De Gids. Jaargang 85

[p. 317]

De beteekenis van den naam Celebes.

I. Inleiding.

Voor zoover mij bekend is, was Wichmann¹⁾ de eerste, die een verklaring trachtte te geven van den oorsprong en de beteekenis van den naam Celebes. Zijn hypothese is, dat het Portugeesche bijvoeglijk naamwoord ‘celebre’²⁾ door den Engelschman Richard Hakluyt (1601) verkeerd begrepen en voor een volksnaam gebruikt werd. Noch deze, noch de hypothesen van Foy³⁾ of Sarasin⁴⁾ hebben iets waarschijnlijks voor zich. Een schuchtere poging waagde laatstelijk nog G.P. Rouffaer⁵⁾.

Ten einde een bespreekbare verklaring⁶⁾ te vinden, heb ik getracht in de eerste plaats het ontstaan van den naam op te sporen. In tegenstelling met den ook⁷⁾ door Foy gevolgden weg der bestudeering⁸⁾ van de oudste geschriften, werd daartoe een studie gemaakt der oudste kaarten van den Archipel; de raadpleging der oude literatuur ter zake bleek van secundair belang te zijn. Immers van de kaarten kent men de origineelen of authentieke en fotografische reproducties, doch bij de schriftelijke gegevens kan van primaire bronnen nauwelijks sprake zijn, daar hetgeen tot ons gekomen is veelal uit de tweede en derde hand is; vooral in de schrijfwijze van namen heeft dit vaak groote veranderingen doen ontstaan. Bovendien moet men wel de betrekkelijke exactheid erkennen der cartographische gegevens tegenover de betrekkelijke vaagheid der schriftelijke, welke laatste dan

1) A. Wichmann, De oorsprong van den naam van het eiland Celebes, De Gids, 1896, II, p. 328-339. Zie ook De Indische Gids, 1896, I, p. 923-924.

2) Voorkomende in een boek, gedrukt in 1563 naar een manuscript, afgesloten in 1555, van den Portugeeschen, in 1557 overleden oud-kapitein der Molukken Antonio Galvano.

3) W. Foy, Schwerter von der Celébes See. Anhang: Ueber den Namen Celébes, Dresden, 1899. Zie ook Globus, 1899, deel LXXVI, p. 131, en Tijdschr. K.N. Aardr. Gen., 1900, p. 140-142 en p. 349-350.
Over de etymologiën van Foy raadplege men de kritiek van Dr. N. Adriani in Verh. Batav. Gen., deel LIX, 1^ste stuk, 1911, noot van blz. 3.

4) F. Sarasin, Ueber die Herkunft des Namens Celebes, Peterm. Geogr. Mitteilungen, 1904, p. 80. Celebes afkomstig van den naam voor den vulkaan Klabat in de N.O. punt van het eiland.

5) In W. Lodewijcksz' Eerste Boeck (1598), 's-Grav., 1915, p. 199, noot 9: ‘Soeloe-bèsi = “IJzer”-Soeloe?’.

6) Zie ook S.P. L'Honoré Naber, Tijdsch. K.N. Aardr. Gen., 1916, p. 934-935, en Encyclopaedie van Ned.-Indië, 's-Grav., 1917, 2de uitg., dl. I, p. 444.

7) Voor hem reeds J.J. Egli, Nomina Geographica, Leipzig, 1893, 2de uitgave, p. 179.

8) Opgemerkt dient te worden, dat hij bovendien allesbehalve kritisch te werk ging. Zie in dit verband het mooie kritisch overzicht, dat G.P. Rouffaer gaf over de Portugeesche en Spaansche schrijvers der geschiedenis van den O.-Ind. Archipel gedurende de 16de eeuw in Appendix I, Bijdr. T.L. & V. van N.-I., 1899, VI, 6, p. 145-173.

[p. 318]

ook in dit opstel niet zullen worden behandeld. Wel zijn zij van belang voor de ontdekkingsgeschiedenis van het eiland Celebes, welke wij later eens hopen te behandelen, maar niet voor de wordingsgeschiedenis van zijn naam.

II. Cartographische gegevens betreffende Celebes uit de 16^de eeuw.

De oudste Europeesche kaart van den Oost-Indischen Archipel schijnt die van Francisco Rodriguez⁹⁾ te zijn, welke waarschijnlijk dateert van 1512¹⁰⁾, het jaar waarin de Portugeezen als eerste Europeanen (uit het westen) in de Molukken aankwamen. Tusschen deze eilanden en Borneo heeft Rodriguez op zijn kaart een groep eilanden geteekend, die vermoedelijk sommige der hooge gebergtereeksen van Celebes moeten weergeven, welke voor afzonderlijke eilanden werden aangezien. Op geen dezer eilanden komt een aardrijkskundige naam voor¹¹⁾.

Alvorens nu, zooveel mogelijk in chronologische volgorde, de volgende kaarten te noemen, dient de opmerking vooraf te gaan dat in de 16de eeuw alleen de Portugeezen vasten voet in den Soenda-Archipel, met name in de Molukken, hadden. De Spanjaarden, die bij verschillende expedities (uit het oosten) in den Archipel kwamen, werden tot driemaal toe door de Portugeezen daaruit verdreven, waarbij hun tevens hunne cartographische en schriftelijke aanteekeningen werden ontnomen. Alleen van Portugeesche zijde hebben wij dus - vooral in de eerste helft der 16de eeuw - authentieke kaarten te verwachten. Doch door verschillende oorzaken, waaronder de aardbeving van Lissabon in 1755 en vervreemdingen in het begin der 19de eeuw de voornaamste zijn, valt tot heden als resultaat van het historisch cartographisch onderzoek te constateeren, dat er tusschen 1512 en 1554 (het jaar der nader te noemen kaart van Lopo Homen) een lacune bestaat in de oudste serie van authentieke Portugeesche kaarten van den Soenda-Archipel. Elders¹²⁾ wezen wij daar uitvoerig op.

Het wil ons voorkomen, dat in deze lacune geplaatst mogen worden twee ongedateerde en anonieme portulani¹³⁾, welke wij kortgeleden te Florence¹⁴⁾ vonden. Dank zij de

9) Atlas composé de mappemondes et de cartes hydrographiques et historiques depuis le XIe jusqu'au XVII^e siècle, van den Portugeeschen burggraaf de Santarem, Parijs, 1842 (1849). Van dezen atlas is in Nederland een exemplaar aanwezig in het Geographisch Instituut der Rijksuniversiteit te Utrecht. Een reproductie op een kwart van de ware grootte der kaarten van den Archipel is opgenomen als fig. 105 tegenover p. 1746 van deel IV van mijn werk, Geologische en geographische doorkruisingen van Midden Celebes, Leiden 1917/18.

10) Zie voor dit jaartal, dat afwijkt van het door de Santarem gegevene (1524-1530), Dr. E.T. Hamy, L'OEuvre géographique des Reinel et la Découverte des Moluques, Parijs, 1896, p. 32, noot 3, en Ch.H. Coote, Autotype Facsimiles of three mappemondes, Bibliotheca Lindesiana, 1898, p. 10.

11) Alleen staat in een eiland, gelegen ongeveer op de plaats van het N.O. schiereiland van Celebes, het volgende geschreven: ‘Ilha do (?) dama & tem ssamdollo’ = eiland met damar en (het) bevat sandelhout. Deze twee boschproducten komen in genoemd schiereiland inderdaad veel voor.

12) Essai sur les cartes qui font défaut dans la plus ancienne cartographie portugaise de l'Archipel des Indes Orientales Néerlandaises, Bol. Soc. de Geogr. de Lisboa, Lissabon, Oct. 1919, p. 290-298.
Missing links in the development of the ancient Portuguese cartography of the Netherlands East Indian Archipelago, The Geogr. Journal, Londen, Dec. 1919, p. 347-354.

13) Portolano di 24 carte, di anonimo portoghese, sec. XVI, thans in de R. Archivio di Stato di Firenze, onder Mediceo filza no. 2135 (verde) gecatalogiseerd. Dit is het volledigste der twee exemplaren.
Het tweede exemplaar bevat een twee- of drietal kaarten minder en bevindt zich in de Riccardiaansche Bibliotheek te Florence onder Ricc. no. 1813.

14) Het wil ons voorkomen, dat in Italië nog vele merkwaardige vondsten op dit gebied kunnen worden gedaan. Verschillende gegevens wijzen daarop.

[p. 319]

welwillendheid der Italiaansche conservators, konden wij beide documenten, naast elkaar gelegen, bestudeeren. Daarbij kwamen wij tot de overtuiging, dat deze portulani door denzelfden cartograaf en kort na elkaar vervaardigd moeten zijn geworden. De op perkament geteekende kaarten dragen duidelijk de kenmerken van keurigheid, zorgvuldigheid en warsheid van fantasie. Onbekende kustgedeelten zijn oningevuld gebleven; van grootere eilanden is alleen het kleine, reeds ontdekte stukje kust ingeteekend, maar dan ook zoo nauwkeurig mogelijk en niet meer dan strikt te verantwoorden was. Aan groote eilanden is geen eenheidsnaam gegeven, welken zij toen ook zeker niet hadden. Op deze en andere gronden, welker uiteenzetting ons hier te ver zou afleiden, gelooven wij met gerustheid de veronderstelling te mogen uiten, dat deze portulani afkomstig zijn van niemand minder dan van den sinds 1517 officiëelen cartograaf van Portugal, Lopo Homem. Als zoodanig vertegenwoordigen zij cartographische documenten van den eersten rang, in het bijzonder voor den Soenda-Archipel, uit een tijd dat de Portugeezen daar den specerijenhandel uitsluitend bezaten, en zij de kennis der land- en zeeweg-ontdekkingen, voor dien handel van belang evenzeer monopoliseerden.

