De Gids. Jaargang 86

[p. 500]

Het stilleven.

Het stilleven in de schilderkunst behoort niet tot de bijzondere verschijnselen in bepaalde eeuwen, bepaalde landen, klimaten of volken, zooals het genre-schilderij of het bijbelsche schilderstuk in speciale tijdperken met nadruk naar voren treden. Maar met het portret en het landschap behoort het stilleven tot de steeds aanwezige, essentieele grootheden in het schilderkundig leven. Door zijn bescheiden gedragingen, altijd in geschakeerde gezelschappen, heeft het nooit in den brand der plastische hartstochten gestreden en geleden. Nooit is het een uiterst verlangen geweest in den mensch, nooit de dierbaarste droom in een schilder. Het heeft de openbare liefde niet, noch die eerbiedige verheerlijking, welke de diepe zieleportretten en de breed voorgedragen landschappen op zich toeroepen. En nochtans, het stilleven moet gezien worden als een gestaag geldend en machtig bestanddeel van de kunst der schilders.

_⋆⋆_⋆

Het stilleven bevat de beeldgeworden verwondering, de tot bezielde orde gekomen ontroering om de voorwerpen, die iederen dag noodig zijn, voor de immer eendere nooden des gewonen levens.

Het stilleven draagt dat kijkend-voelen van een mensch, die zich onverklaard-bewust werd van de schoonheid der gewone dingen van een gewoon leven.

Ieder samen-leven van menschen, dat rustig werd door het

[p. 501]

vinden van den vorm voor de onderlinge verhoudingen, verschaft zich een geheel van dingen, die de bepaalde sfeer gaan dragen van dat bepaalde samenleven. Pas als het wonen van menschen een feit is geworden, gaan de dingen stil om hen henen staan, als een ongeweten stilte-achtergrond van het luid gebarende leven. Nooit is het stilleven een begin van een jong zwervend leven.

Luiheid en droom moeten in volk zijn, want tijd is noodig om de dingen diep te zien, tijd om een schoon leven van iederen dag te formeeren, tijd om de omgeving te ondergaan.

_⋆⋆_⋆

Alle waarachtig begin van liefde is bij de geringe dingen. Maar een jong leven houdt van wat groot schijnt door vaagheid, en ver door onwezenlijkheid. Eer de geringe dingen als wonderen worden gezien, is een langzaam en moeilijk voortgaan noodig. Eer een schilder weet dat niets te gering is om lief te hebben, dat elk ding eene liefde waard is, moet zijn volk veel harde schijn en jeugd-leugen, veel barsche kracht hebben afgelegd.

Dat voelend-kijken in liefde naar de geringe dingen, houden de stillevens vast. Dat dragen zij over, van geslacht tot geslacht, die zeer zwijgende, die onnadrukkelijke, maar ruim-open en geurdoorspoelde sfeer van diep-verrukte genegenheden.

De stillevens beteekenen het oogenblik waarop de stoffelijke dingen helder worden onder de geestelijke doordringing. Voor het eerst beginnen de vaste wanden om het dagelijksch leven te vallen en in de nieuwe helderheid van een pas geopend venster begint het lichten van aller dingen beginsel.

De kamerdingen worden vensters. De verten verschijnen van uit de stille kamer als zielelandschappen en het licht en de kleuren, waarin de menschen wonen, worden het licht en de kleuren der op-en-nedergangen van het eeuwigheidsbesef.

De uren ontbloeien, gaan open, in de kamers, over de lieve dingen, tot glanzende bloesems, sluiten zich en gaan weer neder in de nachten der onbewustheid, waarin de vormen het licht weer gaan wachten. Als woorden uit de duistere mondspelonken komen en gaan de kamers der wereld; van

[p. 502]

uit de nachten naar de dagen zwellen de vormen en gloeien aan de kleuren, als schijnsels van vuren, die oplaaien en wegdooven onder adem van wijde winden.

_⋆⋆_⋆

Noemt ge het stilleven om al deze dingen een groote kracht in een volk, in de kunst der schilders?

Als de geringe dingen geen liefde ontvangen kan het groote niet zijn.

Wil ooit de nooit uitgeteerde brand voor de Idee uitbreken tot de vlam der veelomvattende liefde, die de groote verklaarde dingen geeft, dan moet ieder ding de liefde, die het gemeten is, ontvangen.

Wil ooit de aarde bloeien, willen ooit de stemmen roepen naar het Wezen, dan moet het geringste vervuld worden.

De liefdekracht door Fabritius besteed aan het kleine distelvinkje is van niet minder edel gehalte dan de liefdekracht door Giotto gegeven aan den heiligen Franciscus.

Alleen, het venster van den een is kleiner dan het andere venster. Het een is niet de grootste spiegel voor de Zelfherkenningen. Het stilleven, in het algemeen, is zeker niet encyclopedisch... Maar deert dat de talrijken die dorsten naar het gezicht op eigen Werkelijkheid?

