De Gids. Jaargang 86

[p. 145]

Binnenlandsch overzicht.

Lusteloosheid uit gevoel van onmacht.

Is in bovenstaande woorden de stemming van het Nederlandsche volk de laatste veertien dagen vóór zijne kiesactie juist weergegeven? Hoe ellendig als wij ‘ja’ moesten zeggen; - maar welke teekenen geven tot een ander antwoord vrijheid? Niemand waardeert het aan allen zonder onderscheid toegekende recht; menigeen ondervindt het als een bezoeking. En dit is een van de ernstigste ziekteverschijnselen, die eene democratie te zien kan geven.

Als de overtuiging zich maar vestigt, dat wij van een weg, die zoo zichtbaar in het moeras leidt, terug moeten keeren.

Naar de vertegenwoordiging der volstrekte meerderheid, per enkelvoudig kiesdistrict? Wij weten het, de volstrekte meerderheid viel in bij elke verkiezing toenemende mate slechts bij herstemming te bereiken, en herstemming-als-regel deed óók de belangstelling in de eerste stemming verslappen en noodzaakte tot een onwaardigen stemmenhandel na afloop daarvan. De herinnering lokt niet tot hernieuwde proef met het systeem uit, en een volk in een erkend euvel terug te stooten, is moord aan zijn beter ik.

Meerderheidsvertegenwoordiging per enkelvoudig kiesdistrict, zonder herstemming?

In Engeland heeft dit stelsel de verbrokkeling der partijen wel tegengehouden, maar niet kunnen voorkomen. Hoe het thans in Nederland in te voeren waar eigenlijk nooit twee elkander opwegende en dus tot elkanders aflossing steeds geschikte partijen hebben bestaan? De slechtste verschijnselen

[p. 146]

die onze vroegere verkiezingen plachten te vergezellen zouden verergerd terugkeeren, alleen van de laatste dagen vóór de herstemming naar de laatste spanne tijds vóór de eerste en eenige stemming verlegd. Hartstochten als het antipapisme, antisemitisme, hartstochten uit districts-achterklap spruitend, zouden ten uiterste moeten worden geprikkeld om de meerderheid te halen; bij al te velen van ons volk zou het minder de vraag worden vóór welke zaak, dan tegen welken persoon te stemmen.

Hebben wij ons inderdaad vergist, toen wij meenden dat evenredige vertegenwoordiging op hooger zedelijk peil stond? Maar deze uitkomst dan? Er moet in de toepassing een ernstige fout schuilen, en deze moet uitgedreven, zal ons openbare leven niet ernstige schade lijden.

De fout schijnt mij hierin te liggen, dat het bij ons ingevoerde stelsel eene mate van verpolitiseering aanneemt die bij het Nederlandsche volk nooit heeft bestaan en nimmer zal worden bereikt.

Om goed te werken, moest ons stelsel de massa des volks niet slechts aan de stemming, maar aan de candidaatstelling zien deelnemen; moesten onze kiezers en kiezeressen in groote meerderheid tot eene partij-organisatie zijn toegetreden en bereid zijn ieder in de zijne op de aanwijzing der candidaten en op hunne rangorde persoonlijk invloed te doen gelden. In het oude systeem werden de candidaten in betrekkelijk kleinen kring gesteld en vervolgens aan de kiezers van een enkelvoudig district gepresenteerd; het conciliabuul dat zich in de eigenschappen dier kiezers vergist had, had het toekijken. In het nieuwe stelsel behoorde het niet langer een kleine kring, doch eene geheele zich als bewerktuigde eenheid gedragende partij te zijn die den volke de gansche lijst van haar uitverkorenen voorlegde als de beste vertegenwoordigers van een bepaald, in de partij belichaamd staatkundig denkbeeld, die naar het gebleken oordeel der partijleden naar de Kamer kunnen worden gezonden; zoodat de keus der personen in werkelijkheid door de massa der partijleden reeds was geschied, en aan de ongedecideerden alleen nog de vraag werd gesteld: ten voordeele van welke lijst, m.a.w. van welk denkbeeld, beslist gij?