Deze omstandigheid moge ons verontschuldigen wanneer wij de verleiding niet weten te weerstaan een korte beschrijving te geven van de op den Archipel betrekking hebbende kaarten. Haar nut heeft deze beschrijving in zooverre zij doet uitkomen, hoe men door vergelijking met andere kaarten en aan de hand van schriftelijke berichten omtrent bepaalde ontdekkingen, waarvan het jaartal bekend is, op het spoor kan komen der jaren, uit welke deze kaarten afkomstig moeten wezen.

Kaart 14 van de volledigste¹⁵⁾ der twee portulani omvat de Philippijnen, kaart 15 (= kaart 8 van het exemplaar Ricc. 1813) den Soenda-Archipel, kaart 16 het oostelijk deel daarvan en een deel van den Stillen Oceaan. Op kaart 15 komen van de groote Soenda-eilanden voor: Sumatra (zonder naam), Java (id. en zonder Z.-kust), Borneo (id. en zonder O.- en Z.-kust) met de ‘porto de borneo’¹⁶⁾, en een stukje der N.O. punt van Celebes met den naam (in rood) ‘Çelebes’. Zeer waarschijnlijk is daarmede de naam van het (klein

15) Zie noot 13.

16) Belangrijk handelscentrum in die dagen, het tegenwoordige Broenei.

[p. 320]

veronderstelde) eiland bedoeld, aangezien bij de kaapnamen steeds C(abo) voor den naam staat en bijna alle kleine eilanden namen dragen; aan de groote zijn, zooals wij zagen, geen namen gegeven. De teekening van dit stukje kust van Celebes vestigt, in verband met de ontdekkingsgeschiedenis van dat eiland, de overtuiging dat men te doen heeft met de oudste, authentieke afbeelding van het eerste, zeer kleine gedeelte van dat grillig gevormde, groote Soenda-eiland, hetwelk de Portugeezen, vermoedelijk omstreeks 1532 of '33, leerden kennen op hunne in 1523 begonnen tochten van Ternate langs N. Celebes, N. Borneo en de ‘porto de borneo’ naar Malakka. En dat kleine gedeelte, wij zeiden het reeds, was de N.O. punt van Celebes. Tusschen die punt en ‘mindanao’ staan vele eilandjes zonder naam geteekend. Mindanao bevat op de kaarten 14, 15 en 16 (het duidelijkst op no. 16) de volgende mededeeling: ‘A qui ha muito ouro’ (hier is veel goud), welk bericht de Portugeesche gemoederen te Ternate sinds 1525 zeer sterk beroerd en tot verschillende ontdekkingspogingen gedurende een tiental jaren aanleiding gegeven heeft. Ten N. van Borneo ziet men alleen de Z.-kust van ‘Digusao’ (= Pelawan); vele eilandjes zijn aangegeven tusschen Borneo en Mindanao, nam. ‘taitaue’ in het Z., ‘Sollo’ (= Solor) in het midden en ‘taguimaa’ in het N. Ten O. van Java, waar ‘panaruca’ staat, volgt een serie kleine eilandjes: ‘bamcha’, ‘anJane’, dan twee lange, W.-O. gestrekte kustlijnen, de eerste o.a. met ‘simbaua’, de tweede in zijn N.O. punt met den naam ‘C. das froles.’ Wat meer naar het O. volgt ‘timor’ nog in driehoekigen vorm; dit eiland krijgt voor het eerst een beteren vorm op de nader te noemen kaart van Nicolas Desliens van 1541. Op kaart 16 ziet men nog ‘I: ds papuas’ en ten O. daarvan de eilandjes ‘de dō Jorge’ (1526-27). Nog verder naar het O. volgt een groep eilandjes: ‘Ilhas q̅ achou gomez de siqueira’ (1525-26), en ten N. daarvan een Z.-N. gestrekte rij eilandjes, genaamd ‘Ilhas das vellas’. Ten slotte dient opgemerkt, dat het hypothetische Zuidpoolland, hetwelk op de Fransche kaarten van 1540 tot 1550 zoo'n groote rol heeft gespeeld en waarmede Java en de kleine Soenda-eilanden verbonden werden, geheel ontbreekt. Waarlijk deze nauwgezette en kundige Portugees teekende op zijne kaarten slechts

[p. 321]

datgene wat ontdekt en opgenomen¹⁷⁾ was. En zoo komen wij er toe, aan de hand der jaartallen uit de ontdekkingsgeschiedenis van dien tijd en door vergelijking met andere, nader te noemen standaard-kaarten uit die dagen, om het tijdstip van vervaardiging dezer twee portulani te stellen op ± 1535. Kretschmer¹⁸⁾ preciseerde niet nader dan: zeker vóór 1540. Als merkwaardigheid komt nu het feit op den voorgrond, dat deze twee portulani de oudste kaarten bevatten, waarop de naam ‘Çelebes’, hoogstwaarschijnlijk als naam voor het eiland en niet als die alleen voor zijn N.O. punt, voorkomt in een vorm welke, op de cédille na, volkomen met den tegenwoordigen overeenstemt.

Gelukkig evenwel wordt de bovengenoemde lacune in de serie van authentieke Portugeesche kaarten uit de eerste helft der 16de eeuw, in welke serie wij ons gelukkig achten de fraaie portulani van Florence de hun toekomende plaats te hebben kunnen aanwijzen, verder eenigermate aangevuld door uit dien tijd dateerende Fransche kaarten, voornamelijk afkomstig uit de cartographische school van Dieppe. Deze dragen alle kenmerken uitstekende copiën te zijn der beste, verloren (althans tot heden onbekend gebleven) Portugeesche origineelen¹⁹⁾. Zij mogen dan ook worden aangemerkt als mijlpalen langs den ontwikkelingsweg der cartographische kennisvermeerdering van den Soenda-Archipel in die eerste helft der 16de eeuw. Intusschen blijft het een onopgeloste vraag, op welke wijze de Fransche meesters het Portugeesche monopolie, in het bijzonder voor genoemden Archipel, hebben weten te verbreken.

De oudste kaart dezer serie is de zoogen. Harleian-wereldkaart²⁰⁾, welke door Coote (loc. cit.) wordt toegeschreven aan Pierre Desceliers en gedateerd op c. 1536. Op deze kaart verschijnt (voor de eerste maal tengevolge van bijgefantaseerde kustgedeelten) een volledig eilandje²¹⁾, hetwelk evenwel niet anders dan het N.O. deel van Celebes moet voorstellen; bij de N.O. punt staat nu de naam: ‘C: des Sselebres’.

Er zijn nog twee andere kaarten, waarop men de zelfde primitieve afbeelding van het noordoostelijk deel van Celebes aantreft, maar waarbij de N.W.-kust, welke op de Harleianwereldkaart slechts - zooals duidelijk te zien is - schema-

17) Met de hulpmiddelen van dien tijd.

18) K. Kretschmer, Die Entdeckung Amerika's, Berlijn, 1892, heeft het op p. 329 en 401 ook over deze twee portulani uit Florence. Volgens hem zijn Pizarro's ontdekkingen van Ecuador en Peru aangegeven, zoo ook die van Francisco de Hoces betreffende de afwezigheid van een Zuidpoolland dadelijk ten Z. van Amerika, niet evenwel die van Camargo der kusten tusschen de straat van Magellaan en Peru. Daarom dateert hij ze op zeker vóór 1540.

19) Sousa Viterbo, Trabalhos nauticos dos Portuguezes nos seculos XVI e XVII, Lissabon (dl. I in 1898, dl. II in 1900), schrijft in zijn voorrede, p. 6: ‘Muitos cartographos e cosmographos portuguezes, por um espirito de cosmopolitismo entao dominante, ou por uma irrequieta ambicao, iam offerecer os seus serviços ás côrtes de Hespanha, de França e de Inglaterra, como foram Diogo Ribeiro, Francisco Faleiro, Andre Homem e Diogo Velho.’

20) Aanwezig in het Britsch Museum, Add. MS. 5413.

21) Gereproduceerd op ware grootte, loc. cit., dl. IV, foto 294, tegenover p. 1775.

[p. 322]

tisch is bijgefantaseerd, niet geteekend staat. Deze kaarten komen voor in een anoniemen en ongedateerden atlas²²⁾, welke door Sir Frederic Madden²³⁾ wordt toegeschreven aan een zekeren, overigens geheel onbekenden Pastoret of Pasterot, en gedateerd op 1587. Dit meesterwerk is niet van de Dieppe-school. Een vergelijkende studie²⁴⁾ der kaarten van dezen atlas met de nader te noemen wereldkaarten der meesters van Dieppe, Desliens en Desceliers, welke dateeren van c. 1536, 1541, 1546 en 1550, heeft ons de overtuiging geschonken, dat de cartographische kennis van het toenmaals bekende deel van den aardbol, neergelegd in bedoelden atlas, bereikt was in den tijd tusschen c. 1536 en 1541. Hoogstwaarschijnlijk werd deze atlas ook in dien tijd - zeg 1540²⁵⁾ - vervaardigd.

Op één der beide bedoelde kaarten van dezen atlas leest men duidelijk den naam ‘celebis’; op de andere zou men inplaats daarvan ook ‘celebre’ kunnen lezen, daar men de i zonder punt ook voor een r kan houden en de onduidelijke s voor een e. Voor beide kaarten blijft het onzeker, of met dezen naam dien van het eiland (voor zooverre toenmaals bekend geworden) wordt bedoeld of alleen dien van de N.O. kaap.

De volgende wereldkaarten²⁶⁾ der Dieppe-serie zijn gedateerd en geteekend door Nicolas Desliens (1541) en Pierre Desceliers (1546 en 1550). Daarop is Celebes weder beter afgebeeld, zonder dat er veel verschil bestaat tusschen de drie kaarten, wat dit eiland betreft; de N.- en W.-kusten zijn nu in zeer ruwe trekken bekend geworden. Maar opmerkelijk is, dat het eiland zonder naam blijft en dat zij ook geen van driën een naam bevatten, welke op den tegenwoordigen gelijkt.

Dit is wat de eerste helft der 16de eeuw voor ons doel heeft opgeleverd.

