De Gids. Jaargang 85

[p. 487]

Bibliographie.

Dante's Vita nova. Eene studie door Dr. Is. van Dijk. Groningen, P. Noordhoff, 1920.

‘Een raadsel’ en ‘een heel stuk van de Middeleeuwen’ steekt er in de Vita nova, zoo verklaart de schrijver in zijn inleiding. Hij heeft ervaren, hoeveel kennis er eigenlijk noodig is, om Dante waarlijk te verstaan, en hij wil nu die voorbereiding, wat de Vita nova betreft, den lezers van dat werk gemakkelijk maken. Want het gaat hem aan het hart, dat de ‘general reader’ tegenwoordig maar voor 't vaderland weg leest, wat ‘zonder soliede basis van studie moet uitloopen op verwarring en wanbegrip.’ Ter illustratie daarvan vertelt hij een aardig exempel van twee jonge meisjes, een kwast met kunstzin en een oud man, die elk op hun manier de Vita nova lazen en waardeerden. Het is te hopen, dat alle vier het nog eens zullen doen, na eerst kennis te hebben gemaakt met het boekje van Dr. van Dijk, die hun inderdaad een voortreffelijk gids zal zijn.

Achtereenvolgens behandelt de schrijver het aandeel, dat de concepties der Provençaalsche lyriek in den bouw der Vita nova hebben, dan de philosophische en theologische denkbeelden van eeuwen her: Plato, Plotinus, den pseudo-Areopagiet, Augustinus, die eraan ten grondslag liggen, tenslotte den aard der denkvormen, waarin de uitdrukking plaats had: symbolisme, scholasticisme, mysticisme.

Wie de Vita nova kent, kent ook de bij iedere lezing opnieuw verrassende gewaarwording, hoe het bewust zijn van dien ganschen cultuurhistorischen onderbouw van het gedicht geen oogenblik het besef wegneemt van zijn volstrekte onmiddellijkheid en echtheid. Dit blijft altijd het wonder van Dante's dichterschap, dat men u bewijst, dat al zijn motieven conventioneel zijn, en hij toch tot u blijft spreken van hart tot hart. Ook Dr. van

[p. 488]

Dijk verklaart zich in een hoofdstukje: ‘Heeft Beatrice werkelijk bestaan?’ innig overtuigd van de realiteit van het geval, zich daarbij onder andere beroepend op een zeer deugdelijk argument, aan den aard der scholastische denkwijze zelve ontleend.

Misschien is de kwestie zoo eigenlijk niet zuiver gesteld, en moest de vraag liever luiden: ‘is Dante een echt dichter geweest?’ In dien vorm zou wel niemand haar ontkennen, en wie niet begreep, wat een echt dichter is, kon zijn oordeel thuishouden.

Ik wil de gelegenheid te baat nemen, om een paar opmerkingen over het reëel karakter van de stof der Vita nova te plaatsen, die ook vat kunnen hebben op de nuchtere zielen. Zij zijn zonder twijfel herhaaldelijk reeds gemaakt in de onmetelijke Dante-literatuur, maar men zal mij ten goede houden, dat ik die er niet op nazoek.

In cap. 22 hoort Dante het spreken van de vrouwen, die terugkomen van Beatrice, die haar gestorven vader beweent. Hij neemt de woorden van lof over de geliefde, die hij uit hun mond opvangt, tot motief voor twee sonnetten. ‘E però che volentieri l'averei domandate, se non mi fosse stata riprensione, presi tanta matera di dire come s'io l'avesse domandate, ed elle m'avessero risposto.’ Dus: hij vertelt uitdrukkelijk, dat hij het voorstelde, alsof hij met de vrouwen gesproken had. Het heeft mij altijd toegeschenen, dat een dichter, die den prozacommentaar bij zijn verzen maar verzon, ook wel boudweg zou hebben gezegd, dat hij met hen gesproken had. - Hetzelfde bij het sonnet ‘Deh peregrini che pensosi andate’ (cap. 40 of bij anderen 41). Hij zag de pelgrims door de stad gaan, wat hem het motief ingaf tot zijn verzen. ‘E acciò che più paresse pietoso, propuosi di dire come se io avesse parlato a loro’; hij stelde het voor, alsof hij met hen gesproken had. Wanneer hier niet dan fictie achter stak, waarom dan niet gezegd, dat hij met hen gesproken had?