Hiervan komt, blijkens de ervaring, in Nederland niets, of

[p. 147]

nog niets, terecht; - en de kieswet heeft ook niet ondersteld, dat het geheel terecht zou komen. Immers zij doet niet op lijsten stemmen, zoodat een deeling zonder meer reeds aanwijzen kan, niet slechts welke lijsten recht op vertegenwoordiging hebben en hoe talrijk die vertegenwoordiging mag zijn, maar ook uit welke personen zij bestaan zal: zij opent de gelegenheid, eene voorkeurstem uit te brengen, en doet dus de officieele verkiezing niet slechts tot de keuze tusschen door personen vertegenwoordigde denkbeelden, maar ook nog tot aanwijzing dier personen zelve strekken. Acht men het geraden hiertoe ruimte te laten, dan moet echter de voorkeurstem tot een levende, volwaardige functie worden gemaakt; zij moet een doel kunnen bereiken en tot dit doel in volle kracht kunnen worden aangewend. Zooals zij geregeld is bij het amendement-Albarda is zij een aanfluiting. De cascade en de voorkeurstem behooren niet in één en hetzelfde systeem te huis; de eene heeft de strekking, de andere in haar werking op te heffen, met het gevolg dat èn de kiezer, die met zijn stem op nummer één, en de ander, die met zijn voorkeurstem iets uit heeft willen drukken, zich gedupeerd voelt. In welke mate zij het zich zullen voelen, hangt van de bijzonderheden der regeling af; die in het recht der cascade geloofde, zag zich door sommige uitslagen der verkiezingen van 1918 wreed teleurgesteld; die met zijn voorkeurstem iets wil, is in een onmogelijke situatie gebracht door de regeling die ten gevolge van het amendement-Albarda geldt bij de verkiezingen van 1922.

Wij moeten de voordeelen der evenredige vertegenwoordiging zien te behouden, en van de nadeelen der toepassing die ons ten deel viel, zien af te komen. Het groote voordeel, dat men niet behoeft te marchandeeren om aan zijn stem effect te bezorgen, kan geheel behouden blijven, en de thans bezweken belangstelling in de verkiezingen herleven, als men erkennen wil dat ons volk in overgroote meerderheid aan de samenstelling der ranglijsten binnen elk partijverband niet deelneemt en niet wil deelnemen, en dus de voorkeurstem in volle uitwerking behoeft. Verkrijgt een lijst recht op vertegenwoordiging door drie personen, dan behoort het drietal verkozen te zijn, dat op de lijst zelve de hoogste stemmencijfers heeft behaald.

[p. 148]

De lusteloosheid die het Nederlandsche kiezersvolk overvalt, is niet enkel aan de ontmanning der voorkeurstemmen toe te schrijven. Zij is ook veroorzaakt door de tot wanhoop drijvende veelheid der lijsten. Een kiesstelsel dat dit gevolg heeft, doet zich belachen en deugt niet voor ons land.

Is het niet geraden, de bepaling op te nemen dat geen candidaat in meer dan één kieskring op eene lijst kan worden toegelaten? Drie vierde der ons verbijsterende politieke woekergewassen zijn wij dan met één slag kwijt. Deze maatregel schijnt de aangewezene om ons volk te scholen tot de deelneming aan de candidaatstelling binnen eigen kring, die ons kiesstelsel onderstelt maar die niet bestaat. Het enkelvoudig kiesdistrict van vroeger moge te eng geweest zijn, ‘het land’ als kampplaats levert niets op dan de verwarring waarvan wij de beschaamde getuigen zijn. Zouden wij niet probeeren den kieskring voor tien tot orgaan eener wilsuiting te maken die op het terrein voor honderd struikelt? Afsplitsingen, belangengroepen, persoonstrawanten, klieken en clubjes die in geen enkelen kieskring uitzicht hebben één tiende der uitgebrachte stemmen te verwerven, zullen dan bescheidenheid leeren en de geordende partijen, die ons staatsleven niet kan missen, zich zien versterkt, door de gemeene noodzaak voor ieder met politieken wil, zijn invloed wat langer en wat krachtiger dan thans binnen beproefde kaders aan te wenden.

Zoo het proefnemingen zijn die hier worden aanbevolen, zij schijnen gedicteerd door de openbaring van een volkskarakter, dat èn in zijn deugden èn in zijn gebreken door kieswet-idealisten blijkt miskend.

H.T. Colenbrander.