Van de Portugeesche kaarten uit de tweede helft dier eeuw zijn de auteurs ten deele bekend, ten deele niet. De afbeelding van Celebes is slechts weinig beter dan op de kaarten van Desliens en Desceliers; alleen is de hypothetische O.-kust van deze Franschen bij de Portugeezen weggelaten. Wij vermelden kortelings hetgeen wij in dit opzicht vonden.

Lopo Homem²⁷⁾, 1554, geen naam.

22) In het Britsch Museum, Egerton no. 1513.

23) Chef der manuscripten-afdeeling van het Britsch Museum van 1837-1866. Een goede biografie in de Dictionary of National Biography.

24) A famous atlas of the British Museum, The Geogr. Journal, Londen, April 1921, p. 284-289.

25) De rivier van Orellana of Amazone-rivier, in 1540 door Francis de Orellana ontdekt, staat op de betreffende kaart ingeteekend.

26) Celebes, gereproduceerd op ware grootte, loc. cit., dl. IV, foto's 295, 296 en 297, tegenover p. 1777 en 1775.

27) Voor een deel gereproduceerd op ware grootte, loc. cit., dl. IV, foto 298, tegenover p. 1777. Het origineel van deze zeer fraaie en groote wereldkaart bevindt zich in het ‘Museo degli Strumenti antichi’, te Florence. Zij is gewaarmerkt: ‘Lopo home cosmographo Caualeiro fidalgo delrei noo snõ me fezẽ lixboa Era de. 1554 Annos ’.

[p. 323]

Diogo Homem²⁸⁾ (zijn zoon?), 1558 (Londen): ‘P‧ dos selibres.’, of ‘çelibres.’; 1558 (?) (Parijs), geen naam; 1561: ‘celibes’ in de N.O. punt en nog eens ‘celibes’ bij de W.-kust, een weinig onder de linie (hierop komen wij nader terug); 1568, geen naam. Bij den vele kaarten geproduceerd hebbenden Diogo Homem moeten wij een oogenblik blijven stilstaan, want niet alleen noemt hij de N.O. punt afwisselend ‘selibres’ (met r) en ‘celibes’ (zonder r), maar bovendien schrijft hij op de kaart van 1561 den naam ‘celibes’ nog eens voor de tweede maal. En merken wij daarbij op, dat deze naam aan de W.-kust (onder de linie) in rood is geschreven en met grootere letter dan de andere (plaats- en kaap-)namen in zwart, doch even groot als de andere in rood geschreven namen van eilanden, dan is het duidelijk, dat Diogo Homem met dit tweede ‘celibes’ in 1561 den naam van het eiland Celebes bedoeld heeft.

Bartholomeu Velho²⁹⁾ geeft, in hetzelfde jaar 1561, het eiland met groote letters den naam ‘Celebres’, maar de N.O. punt blijft bij hem zonder naam.

Lazaro Luiz³⁰⁾, 1563, noemt het eiland ‘Ilha dos Celebres’.

Fernao Vaz Dourado³¹⁾, 1565, mij onbekend; 1568. (P dos?) ‘Selebres’; 1570, mij onbekend; 1571: ‘P^a dos Selebres’ in den N.O. hoek; 1573: ‘Pⴾ dos selebres’, 1580: ‘Pⴾ dos sellebres’. Deze Portugees schrijft den naam dus steeds met een s en eenmaal met ll.

Bertholamev Laso³²⁾, 1590: ‘P: dos celebres’.

Betreffende de anonieme Portugeesche kaarten uit de tweede helft der 16de eeuw valt nog het volgende te vermelden. Teleki³³⁾ heeft er een gereproduceerd van omstreeks 1553, welke in de N.O. punt van Celebes den naam ‘Selebres’ draagt. Een andere Portugeesche atlas³⁴⁾ der 16de eeuw bevat twee kaarten, waarvan één in de N.O. punt van Celebes (welk eiland ‘Macasar’ is genoemd) ‘Celebis’ heeft staan, de andere (waarop het eiland geen naam heeft) ‘Selebes’.

De Portugeesche kaarten of hunne authentieke Fransche copiën uit de 16de eeuw leeren ons dus, dat zij bijna alle bij de N.O. punt van Celebes den naam dragen van kaap der Sselebres (c. 1536), selibres of çelibres (1558), Selebres

28) Een portulan van 1558, genaamd ‘Opus geographicum Diegus Homem’, is in het Britsch Museum, Add. MS. 5415A, en een ongedateerde atlas (1558?) te Parijs, Nat. Bibl., Inv. gén., 1021A (gereprod. in Fournerau, Le Siam ancien, Ann. Mus. Guimet, vol. XVII, 1895, Pl. IV), de atlas van 1559 in het Br. Mus., die van 1561 in de Staatsbibl. te Weenen, Cod. 335, en die van 1568 (te Venetië gemaakt, en met Italiaansche namen) in de Staatsbibl. te Dresden, Mscr. Dresd. F 59a.

29) Zijn ‘Planisfero’ wordt bewaard in de Bibliotheek van het Kon. Instituut van Schoone Kunsten te Florence. Volgens den Heer E. de Vasconcellos, Permanent Secretaris van het Aardr. Gen. van Lissabon, is Velho de beroemdste der Portugeesche cosmographen van de 16de eeuw. Zie van zijn hand nog: Relatorio da Exposicao de Cartographia Nacional, Lissabon, 1905, en Subsidios para a Historia da Cartografia Portugueza nos seculos XVI, XVII e XVIII, Lissabon, 1916. Viterbo, loc. cit., dl. I, p. 310, schrijft: ‘Bartholomeu Velho era natural de Lisboa, d'onde a instancias de el-rei de Franca e por intermedio de um italiano natural de Lucca, Francisco de Albano, foi servir aquelle monarcha’. Hij overleed te Nantes op 20 Febr. 1568. Zijn planisfeer van 1561 bestaat uit 4 perkamenten bladen van 120 × 75 à 80 cm., te zamen een groote kaart vormende van 120 × 255 cm. Zij bevat het volgende onderschrift: ‘Bartholomevs velivs regivs hidrographvs, mathematvm amator, faciebat vlisipone año ab india Ivsitanis ob seqvente, LXIIII ll’, en zij is beschreven door G. Marinelli, Recente ritrovamente di carte nautiche e planisferi, Rivista Geografica Italiana, Fasc. VIII, 1897. Velho stelt de komst van Vasco de Gama in Indië in 1497.

30) Fol. 6 van zijn atlas, door hem genoemd ‘Livro do Todo o Universo’, aanwezig in de ‘Real Academia das Sciencias’ te Lissabon.

31) De oudste atlas, die van 1565, was in 1905 in het bezit van den toenmaligen koning van Portugal (zie E. de Vasconcellos, loc. cit., 1905, p. 6). De atlas van 1568 behoort aan den Hertog van Berwick en van Alba. Hij werd ten deele gereproduceerd in het werk van de Duquesa de Berwick y de Alba, Nuevos autógrafos de Cristóbal Colón, Madrid, 1902, Pl. no. 5. Trots zorgvuldige nasporingen werd de door de Vasconcellos vermelde atlas van 1570 (loc. cit., p. 6), welke zich zou bevinden in de Nat. Bibl. te Madrid, noch daar noch in een andere Madrileensche bibliotheek aangetroffen. De atlas van 1571, te Goa gemaakt, wordt bewaard in het ‘Archivo da Torre do Tombo’ te Lissabon, die van 1573 in het Britsch Museum, Add. MS. 31317, en eindelijk die van 1580 in de Staatsbibliotheek te Munchen, Cod. Ikon. 137. Een reproductie van Celebes uit den laatstgenoemden atlas op ware grootte, loc. cit., dl. IV, foto 299, tegenover p. 1777. Een reproductie van de kaart van den Soenda-Archipel uit den atlas van 1571 o.a. in J.A. Robertson, Magellan's Voyage around the world by Antonio Pigafetta, Cleveland, 1906, tusschen p. 193 en 200.

32) Deze fraaie atlas is in het bezit van den Heer W.A. Engelbrecht te Rotterdam. Een reprod. op ware grootte van Celebes, loc. cit., dl. IV, foto 300, tegenover p. 1777.

33) Paul Graf Teleki, Atlas zur Geschichte der Kartographie der Japanischen Inseln, Budapest, 1909, Pl. III, 2, rechts. Het origineel dezer kaart bevindt zich in het Archief van de Fransche Marine (1ste étage, Pf. 4de stuk) te Parijs.

34) In de Nationale Bibliotheek te Parijs, Inv. Gé., 933.

[p. 324]

(1568 en 1571), selebres (1573), sellebres (1580), celebres (1590), maar ook, en dan zonder toevoeging van ‘Punta dos’, celebis of celebre (1540?), Selebres (1553?), celibes (1561), Celebis en Selebes (16de eeuw). De naam Çelebes op de door ons op ± 1535 gedateerde en aan Lopo Homem toegeschreven kaarten is blijkbaar bedoeld voor het eiland en niet voor de N.O. kaap, en op een andere kaart (Diogo Homem, 1561) staat bij de W.-kust³⁵⁾ de naam celibes, eveneens zonder twijfel, als dien voor het eiland.

Reeds uit de vermelde serie van authentieke kaarten kan de gevolgtrekking worden gesteld, dat de naam ‘Celebes’, behoudens ondergeschikte variaties, oorspronkelijk geschreven werd met C (Ç) of Ss (S) en met of zonder een r tusschen de b en de e, terwijl de tweede of derde e weleens veranderde in een i. En bedenkt men, hoe Bartholomeu Velho, de beroemdste der Portugeesche cosmographen, in 1561 en Lazaro Luiz in 1563 het eiland, welks N.O. punt sinds c. 1536 den naam ‘Sselebres’ droeg, resp. ‘Celebres’ en ‘Ilha dos Celebres’ noemden, dan is het ook nu reeds duidelijk, dat dit groote Soenda-eiland zijn naam dankt aan dien van zijn N.O. kaap.

