kolbe's oude verzekering, ‘dass die Bürger allhier nicht nur freye Bürger genennt werden, sondern auch in Ansehung und Vergleichung mit andern, sowol Holländischen als anderswo in Europa befindlichen Diougech oder Bauern, wircklich solche sind’.

C.