_⋆⋆_⋆

De milieus veranderen en de stemmingen, door die milieus bevrucht veranderen. Maar ieder milieu-beeld, dat de bezielde orde is van kijkend-gevoeligen, draagt naar de volgende geslachten die bepaalde stemmingen van stil-verwonderden over stille dingen. Altijd door belet de adem der scheppendeverwondering het oud worden van het essentieel levende.

Wel zijn de oude stillevens zóó niet meer terugkeerende beelden van niet meer geldende milieus. Maar in de verschillende lagen van ons kijkend-voelen liggen die beelden als de vaste steunen voor onze tegenwoordige verwonderingen. Gansch eene traditie van groeiende liefde, ook voor het kleine dagelijksche, wordt tot aarde-oud leven, door den omgang met de stillevens van de vroeger stilverwonderden over stille dingen.

[p. 503]

Het kijkend-ondergaan dier paneelen en doeken voert verwante beschouwers terug naar het eerste kijken in verwondering. Geschiedenissen worden geschreven over het meubel en over al de menschelijke dingen, die langzaam aan gevormd werden in het stijgen en dalen der beschavingen. De technici beschrijven de opeenvolgingen van het stoffelijke der wijzigingen; de kunsthistorici beschrijven de formeele schilderkunstige ontwikkelingen. Maar de geschiedenis houdt op waar de waarde der dingen begint, houdt op als de geest de beteekenis der dingen te meten begint. Zoo vallen oud en nieuw te zamen tot het volstrekt Nieuwe, als de mensch teruggaat naar de bron, langs de wegen van de verwondering. En zoo wordt de waarde der stomme geringe dingen openbaar, voor wie te kijken weet, naar die reeks van stillevens, welke kwamen uit de handen van menschen, die het kleine eene liefde waard wisten.

_⋆⋆_⋆

Zijn alle stillevens, de kleine mededeelingen over het leven, nu als eendere getuigenissen te eeren, in alle tijdperken, bij iederen schilder, van zuiver gehalte?

Het stilleven heeft dàn de gunstigste mogelijkheden, wanneer de schilder de gebruiksvoorwerpen, in hun eenvoudige doelmatigheid, plastisch ondergaat, in de diepe genegenheid, die vanzelf het kleine schoonheid verleent.

Een scheidslijn kan getrokken worden tusschen de eerbiedige en de gulzige schilders. De schilderkunstig eerbiedigen overwinnen alles. Ze geven de edele, de zuivere, strakke schoonheid, soms de verfijnd geschakeerde kleur, de bezonnen verdeeling der massa's. [Zoo o.m.: anonyme 16^de en 17^de eeuwsche schilders, Pieter Claesz (de eenvoudige), Ambrosius Boschaert (fijngeurige, edele pracht), Fantin Latour, Redon (de geheimzinnige), Verster (de geconcentreerde, niet de heftige) Cezanne]. De gulzigen morsen in schoonheid, de pracht druipt hen van de begeerige handen. Het overtollige schaadt daar vaak het waarachtig schoone. Ze geven de hartstochtelijke fonkeling, ze prijken met een uitspuiten van sterke, contrasteerende kleuren en het talentvol arrangement. Hoe rijker en kleurengloeiender het stilleven, hoe meer het

[p. 504]

leven dorsten gaat naar de nooit te vinden schoonheid buiten de verwondering. Hoe verzadigder van zelfvoldaan licht, hoe voller van materie en hoe leeger aan bezielde orde het leven naar de onrust gaat. [Zoo o.m. Willem Kalff (de voorname, prachtlievende), soms Abraham van Beyeren (de deftige flonkering, de weelde), Verster (de heftige)].

Wel kan het rijke stilleven edel van schoonheid zijn, maar voor den schilder is het altijd een weinig weerstane verleiding de rijkdom der stoffen saam te tasten, met oneerbiedige handen. Wat bezweek aan stoffelijke lusten wordt schoonheid van geringere orde.

En ten slotte kunt ge het stilleven eerder en schooner verwachten bij de volken, met een innerlijke orde, van tijd tot tijd het zoeken te boven en met een gevestigd samenleven, buiten de openbaarheid. De Franschen en de Nederlanders zullen dikwijls blijken het stilleven, in zijn diepe mogelijkheden, telkenmale te kunnen peilen. Langzamer en schaarscher weet het Duitsche schilderkundig leven zich op het stilleven in te stellen. Feitelijk mist het die essentieele factor te zeer. Te veel vlijt, te weinig luiheid en droom voeren af van de peinzing, te midden der zeldzame stille dingen, waaruit het plastische gevoel voor de schoonheden der geringe zaken, ten slotte geboren wordt.

A.M. Hammacher.