Gaan wij thans na, hoe het kwam dat de r, welke in de Portugeesche naamgeving toch ook reeds meermalen ontbrak, ten slotte voor goed verdween. Dit proces speelt zich af op de niet-Portugeesche kaarten, en neemt zijn beslag nog vóór het einde der 16de eeuw. Het begint reeds dadelijk bij den illusteren compilator en uitgever van reisbeschrijvingen, den Italiaan Giouan Battista Ramusio, in zijn beroemd werk ‘Navigazioni e Viaggi’. Deel I daarvan verscheen in 1550 zonder kaarten, maar aan de tweede uitgave van dat deel in 1554 voegde Ramusio een drietal kaarten toe. Op één daarvan staat een eiland³⁶⁾ geteekend, waarvoor de daarin geplaatste naam³⁷⁾ ‘Celebes’ geldt. Deze kaarten zijn zeker afkomstig uit de cartographische school van Venetië, doch of zij terecht worden toegeschreven aan Giacomo Gastaldi, meenen wij te moeten betwijfelen³⁸⁾. Hoe dit zij, vast staat dat - in tegenstelling met de reeds genoemde Fransche kaarten van c. 1536 tot 1550 - deze Italiaansche kaarten niet geteekend zijn naar authentieke Portugeesche modellen. De cartographische voorstelling van Celebes en de andere eilan-

35) Vermoedelijk dankt hieraan de stad ‘Cellebus’ haar fictief bestaan; zie hierover afdeeling 3 van dit opstel.

36) Gereproduceerd op 2/3 der ware grootte, loc. cit., dl. IV, p. 1783, fig. 106.

37) Vóór het bekend worden der portulani van Florence, was dit de oudste kaart (1554) met dien eilandnaam. Zie ook Naber, loc. cit. Thans gaat die naam terug tot ± 1535, althans tot vóór 1540.

38) Loc. cit., dl. IV, p. 1784-5.

[p. 325]

den van den Archipel staat daarbij ten achter, zoodat het wel duidelijk is, dat men bij deze Italiaansche kaart te maken heeft met compilatie van geographische reisberichten en kaartmodellen, geteekend naar de herinnering. Wij denken hierbij aan de Spanjaarden Andres de Urdaneta en Garcia d'Escalante Alvarado³⁹⁾, die resp. van 1527-1535 en van 1544-1546 in de Molukken, voornamelijk op Tidore, vertoefden.

Veel beter dan deze Italiaansche kaarten, zijn die in een paar Spaansche atlassen. Een daarvan van omstreeks 1562⁴⁰⁾ bevat een kaart van O. Azië en den Archipel, waarop Celebes een vorm heeft, sterk gelijkend op dien der kaarten van Diogo Homem, maar daarvan afwijkend, in zooverre dat het eiland met groote letters den naam draagt van ‘Illadeselebros’ (dus met een r). Op de kaarten van een anderen, zeer fraaien Spaanschen atlas⁴¹⁾ van vóór 1600 zijn de omtrekken van landen en eilanden met bijzondere zorg getrokken, doch de orthographie der namen laat over het algemeen veel te wenschen over. Een der kaarten, omvattende den Indischen Oceaan, Z. Azië en den Archipel, geeft Celebes met den vorm van dien op de kaarten van Vaz Dourado, maar draagt - in afwijking - eveneens een naam, ditmaal ‘illa de selebres’ (dus weder met r).

Wellicht vormden deze of soortgelijke kaarten de voorbeelden voor Abraham Ortelius⁴²⁾, den eenigen Zuid-Nederlander, die (in 1567) aan het eiland⁴³⁾ den naam geeft van ‘Celebres’, terwijl hij dien zelfden naam (met een r) in de N.O. punt van het eiland laat staan. De eerste maal dat Celebes in de cartographie der Nederlanden voorkomt, heeft het een vorm naar Portugeesch model. Maar vasten voet heeft deze vorm daar nog niet verkregen. Immers, nog moeten de cartographische scheppingen worden overwonnen der kamergeleerdheid van Gerard Mercator, in dezen een waardig opvolger van Ramusio. Want nadat hij op zijn aardglobe⁴⁴⁾ van 1541 het eiland ‘Macace’ gefantaseerd had, kwamen daar op zijn wereldkaart⁴⁵⁾ van 1569 nog de eilanden ‘Celebes’ in fictieven vorm en ‘Deculla’⁴⁶⁾ bij. Ook tot deze fantasiën hebben wellicht de herinneringsmededeelingen van Urdaneta⁴⁷⁾ bijgedragen. Op zijn wereldkaart⁴⁸⁾ van 1587 volgde Rumold Mercator, wat betreft het onderwerp dat ons bezig houdt, in allen deele zijn vader Gerard na.

39) Loc. cit., dl. IV, p. 1766-7. Bij aankomst in 1536 in Portugal werden Urdaneta al zijne papieren, aanteekeningen en kaarten afgenomen. In 1537 verscheen zijn naar de memorie opgesteld reisverslag voor den Spaanschen koning. Een authentieke bewerking der ongetwijfeld hoogst belangrijke gegevens van dezen Spaanschen geleerde door een Portugeeschen collega is tot heden niet gevonden geworden. Of is zoodanige bewerking achterwege gebleven en zijn Urdaneta's documenten zonder meer vernietigd?

40) In het Britsch Museum, Egerton no. 2860.

41) Vroeger in het bezit van den Hertog di Cassano Serra, thans van het Britsch Museum, Add. MS. 9814.

42) De kaarten 96 en 99 der Universiteits-Bibliotheek te Bazel.

43) Een reprod. op ware grootte, loc. cit., dl. IV, p. 1795, fig. 112.

44) Sphère terrestre et sphère céleste de Gérard Mercator de Rupelmonde éditées à Louvain en 1541 et 1551, Brussel, 1875. Zie ook A.E. Nordenskiöld, Facsimile-Atlas, Stockholm, 1889, p. 82, en van dezen auteur, Periplus, Stockholm, 1897, p. 157b en 158a. Ten deele gereprod. op 5/4 der ware grootte, loc. cit., dl. IV, p. 1788, fig. 108.

45) Drei Karten von Gerhard Mercator, Europa-Britische Inseln-Weltkarte, in lichtdruk gereproduceerd door de ‘Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin’, Berlijn, 1891, in 41 bladen. Gedeeltelijke reprod. van blad 12 op ware grootte, loc. cit., dl. IV, p. 1789, fig. 109.

46) Vermoedelijk voor Toekalla, hooge bergreeks in Noord-Tomboekoe op den O. arm van Celebes.

47) Loc. cit., dl. IV, p. 1767.

48) Gereproduceerd in Nordenskiöld's Facsimile-Atlas, Pl. XLVII. Zie ook loc. cit., dl. IV, p. 1790.

[p. 326]

Achterlijk van voorstelling (voor dien tijd) als smal lang eilandje, is ‘celebes’ op p. 9 van een prachtigen Franschen atlas van Iacques Devaulx⁴⁹⁾ uit 1583. Cornelius de Jode gaf in 1593 te Antwerpen een verbeterden atlas uit van zijn vader Gerard, getiteld ‘Specvlvm Orbis Terrae’, waarin Celebes zonder naam voorkomt volgens een slecht gecopiëerd Portugeesch model.

Maar nu komen wij tot de Noord-Nederlanders! Deze vingen nog juist vóór het einde der 16de eeuw hunne onversaagde tochten naar en in den Oost-Indischen Archipel aan. Aanvankelijk hadden zij slechts kaarten tot hun beschikking, in navolging van Mercator gemaakt, maar spoedig werden deze vervangen door kaarten gevolgd naar de beste Portugeesche origineelen. Van dat oogenblik dateert de ontwikkeling der Nederlandsche cartographie, welke weldra haar eigen vlucht nam, om een schitterend hoogtepunt te bereiken in de tweede helft der 17de eeuw. Ook valt in dien tijd het opmerkelijke feit voor dat beslissend geworden is voor de schrijfwijze Celebes, zooals wij haar heden kennen.

De rij der bekwame Noord-Nederlandsche kaartteekenaars van die dagen begint met den geleerde Petrus Plancius, die omstreeks 1590 een eerste kaart⁵⁰⁾ van den Archipel teekende, niet naar Ortelius, den beter ingelichte betreffende de cartographie van dat deel der wereld, maar naar dien anderen buurman uit het Zuiden, Mercator, die toen meer bekend was. Doch reeds twee jaren later steekt Plancius voor de kaarten van den Archipel blijkbaar zijn licht op bij de Portugeezen of hunne navolgers; hij teekent een wereldkaart⁵¹⁾ volgens een slecht Portugeesch model; daarop komt Celebes voor, maar - opmerkelijk genoeg - zonder naam. Het schijnt wel, of hier de twijfel van den geleerde spreekt, die er nog niet zeker van is, of dit eiland wel hetzelfde was, dat Mercator Celebes had genoemd. Want, nog eens twee jaren later, in 1594, teekent hij op een wereldkaart⁵²⁾ het eiland naar hetzelfde onnauwkeurige Portugeesche voorbeeld, maar nu aarzelt hij niet langer het den naam Celebes (zonder r) te geven. En ten slotte is de ontwikkeling in dit opzicht bij Plancius voltooid, wanneer hij in 1596 (?) een kaart⁵³⁾ van den Archipel teekent naar een goed Portugeesch model, namelijk dat van den reeds genoemden Laso. Doch hoewel

49) ‘Les premières OEuvres de Iacques Devaulx, pilote en la Marine, Au Havre de Grace, l'an 1583’. Manuscript-atlas en leerboek voor de navigatie, fonds français 150 van de Nat. Bibl. te Parijs.

50) Een exemplaar in de Univ.-Bibl. te Leiden, Portef. 143, no. 18. Zie Dr. C.P. Burger Jr., De Amsterdamsche Boekdrukkers en Uitgevers in de 16^de eeuw (begonnen door E.W. Moes), 's-Grav., 1915, dl. IV, p. 397-402.