Zoo zijn er nog meer van die heel eenvoudige, doodgewone stempels van echtheid, maar het zou niet passen, de opsomming ervan aan deze bespreking vast te knoopen.

Het boekje van den oud-hoogleeraar in zijn vruchtbare rust helpt ons inzicht versterken, dat wij aan Dante's liefde niet den maatstaf moeten aanleggen van het gewone leven of van de burgerlijke romantiek, maar dien der mystiek. Van de sterkste ziel, die geleefd heeft, moeten wij leeren, hoe de passie bovenaardsch wordt.

J.H.

[p. 489]

J.J. Salverda de Grave, Dante. Amsterdam, Meulenhoff 1921.

In 132 kleine bladzijden Dante in te leiden bij het groote publiek is een werk, dat naast grondige kennis het vermogen eischt, goed te kiezen en zich streng te beperken. De schrijver toont het te kunnen. Hij geeft, na een kort overzicht van Dante's leven, een hoofdstuk over den Canzoniere en de Vita nova, daarna een over Convivio, De Vulgari eloquentia en De Monarchia, om ten slotte aan de Divina Commedia de meeste plaats te laten. Al de werken worden eenvoudig en duidelijk beschreven, en van de grondslagen, waarop zij berusten, en die men kennen moet, om ze ten volle te verstaan, wordt den lezer, op een oordeelkundige wijze, zooveel gegeven, als in dit kort bestek mogelijk is, terwijl een bepaling der waarde voor onzen tijd de behandeling der verschillende werken besluit.

Deze waardeerende gedeelten bevredigen mij het minst; De Grave's bewondering voor den dichter, hoe diep en oprecht, is mij toch te voorwaardelijk en te koel. Hoewel hetgeen hij hier over de Vita nova schrijft, mij veel meer voldoet dan wat de schrijver in de Gids van 1906 daarover zeide, zou ik mij bij zijn slotbeschouwing toch in het geheel niet kunnen aansluiten. ‘Verouderd’ acht Salverda de Grave de Vita nova, evengoed als het Convivio het is. Slechts beoefenaren van de geschiedenis der letterkunde en der wijsbegeerte zouden het lezen, als wij de Commedia niet hadden (p. 81). ‘De bekoring die voor velen onzer tijdgenooten er nog van (nl. van de Vita nova) schijnt uit te gaan, kan slechts voor een deel door een soort snobisme worden verklaard. Zonder twijfel is er in de geheimzinnige sluier die het verhaal omhult, in de vage uitdrukkingswijze, in de halftinten iets suggestiefs, dat aantrekt, vooral in een tijd als de onze, die toegankelijk is voor wazige indrukken, voor gevoelsgodsdienst en droomerig dwepen’ (p. 44). Hoe nu: vaag, halftinten, wazig, droomerig? ik heb het gevoel, dat de schrijver al die qualificaties even goed zou kunnen toepassen op Giotto, Andrea Pisano of San Miniato al Monte, als op de Vita nova. Voor elk ervan zou ik geneigd zijn, juist het tegendeel te gebruiken.

Ook De Monarchia zou ik hooger schatten, dan de schrijver doet, en niet enkel als proeve van scholastieke wetenschap en voor de kennis van Dante's persoon. Als grondgedachte van het geschrift zou ik niet noemen de continuïteit van het Romeinsche keizerschap, welke in het betoog niet de hoofdzaak is, maar veeleer de conceptie van een algemeen beschavingsideaal: civilitas humani generis, als doel van 's werelds bedrijf, een gedachte, vóor Dante nog niet uitgesproken.

[p. 490]

Om met enkele kleinigheden te besluiten: Witten en Zwarten zou ik niet durven gelijkstellen met conservatieve burgerij en het radicale lagere volk; Summa theologica is een minder juiste vorm, en ‘Franciscus... wiens Fioretti enz.’ kan bij den lezer misverstand wekken.

Het boekje zal ongetwijfeld aan zijn doel zeer goed beantwoorden, en voor velen een nuttige inleiding zijn.

J.H.