51) ‘Auctore Petro Plancio’. Zie Teleki, loc. cit., p. 33, en Burger, loc. cit., p. 406-415.

52) ‘Orbis terrarvm typvs de integro multis in locis emendatus auctore Petro Plancio 1594’.

53) Getiteld ‘Insvlae Molvccae’, groot 39 × 55½ cm. Zie Burger, loc. cit., p. 425-6.

[p. 327]

bij dezen het eiland naamloos is, blijft het bij Plancius nu toch Celebes (zonder r) heeten, hoewel hij bij de N.O. punt den naam ‘P. dos Celebres’ (met r) laat staan. En ditzelfde dualisme treffen wij eveneens aan bij andere Hollandsche cartographen dier dagen, die hunne kaarten van den Archipel naar het voorbeeld van Vaz Dourado teekenden, hoewel ook die Portugees - wij zagen het reeds eerder - het eiland Celebes zonder naam had gelaten. Wij noemen in dit verband de gebroeders van Langren⁵⁴⁾ (1595) en Jan Huygen van Linschoten⁵⁴⁾ (1595-6). Evert Gijsberts soon⁵⁵⁾ (1599) daarentegen volgt Vaz Dourado getrouwer, en laat het bij het ‘P.^a dos Celebres’ in de N.O. punt. Nog eens geeft Antonio Magino Patavino⁵⁶⁾ in 1597 een klein kaartje van Azië in zijn bewerking van Ptolemaeus' werk ‘Geographia vniversa’, waar op p. 210b het bewuste eiland den naam ‘Celebres’ draagt, maar dit is nu voor het laatst. Want de andere Hollandsche kaartteekenaars, zooals Lodewijcksz⁵⁷⁾ (1598), Ioan Blaeu⁵⁸⁾ (1599), Willem Jansz. Blaeu⁵⁹⁾ (1605), Iodocus Hondius⁵⁹⁾ (1607 en 1611), enz., volgen het voorbeeld der van Langren's en van Plancius. Op hunne kaarten heet het eiland steeds Celebes. En nog zou het mogelijk zijn geweest, dat de definitieve naam Celebres (met r) zou zijn geworden, indien instede van de Nederlanders, de Spanjaarden overwinnaars waren gebleven in den Oost-Indischen Archipel. Maar aangezien, te beginnen met het tweede decennium der 17de eeuw, de macht der Nederlanders aldaar gegrondvest werd en zich steeds verder uitbreidde, werd de blijvende schrijfwijze van het eiland Celebes voorgoed zonder r, gelijk zij was aangenomen door de Nederlandsche kaartteekenaars.

Wat niet verdween, en zelfs tot heden met name in de Fransche geographie aanhield, is de meervoudsvorm ‘les Célèbes’. Variaties van den naam vindt men op de kaarten van Henricus Hondius en Ioannes Iansonius⁶⁰⁾ (1633 en 1647) als ‘Celebus’, van John Daniell⁶¹⁾ (1637) als ‘Cellebes’, van Arnold Colom⁶²⁾ (1650) als ‘Celebe’, van een Engelschman⁶³⁾ (1655) als ‘Cellebes’, van William Hack⁶⁴⁾ (1687) als ‘Celebis’ naar Hessel Gerritsz (1622), van Hendrick Doncker⁶⁵⁾ (1697) weder als ‘Celebe’, van Guillaume de l'Isle⁶⁶⁾ (1705) als ‘I. des Celebés’, van Philip-

54) Loc. cit., dl. IV, p. 1798.

54) Loc. cit., dl. IV, p. 1798.

55) Zeer fraai geteekende kaart, 95 × 76 cm., in de Nat. Bibl. te Parijs, Inv. Gén. 214 (C 19798).

56) Loc. cit., dl. IV, p. 1790.

57) Loc. cit., dl. IV, p. 1800.

58) Loc. cit., dl. IV, p. 1801.

59) Loc. cit., dl. IV., p. 1803-1805.

59) Loc. cit., dl. IV., p. 1803-1805.

60) Loc. cit., dl. IV, p. 1811, fig. 118.

61) Carta nautica dell' Asia orientale, in de Kon. Nat. Bibliotheek te Florence. Celebes met de golf van Boni en de eilanden Moena en Boeton, ongeveer als bij Hessel Gerritsz (1622).

62) L.c., dl. IV, p. 1844.

63) L.c., dl. IV, p. 1845.

64) Brit. Mus., Add. MS. 5414.6, Perkamenten Eng. wereldkaart.

65) L.c., dl. IV, p. 1847.

66) L.c., dl. IV, p. 1849, fig. 125.

[p. 328]

pus Cluverius⁶⁷⁾ (1729) als ‘Celebe’, van N. Bellin⁶⁸⁾ (± 1746) als ‘Isle de Célebes’, en van I.B. Elwe⁶⁹⁾ te Amsterdam (1792) nog eens als ‘I. des Celebes.’

Ik besluit mijne bespreking der cartographische gegevens met de opmerking, dat op de ontwikkeling der cartographie van Celebes - en tevens van den geheelen Archipel - gedurende de eerste helft der 16de eeuw, een vrijwel volkomen stilstand volgt in de tweede helft dier eeuw. Er predomineeren twee cartographische afbeeldingen van Celebes, waarvan de eerste, van een nog onbekenden Portugees (Lopo Homem?), via de Diëppenaars, de Homem's en Vaz Dourado overgegaan is op de van Langren's, van Linschoten, enz., en de tweede, van Velho, via Laso aan Plancius, Hondius, enz., tot voorbeeld heeft gestrekt.

67) L.c., dl. IV, p. 1854, fig. 127.

68) L.c., dl. IV, p. 1857.

69) L.c., dl. IV, p. 1864.

III. Verklaring van den naam Celebes.

Naar het voorafgaande te oordeelen, is het wel duidelijk, dat de naam der N.O. punt van Celebes die van het geheele eiland is geworden, nadat de weifeling voor zijne orthographie met of zonder r, welke gedurende de 16de eeuw op te merken viel, nog vóór het einde dier eeuw een einde genomen had. Om de beteekenis te vinden van dit woord, aldus begrepen naar zijn geographischen en historischen oorsprong, heb ik mij gewend tot den geleerden taalkundige Dr. N. Adriani. Deze schreef mij dd. 23 Jan. 1918:

‘Celebe of Celebes (dat dan het meervoud daarvan moet zijn) en Celebre of Celebres (het meervoud) zouden kunnen zijn misverstaan uit het Sangirsche woord sěllihě “stroom, strooming”, dat door een deel der Sangireezen wordt uitgesproken met eene r op de plaats van de h, die geheel vóór in den mond wordt gevormd, alsof te zamen met de r eene w werd uitgesproken. (Zie blz. 48 der Sangireesche Spraakkunst⁷⁰⁾). Deze uitspraak sěllirwě zou dan de beide vormen Celebe en Celebre kunnen verklaren. Ook de naam celibres zou uit dit sěllirwě kunnen verklaard worden.’

En, voegen wij hieraan toe, ook het ‘sellebres’ van Vaz Dourado verraadt een groote verwantschap met de bijzondere uitspraak van sěllihě.

Een sterken steun vindt deze verklaring, door Dr. Adriani

70) Academisch Proefschrift van N. Adriani, Leiden, 1893.

[p. 329]

voor den naam ‘Celebes’ gegeven, in den tegenwoordigen inheemschen naam voor de N.O. kaap van Celebes, d.i. voor de N.O. punt der Minahassa. Reeds op een Nederlandsche kaart⁷¹⁾ van Jacob Keizer en Jan de Lat van 1735-1747, bewerkt naar een Fransche kaart van Guillaume de l'Isle, wordt zij hoek Polisan genoemd. Heden schrijft men dien naam Poelisan of minder juist in de ‘Zeemansgids’ Poeisan. Volgens Dr. Adriani is dit een Minahassisch woord, dat draaikolk⁷²⁾ beteekent. Inderdaad leest men dan ook in de ‘Zeemansgids’ van 1919 (dl. V, 3de druk, 's-Grav., p. 39) over deze kaap: ‘Men kan den hoek op zeer korten afstand voorbijvaren, doch wordt dit, wegens de stroomrafeling⁷³⁾ en de draaikolken⁷³⁾ welke men gewoonlijk daar aantreft, niet aangeraden. De stroom⁷³⁾ zet dikwijls sterk naar den hoek toe’.

Te meer valt ons deze mededeeling op, daar men in den zelfden ‘Zeemansgids’ (dl. V, p. 16) over de N.W. punt van Celebes, Stroomenkaap genaamd, of ook wel Tjandoeng Besar (= Groote kaap) of Oedjoeng (= Hoek) Malangka, niets leest over stroomen in zee. Waar komt dan die naam voor de N.W. punt van Celebes vandaan?

De eerste kaart, waarop die kaap een naam draagt, is die van Hessel Gerritsz⁷⁴⁾ van 1622, waar zij ‘Hoeck van de Stroomen’ heet. Op deze wereldkaart heeft Celebes voor het eerst een van de afbeelding der 16de eeuw afwijkenden en beteren vorm; voor het eerst heeft het eiland een volledige omlijning en is de golf van Boni ingeteekend. (De andere diep landwaarts ingebogen golven ontbreken nog). Hoogstwaarschijnlijk heeft Hessel Gerritsz deze kaart naar een Spaansch origineel geteekend, doch naar welk, is onbekend gebleven. De N.O. punt van Celebes heeft bij hem geen naam.

In den loop der tijden wordt de naam voor de N.W. punt resp. ‘Hoeck vã Strome’ bij Henricus Hondius en Ioannes Iansonius⁷⁵⁾ (1633), ‘Stroomhoeck’ bij Huych Allardt⁷⁶⁾ (1652?), ‘Hoeck vande Stroome’ bij Iohan Blaeu⁷⁷⁾ (1669), ‘Hoeck vande Stromen’ bij N. Visscher⁷⁸⁾ (± 1670), ‘P^te de Stomey’ bij Dupré Eberard⁷⁹⁾ (± 1700) naar Blaeu, dan weder ‘Hoeck vande Stromen’ bij Gerard van Keulen⁸⁰⁾ (1714-1726), ‘Hoek van de Stroomen’ op

71) Celebes op de helft der ware grootte gereproduceerd, loc. cit., dl. IV, p. 1856, fig. 128.

72) Zie J.A.T. Schwarz en N. Adriani, Tontemboansch-Nederlandsch Woordenboek, Leiden, 1908, p. 340 rechts, eind 1ste alinea.

73) Wij cursiveeren.

73) Wij cursiveeren.

73) Wij cursiveeren.

74) Celebes op ± de helft der ware grootte gereproduceerd, loc. cit., dl. IV, foto 301, tegenover p. 1808.

75) Loc. cit., dl. IV, p. 1811, fig. 118.

76) L.c., dl. IV, p. 1814, fig. 119.

77) L.c., dl. IV, foto 302, tegenover p. 1821.

78) L.c., dl. IV, p. 1816, fig. 120.

79) Brit. Mus., 15738 Plut.

80) L.c., dl. IV, p. 1852, fig. 126.

[p. 330]

een kaart⁸¹⁾ van 1722, ‘Stroomers H.’ bij Jacob Keizer en Jan de Lat⁸²⁾ (1735-1747), ‘Pr fluuiorum’ bij J.B. Homann⁸³⁾ (1748), ‘Stromen point’ op een verfranschte kaart in den atlas (6de deel) van Ioannes van Keulen⁸⁴⁾ (1753), ‘Pointe de Stroom’ op een Fransche kaart⁸⁵⁾ van 1759, ‘Hummock P^t. or Stroomen Hoeck’ bij A. Arrowsmith⁸⁶⁾ (1794), ‘hoek oúde Stroom’ op een kaart⁸⁷⁾ van vóór het einde der 18de eeuw, ‘C. Rivieren’ bij Js. van den Bosch⁸⁸⁾ (1818), ‘Rivieren Kaap’ bij G.F. baron von Derfelden van Hinderstein⁸⁹⁾ (1842), ‘C. Rivers’ bij P. baron Melvill van Carnbée⁹⁰⁾ (1848), ‘Bonat Matangkat of Stroomen Kaap’ bij J.W. Stemfoort en J.J. ten Siethoff⁹¹⁾ (1883-85), en verder ‘Stroomenkaap’ op de nieuwere kaarten tot heden. Deze naam heeft zich dus - zij het met variaties - weten te handhaven van 1622 tot heden toe, doch zijn origine blijft onbekend.

Wij merken in dit verband op, dat de naam P. dos Celebres op de Port. kaarten steeds in N.-Z. richting werd geschreven. Was hij op het Spaansche model van Hessel Gerritsz in W.-O. richting geschreven als P. de las Corrientes, dan zou de vergissing dezen naam als ‘Hoeck van de Stroomen’ voor dien der N.W. punt van Celebes te hebben aangezien, zeer voor de hand hebben gelegen. Doch hier kan natuurlijk alleen het vinden van het vermeende model zekerheid geven.

Alleen in den merkwaardigen manuscript-atlas van Gerrit de Haan⁹²⁾ van 1760 heet de N.W. punt: ‘Vlakke h^k: of d'NW hoek van tontolij’.

Hoe ging het met den naam Celebes, gegeven aan een fictief dorp aan de W.-kust van het eiland? In noot 35 merkten wij op, hoe de naam ‘celibes’ op de kaart van Diogo Homem van 1561, een weinig onder de linie en dichtbij de W.-kust van het eiland geplaatst en welke ongetwijfeld als den naam van het eiland was bedoeld, door latere kaartenteekenaars moet zijn misverstaan en gegeven aan een fictieve stad of plaats. Voor het eerst geschiedde dit door Joris van Spilbergen⁹³⁾ in 1619, die de stad ‘Cellebus’ noemde. Wij vinden den naam daarna terug als ‘Celebes’ bij Jean Guerard⁹⁴⁾ te Dieppe (1625), ‘Cellebus’ bij Henricus Hondius en Ioannes Iansonius⁹⁵⁾ (1631 en 1633), weder ‘Celebes’ bij Carel Allard⁹⁶⁾ (1650?) en bij Sanson d'Abbeville⁹⁷⁾ te Parijs

81) L.c., dl. IV, p. 1831, fig. 123.

82) L.c., dl. IV, p. 1856, fig. 128.

83) L.c., dl. IV, p. 1858, fig. 129.

84) L.c., dl. IV, p. 1859.

85) L.c., dl. IV, p. 1861, fig. 131.

86) L.c., dl. IV, p. 1865, fig. 135.

87) Aanwezig in het Alg. Rijksarch. te 's-Grav., Suppl. Inv. no. 239; I.c., dl. IV, fig. 124, tegenover p. 1842.

88) L.c., dl. IV, p. 1874, fig. 139.

89) L.c., dl. IV, p. 1876, fig. 140.

90) L.c., dl. IV, p. 1878, fig. 141.

91) L.c., dl. IV, p. 1883.

92) Aanwezig in het Alg. Rijksarchief te 's-Grav., Suppl. Inv. no. 156; op ± 1/5 der ware grootte gereprod., loc. cit., dl. IV, foto 304, tegenover p. 1837.

93) Loc. cit., dl. IV, p. 1807, fig. 117.

94) ‘Carte faite en Dieppe par Jean Guerard l'an 1625’, is een copie van een Hollandsche kaart. Aanwezig in het Dépôt des Cartes de la Marine te Parijs, 13 rue de l'Université.

95) L.c., dl. IV, p. 1810 en 1811, fig. 118.

96) L.c., dl. IV, p. 1814.

97) L.c., dl. IV, p. 1844.

[p. 331]

(1652), ‘Celeb^s’ bij F. de Wit⁹⁸⁾ (1660), nog eens ‘Cellebus’ bij Arnold Colom⁹⁹⁾ (1660) en bij N. Visscher¹⁰⁰⁾ (± 1670), en dan weer ‘Celebes’ bij den Franschman P. Du-Val¹⁰¹⁾ (1679), Jacques Peeters¹⁰¹⁾ te Antwerpen (1692), Pierre Mortier¹⁰²⁾ in Sanson's atlas van 1708, Gerard van Keulen¹⁰³⁾ (1714-26), Em. Bowen en W.A. Bachiene¹⁰⁴⁾ te Amsterdam (1785), en voor het laatst bij I.B. Elwe¹⁰⁵⁾ eveneens te Amsterdam in 1792. Toen verdween dit fictieve dorp voor goed van de kaarten van Celebes. Maar wel heeft deze geographische vergissing dus een taai bestaan gehad, daar zij bijna twee eeuwen aanhield.

Den naam voor de N.O. punt van Celebes treft men op de bekend geworden kaarten in de volgende variaties aan: ‘P dos Celebres’ en ‘Pa de Celebres’ bij Iodocus Hondius¹⁰⁶⁾ (1611), ‘P. de Çelebres’ bij denzelfden auteur¹⁰⁶⁾ (1616), weder ‘P. dos Celebres’ bij N.J. Visscher¹⁰⁷⁾ (1617), dan eerst na een lang interval ‘Pointe Celebes’ (dus nu zonder r) op een kaart in den atlas van Jacques Peeters¹⁰⁸⁾ te Antwerpen (1692) en ook op een kaart in den atlas van d'Ablancourt (1700) uitgegeven bij Pierre Mortier¹⁰⁹⁾, ‘P. de Celebes’ (zonder r) in den atlas van Sanson¹¹⁰⁾ bij laatstgenoemden uitgegeven (1708), en ten slotte, na op vele kaarten te hebben ontbroken, voor het laatst weder in den Portugeeschen vorm ‘Punta dos Celebes’ (maar steeds zonder r) op een kaart in den atlas van I.B. Elwe¹¹¹⁾ te Amsterdam (1792). Het schijnt dus wel of de verdwijning van de r uit den naam van het eiland die uit den naam van zijn N.O. kaap ten gevolge heeft gehad.

De naam Polisan voor de N.O. kaap van Celebes (zie hier- vóór p. 329) vindt men eerst weder terug op de volgende kaarten: P. baron Melvill van Carnbee¹¹²⁾ (1848) als ‘C. Polisan’, Mr. S.C.J.W. van Musschenbroek¹¹³⁾ (1875-76) als ‘T. Poeisan’, J.W. Stemfoort en J.J. ten Siethoff¹¹⁴⁾ (1897-1904) als ‘O. Poeisan’, en eindelijk op de jongste officiëele kaart¹¹⁵⁾ van 1918 als ‘Tg. Poelisan’.

Terloops mag nog worden vermeld, dat zij op de kaart van Gerrit de Haan¹¹⁶⁾ genoemd is ‘H: de doot Kist’ en op die¹¹⁷⁾ van vóór het einde der 18de eeuw ‘de doodkist’; de zeestraat ten N. daarvan heet op beide kaarten ‘Straat Banka’. Uit een paar geteekende kaarten¹¹⁸⁾ van de 19de eeuw blijkt

98) L.c., dl. IV, p. 1815.

99) L.c., dl. IV, p. 1845.

100) L.c., dl. IV, p. 1816, fig. 120.

101) L.c., dl. IV, p. 1847.

101) L.c., dl. IV, p. 1847.

102) L.c., dl. IV, p. 1851.

103) L.c., dl. IV, p. 1852, fig. 126.

104) L.c., dl. IV, p. 1863, fig. 133.

105) L.c., dl. IV, p. 1864.

106) L.c., dl. IV, p. 1804, fig. 115, p. 1805, fig. 116 en p. 1806.

106) L.c., dl. IV, p. 1804, fig. 115, p. 1805, fig. 116 en p. 1806.

107) L.c., dl. IV, p. 1806.

108) L.c., dl. IV, p. 1847.

109) L.c., dl. IV, p. 1848.

110) L.c., dl. IV, p. 1851.

111) L.c., dl. IV, p. 1864.

112) Celebes gereprod. op ± 3/10 der ware grootte, l.c., dl. IV, p. 1878, fig. 141.

113) L.c., dl. IV, p. 1873.

114) L.c., dl. IV, p. 1884.

115) ‘Overzichtskaart van het eiland Celebes’, 1: 1.250.000. Uitgave van den Topographischen Dienst in Ned.-Indië, Weltevreden, 1918.

116) Zie hier noot 92.

117) Hier noot 87.

118) Aanwezig in het Alg. Rijksarchief te 's-Grav. onder no.'s 549 en 551 van den Suppl. Inv.

[p. 332]

evenwel de berg (dus niet de kaap) der N.O. punt te heeten ‘Doodkist’ of ‘B. Doodkist’, en dat wel vermoedelijk naar aanleiding van den vorm van dien berg. (B. = Boekit = berg). Von Derfelden van Hinderstein¹¹⁹⁾, 1842, noemt de N.O. punt ‘Kaap Koffin’. Doch deze namen zijn geheel incidenteel. Niet is dat het geval met den volgenden en laatsten naam, welken voor de N.O. punt van Celebes in gebruik is geweest en welks beteekenis ons een nieuwe onbeantwoorde vraag zal blijken te zijn.

In het Britsch Museum te Londen hebben wij (gecatalogiseerd onder Sloane no. 197) gevonden het zeer merkwaardige ‘Livro do estado Da India Oriental. Feito pello capitao P^o. Barretto de Resende natural de Pauia Anno de 1646.’¹²⁰⁾. Daarin komt een serie bijzonder fraaie kaarten voor van Pedro Berthelot¹²¹⁾, Opperloods en cosmograaf. Zij werden gemaakt te Goa (Port.-Indië) in 1635. Op folio 400 is het oostelijk deel van den Archipel¹²²⁾ weergegeven; ‘Çelebes’ (geschreven naar zijn oudsten Portugeeschen vorm van ± 1535), en vooral zijn westkust¹²³⁾, is buitengewoon knap uitgebeeld voor dien tijd; de oostkust daarentegen is veel minder goed dan op de eerstvolgend bekende kaart, nam. die van Ioan Blaeu, 1669. Op deze kaart van Berthelot nu vinden wij voor de N.O. punt een naam, welke - zij het ook met variaties - nog meermalen wordt aangetroffen; hij is ‘P.ta delos quemos’ of ‘quimos’. Op een ander folio, no. 390, is de kaart van het westelijk deel van den Archipel geteekend, en in den zuidelijken zeeboezem tusschen Java en Bali staat: ‘Tantas quivas’ of ‘quivos.’ Wij laten in het midden of men met het zelfde woord te doen heeft, hoewel wij dat wel vermoeden en daarbij denken aan de branding in dien zeeboezem ver van het land en midden in een door geen wind bewogen diepe zee, welke op het eerste oog een zeer eigenaardigen indruk maakt. Eerst bij eenig nadenken begrijpt men, dat zij ontstaat door de ontmoeting van aan elkaar tegengestelde zeestroomingen.

Wat den naam ‘P.ta delos quemos’ of ‘quimos’ betreft, merken wij op, dat de Franschman Berthelot in een Portugeesche omgeving hem een Spaanschen vorm geeft. In den juisten Portugeeschen vorm vinden wij hem terug op een kaart¹²⁴⁾ van een onbekenden Portugees, dateerend uit de

119) Hier noot 89.

120) Zie W. de Gray Birch, The commentaries of the great Afonso Dalboquerque, Hakluyt Society, Londen, dl. II, 1877, Introduction, p. CXXI.

121) Zie Frère, Manuel de Bibliographie Normande, Parijs, 1850-60, vol. I, p. 336, waaruit blijkt, dat Berthelot geboren werd in 1600 te Honfleur (Frankrijk). In 1629 werd hij eerste loods van een Portugeesche vloot om Malakka te verdedigen tegen den vorst van Atjeh, en daarna koninklijk cosmograaf voor (Port.) Indië te Goa. Daar teekende hij in 1635 zijne fraaie kaarten. Bij een nieuwe expeditie werd hij 27 Nov. 1638 in Atjeh vermoord.

122) De titel luidt: ‘Descripcao. hidrographica. dos. uerdadeiros. sinos. das. ilhas. de Iaua. minor Celebes. Timor. solor amboena. Banda ∾ malucas. mindanaõ. Partes. das. Philipinas & Parte. de. Borneo. cô. seris. canaes. & estritos. cô amaneira. de. os. nauegar. da. reformacas & noua. emenda. de. pedro. berthelot. Piloto & cosmographo. mor. da. india &ca. goano ≈ anno de 1635≈’.

123) O.a. komt voor het eerst de Paloe-baai voor met de volgende plaatsnamen: ‘Manaua, Tendron, Pallou, Combilli, Menboro, caille’. Op de Nederlandsche kaarten blijft de Paloe-baai nog langen tijd afwezig. Eerst bijna een eeuw later, nam. in 1730, wordt zij door Matthijs Plazier opgenomen en fraai in kaart gebracht; zie het origineel in het Alg. Rijksarchief te 's-Grav., no. 1303 Inv. Leupe, en loc. cit., dl. IV, p. 1832. Ten N. der Paloe-baai leest men op Berthelot's kaart ‘Daon Pelas’ voor het thans Dampelas heetende schiereiland. De ‘Hoeck van de Stroomen’ van Hessel Gerritsz (1622) heet ‘P.^ta de bohol’ (= Bwool?) bij Berthelot (1635), die voor het eerst de golf van Boni noemt ‘Enceada de bugis’.

124) Britsch Museum, Add. MS. 36667B.

[p. 333]

tweede helft der 17de eeuw; daar heet de N.O. punt van het eiland ‘Seleves’ (v inplaats van b): ‘Pta das queimas’.

Wij hebben ons alle mogelijke moeite gegeven om de juiste beteekenis van dit woord ‘queimas’ te vinden, maar mochten daarin niet met zekerheid slagen. Behalve de gewone beteekenis van branden voor ‘queimar’ (Portugeesch) of ‘quemar’ (Spaansch), vonden wij of werd ons aan de hand gedaan die van branding, ruïne, verlies, golflijn¹²⁵⁾.

Intusschen komt deze naam, verbasterd tot ‘Cemas’ enz., op Hollandsche kaarten der 17de en 18de eeuw voor, waarbij de c als k uitgesproken moet worden gedacht. Zoo geeft Ioan Blaeu¹²⁶⁾ op zijn kaart van een gedeelte van den Archipel in 1669 ‘Punta de los Cemas’, waarbij valt op te merken, dat de o van ‘los’ niet past bij de a van ‘Cemas’. In 1687 schrijft hij¹²⁷⁾ ‘Pŭnta de los Comas’. Op andere kaarten verbastert dit woord tot ‘Camos’, ‘Cemos’, ‘cemes’ en zelfs ‘demas’¹²⁸⁾.

Wij waren zoo gelukkig een zeer merkwaardige hydrographische beschrijving uit die tweede helft der 17de eeuw van genoemde kaap te vinden. Van 16 Augustus tot 23 December 1677 maakte namelijk de Gouverneur der Molukken Robbertus Padbrugge¹²⁹⁾ met den schipper Jan van der Wall (tot 24 Nov.) een reis o.a. naar ‘Gorentaele, Manado, Sangi, Ciauw’, en sloot op 9 November 1677 een contract met den koning van ‘Chiauw’ (= Siau). Bij dezen tocht teekende genoemde schipper een kaart¹³⁰⁾ der N.-kust van Celebes, waarbij de N.O. punt ‘Palidde’ heet, geschreven met twee onduidelijke d's. Dit woord doet ons eer denken aan Pulisse of Pulisan, Poelisan. Tegenover die punt ligt het eiland ‘Banca’, op korten afstand er van verwijderd. De N.W. punt van het schiereiland draagt de aanduiding ‘N.W.h.’ = Noord-West-hoek. En wanneer men nu in het reisverhaal¹³¹⁾ van dezen merkwaardigen tocht¹³²⁾ leest, p. 114:... ‘hadden met Sonnen Opgang (Dinsdag 31 Aug. 1677) de kemas off kimas¹³³⁾ N:^dW: ten W: omtrent 2½ mijlen van ons, gingen N:^dW: ende daer naer west aen de Straet banca door’¹³⁴⁾, en wat verder: ‘vande hoek kemas tot de Noordt West hoek van Celebes buijten de Straet banka staet¹³⁵⁾ West noordt west drie mijlen, daar het nogthans bevonden west 7 mijlen’, enz.¹³⁶⁾, dan is het o.i. duidelijk, dat

125) ‘Den nieuwen Dictionaris of Schadt der Duytse eñ Spaensche Talen. Door Arnoldus de la Porte Capellaen. t'Antwerpen. 1659’. D.i. de oudste dictionnaire welke wij vonden; zij vermeldt: ‘quema, quemada, quemadura = brandinghe’, en nog eens afzonderlijk: ‘quemadura = brandinghe van eene wonde’.
‘Tesouro dos vocabulos das duas linguas Portugueza e Belgica’ van Dr. A. Alewijn en Jan Collé, te Amsterdam, 1714 (Ned. uitgave van 1718), geeft: ‘Queima = brand’ en ‘Queimadura = branding, verbranding, afbranding’.
‘Diccionario contemporaneo da Lingua Portugueza’, Lissabon, 1881. ‘queima = ruina, perda’.
‘Novo Diccionario da lingua Portugueza’ van C. de Fiqueiredo, Lissabon, 1899. ‘Queima... (prov. trasm.) curvas que se fazem no chão, para o jogo da raiola; (prov. beir.) traços analogos, para o jogo do pião, do homem, etc.’
Antonio Galvano, Port. kapitein der Molukken van 1536-1540, gebruikt in zijn werk (p. 211) het woord ‘xaquemas’ voor ineengevlochten touwwerk.
Overigens werd in de geraadpleegde literatuur het woord ‘queimas’ of een dat daaraan doet denken niet aangetroffen.

126) Het origineel in het Rijksarch. te 's-Grav., Inv. Leupe no. 342. Op ± 1/3 der ware grootte gerepr., loc. cit., dl. IV, foto 302, tegenover p. 1821.

127) Origineele kaart van Celebes en de Molukken, in het Dépot des Cartes de la Marine te Parijs.

128) Op een Eng. copie van ± 1670 eener Holl. kaart; in de N.O. punt van Celebes staat ‘P. de los demas’, in de N.W. punt ‘Stream p^t.’. Aanwezig in het Dép. d.C. de la Mar. te Parijs.
In een dikken, klein-formaat Hollandschen atlas van ± 1670 met zeer fraai geteekende kaarten en fraai schrift, aanwezig in het Br. Mus., Add. MS. 34184, een kaart van ‘Celebes’ (naar Blaeu, 1669) met ‘Punta de Los Cemas’, en een andere met ‘pũnta de Los Cemos’.
Op de kaart van ‘Celebes’ van Dupré Eberard (± 1700) in de N.O. punt ‘pointe de las cemes’.

129) Zie Bijdragen tot de historische cartographie van den Ned. Ind. Archipel, Tijdschr. K.N. Aardr. Gen., 1917, p. 863 e.v.

130) Origineel in het Rijksarch. te 's-Grav., Inv. Leupe no. 462. Zie ook Kol. Arch., no. 1226 en no. 1227 (1679), fol. 139-140, over de reis van Padbrugge, ‘Dagh-Register gehouden int Casteel Bat. 1678’.

131) Uitgegeven door P.J.B.C. Robidé van der Aa, De vermeestering van Siauw door de Oost-Indische Compagnie, met Het Journaal van Padtbrugge's reis naar Noord-Celebes en de Noordereilanden, Bijdr. T.L. & V. van N.I., 3, II, 1867, p. 95-268. Jammer, dat hierbij de kaart van Jan van der Wall niet mede werd gepubliceerd. Blijkbaar kende Robidé van der Aa haar niet, want hij noemt haar nergens.

132) Hierbij werd ook voor de eerste maal een der schiereilanden van Celebes (en wel het noordelijke) door Europeanen (Nederlanders) van kust tot kust overgetrokken, nam. van de baai van Kwandang naar Gorontalo, l.c., p. 147-167. Dinsdag 21 Sept. 1677 van de N.-kust vertrokken, was men 23 Sept. in Limbotto; Maandag 27 Sept. vertrok men van Gorontalo over zee weder naar Menado.

133) Robidé van der Aa verwijst naar Valentijn, 1724, dl. I, 2, p. 64 (rechts), waar staat: ‘De wegen landewaard in, naar Datahan, Passan en Saccan aan de eene, en naar Saban aan de andere zijde plagten in vorige tijden voor 't jaar 1680, veel beter, dan naderhand te wezen, vermits zij door het vervolgens springen, en opvliegen van verscheide bergen, landewaard in meest in 't midden van deze smalle streek van de Kemas of Groote Oester-Bergen af, tot geheel aan Gorontale gelegen, en meest in brandende swavel-bergen bestaande, onbruikbaar geworden zijn’.
Het is evenwel niet waarschijnlijk, dat Valentijn's ‘Groote Oester-Bergen’ iets te maken hebben met Celebes' N.O. punt, ‘hoek kemas’ uit het journaal van Padbrugge's reis, al moge men ook opmerken, dat kima het Maleische en Minahassische woord is voor een reuzenschelp, de Tridacna squamosa of de Chama gigas. Op de kaart van Celebes, welke Valentijn in zijn werk geeft, komen de namen Kema, Oester-Bergen, Datahan, enz., niet voor.

134) Overgenomen niet van R.v.d.A., maar van de origineele copie in het Rijksarch., Kol. Arch., no. 1226, welke tekst R.v.d.A., jammer genoeg, niet letterlijk volgde, doch haar moderniseerde naar de schrijfwijze van zijn tijd.

135) Namelijk op de vroegere ‘kaerten zeer gebrekkelijk aen desen oort’

136) Dit enz. luidt: ‘daer inde kaerten maer drie mijlen voor aengehaelt staet, om welke ende meer andere grover mis(s)tellinge, voornamelijk van de gantsche Straet van batsjan den gouvern(eu)r zeer naerstighe ende gedúúrige peijlinge heeft laten doen ende daeruijt een correcter Caert door den Schipper Ian vander Wal, hier omtrent zeer ervaren, laten opmaeken, daer alles naer deze bevindinge in verbeterdt wordt’. D.i. de kaart no. 462 van het Rijksarchief. Overgenomen uit de origineele copie, Kol. Arch., no. 1226.

[p. 334]

met de ‘kemas off kimas’ of met ‘hoek kemas’ bedoeld wordt de ‘P.ta delos quemos’ of ‘quimos’ van Berthelot, de ‘Pta das queimas’ van den onbekenden Portugees of de ‘Punta de los Cemas’ van Blaeu.

Doch er is meer. Immers, Padbrugge geeft ons de eerste (tot heden bekende) beschrijving van de waterbewegingen bij die kaap. Toen hij, na zijn doorsteek van het noordelijk schiereiland van Celebes (van de N.-kust in de Kwandangbaai tot Gorontalo bij de Z.-kust) te hebben volbracht, zijn tocht over zee in een ‘corra-corra’ voortzette langs de kust en om Celebes' N.O. punt heen naar Menado, gaf hij daarvan, dd. Zondag 3 October 1677, het volgende boeiende verhaal (loc. cit., p. 169): ‘onze snedige scheppers (= roeiers) waren hier alwederom hún eijgene meesters, want schoon wij stroom ende windt mede hadden, soo nogtans lieten zij niet naer al langs de wal en inde neer te scheppen, dat ons op den hoeck van banka zeer ve(r)legen maekten, leggende op een lager van steijle clippen ende in een geweldige maelstroom¹³⁷⁾ en vrij swaerder gewoel vande zee op de rúdsen (= rotsen), hier scheptenze dat het kraekte, bij naer een úúr lang zonder een stap te winnen, ende hadden genoegh tedoen met hún hoozen tot eijndelijk wat verder vande klippen de reghte stroom¹³⁸⁾ ons vat kreegh ende in een ommesien boven den hoeck voerde, om welkers hoeck wij het in een sleghte zee aen landt bragten, alwaer wat aten en't volk ook lieten rústen’¹³⁹⁾.

Uit hetgeen vooraf gaat en volgt, blijkt duidelijk, dat men den vasten wal van Celebes volgde, zoodat met den ‘hoeck van (voor?) banka’ weder de N.O. punt van Celebes wordt bedoeld. Van den aldaar aanwezigen maalstroom is de beschrijving hier wel zeer levendig. En dan lezen wij nogmaals in de ‘Zeemansgids’ onzer dagen: ‘Men kan den hoek op zeer korten afstand voorbijvaren, doch wordt dit, wegens de stroomrafeling en de draaikolken welke men gewoonlijk daar aantreft, niet aangeraden. De stroom zet dikwijls sterk naar den hoek toe’.

Na 1678 hebben wij dezen naam voor de N.O. punt van Celebes nog eenmaal aangetroffen op een Nederlandsche kaart¹⁴⁰⁾ van 1703; in de N.O. punt van ‘Selebes’ staat ‘Punte de Las Cemas’ (de a van las klopt nu met die van Cemas).

137) Wij cursiveeren.

138) Wij cursiveeren.

139) Overgenomen uit Kol. Arch., no. 1226.

140) ‘Paskaart van de oost vervatende, de Eijlanden Celebes, Halemahera, Nova gúinea, Nova-Hollandia, Timor als Ambon banda, en Ternatten. A^o 1703’. Aanw. in het Dép. d.C. de la Mar. te Parijs.

[p. 335]

Dat Cemas intusschen iets te maken zou hebben met den naam van het dorp Kema, gelegen aan de Z.O.-kust van het noordelijk schiereiland, is hoogst onwaarschijnlijk, niet alleen om den grooten afstand, waarop deze beide geographische punten van elkaar verwijderd liggen, maar ook vooral omdat de eerste kaart, waarop deze naam als ‘N^ij Kema’ (ten Z.W. der Z. punt van het eiland ‘Limbe’ = Lembe, op den vasten wal van Celebes) voorkomt, die van Gerrit de Haan is van 1760. D.i. dus bijna een eeuw later dan de jaren, waaruit de kaarten van Blaeu dateeren. Ook op de zeer vele namen bevattende, hooger genoemde kaart van Jacob Keizer en Jan de Lat van 1735-1747, komt het bedoelde dorp Kema niet voor.

IV. Besluit.

Van ± 1536 tot 1792 heet de N.O. punt van Celebes met allerlei variaties Selebres of Celebres en Selebes of Celebes. Van 1562 tot 1597 heet het eiland Celebres, van ± 1535 en 1554 tot heden met vele variaties Celebes. Dit woord (met of zonder r) zou afkomstig zijn van het Sangireesche woord ‘sěllihě’ (met of zonder r uit te spreken), dat stroom, strooming, beteekent. Van 1635 tot 1703 heet die N.O. kaap que(i)mas of Cemas, Kemas, met welk Spaansch of Portugeesch woord wellicht branding was bedoeld. Van 1735/47 tot heden heet dezelfde kaap Polisan of Poelisan, welk Minahassich woord draaikolk beteekent.

Dat het eiland Celebes zijn naam dankt aan dien, welken aanvankelijk zijn N.O. punt droeg, staat vast. De beteekenis van dien naam moge door het voorgaande zijn duidelijk gemaakt.

Nunspeet, Juli 1921.

E.C. Abendanon.