De Gids. Jaargang 85

[p. 156]

De aphorist.

Voortdurend valt hij mij lastig, de Aphorist. Onophoudelijk verduistert hij mijn venster, en zijn oogen, die geen verlangens meer kennen, constateeren met wreede zekerheid hoever het met mij gevorderd is. Reis ik, hervind ik de sterke landschappen onder hooge hemelen, ga ik te loor in de donkere, lang en teeder gewelfde rug der zoete heuvelen, dan treedt hij onverwacht naast mij. Hij spreekt niet en ziet mij slechts aan. Hij glimlacht niet en weent niet. Maar constateert met zwijgende zekerheid, met onmenschelijke stelligheid; vertrapt de overal sprankende bloemen van den schoonen hof; werpt een steen in de vensters van het stille huis; doet de snaren springen van de klanken welvende viool. En nu hij alom met zijn kruiwagen vol aphorismen aanwezig is, nu hij met zijn steenen brooden alle uren dezer tijden tracht te voeden, nu wil ik weten wie hij is. Zijn beeltenis wil ik zien en naar de wijze der barbaren wil ik hem dooden door zijn portret te vervaardigen.

De Aphorist vat, in weinig woorden, levenswijsheid samen. Hij vat te zamen. Dat wil zeggen: in een lang verbeid oogen-blik, van zwaar verkregen opperste spanning, is hij, kortstondig, Koning. In dat zeldzaam oogenblik rijst hij op en spreekt; hij, die immer zweeg. Dan vat hij samen wat hij, terug-ziend overziend, aan alle levens-schijnen zich als een wet zag voltrekken. Dan is hij Koning. Alleen de Koning vat samen; spreekt zelden, en slechts woorden van ongewone waardij. En het leven over gansch de wereld staat in dat oogenblik stil.

[p. 157]

Het leven beweegt voortdurend. Gestaag trekken de wolken door het luchtruim; de winden wiegen de boomentoppen: de menschen arbeiden en in de steden is de stoet der menigten zonder einde. Het grijs geschuifel over de plaveisels, het glijden der trams over de glimmende rails, het ijl gezwatel der stemmen die als groet en wedergroet, als liefkozend gestreel, als verbeten krakeel, door de zalen en in de straten, het vreemd geruisch der menschen vormen tot de durende stem der steden; alles zet zich eindeloos voort. Zonder einde is het rhythme der steden over de wereld. In de dorpen en gehuchten gaat het leven traag, de stemmen der menschen zijn zeldzaam en stil en de geluiden der rietbossen, die wuiven in de winden, en de geluiden der dieren, van de beesten in de stallen, van de vogels die henen trekken, schuil gaan of elkander zoeken, begraven wat van de menschen klinkt, onder de vlagen van breed geruisch, ruim en onmetelijk, naar alle zijden, als de landen. In de kleine stadjes praat men aan het leven zachtkens voort, onder kabbelende begeleiding van carillons. En in den metropolis verzamelen de menschen wat luid en chaotisch de hemelen tegen schreeuwt. Veel en groot zijn de stemmen daar als een brand.....

En dat aldoor gaande leven, de aphorist zet het stil, want hij wil samenvatten. Het leven vat nooit samen, want saamvatten is af-breken, van wat afzonderlijk beweegt, van wat talrijk is in talrijke bewegingen. Hij wil nu alles grijpen in ééne hand, in ééne menschelijke hand, die slechts één ding tegelijk kan grijpen en vasthouden, stllzetten om het afzonderlijk te bezien.

Ik kan de beweging der wolken grijpen en stil-zetten in een enkel beeld, om er naar te zien.

En voor den wind die de boomen voor mijn huis gedurig wiegt kan ik een ander beeld tot woonplaats kiezen, om het daar, in stilte, te gaan zien. Maar de aphorist, in zijn koningsoogenblik, wil saamvatten wat wijs is van veel geruisch des levens... Zou hij dit ooit kunnen: het leven in één enkel beeld, de duizend schakeeringen in één kristal, de vele klanken in enkele arme woorden?

Arme woorden, die alles moeten dragen, volgeladen en zoo zwaar van klank en traag van bewegen worden, dat de

[p. 158]

stilte, die om alle levende woorden henen heerscht en dwingt ten leven, wegtrekt, zoodat een doodelijk zwijgen gaapt tusschen wat zwaar gezwollen is. Waar is de levens-wijsheid? Wie weet wat in al dit veelvuldige wijs is? Wie weet wat in woorden wijs is?

Wantrouw altijd wie den moed niet heeft om breedsprakig welsprekend te zijn, wantrouw wie zonder schuchterheid spaarzaam is en plechtig. Want wie spaarzaam is moet in de oogenblikken van zijne koninklijke vernedering, waarin hij de fout begaat van te spreken, alles kunnen verantwoorden. Daar is geen woord van den aphorist waarvan hij de wortels niet kent. Daar is geen woord waarvan hij de levens-klanken, waaruit het is saamgeweven, niet kent, als de wever zijn weefgetouw. Geen woord, waarvan hij niet weet de ondergrondsche en in de tijden lang en ver verzonken beteekenissen, duizend in tal, ongrijpbaar in schakeertngen; het woord, dat eindelijk, als een rijpheid, is saamgegroeid en afgevallen in het leven.

Hoe oneindig liever is, wie in schijn van oppervlakkigheid, kwistig en spilziek met het woord, het overal henen strooit en onuitputtelijk is in nuanceeringen. Weet, dat hij in de zwier van zijn taal-gebaar vermijdt te spreken wat hij immer aarzelend slechts zou kunnen verantwoorden. Weet dat in het diepst van zijn hart gestamel te wachten ligt op den grooten dag, en dat wat een mensch waarachtig heilig en lief is, pas in de wereld wordt gestooten wanneer het van binnen voltooid en in zichzelf veilig kan zijn. De stem des harten is niet overal en openbaar te koop. En levenswijsheid is niet een allemansartikel. Misschien dat sommige menschen in heel een leven slechts één regeltje of een brokstuk van één regeltje vinden. Hoe kan de aphorist er honderdtallen vinden? Laten wij toch de levens-wijsheid schrappen. Ieder van ons zal aan het eigen leven misschien sommige woorden leeren die wijs zijn, uit eigen kracht. Maar al die duizende klanken, die als ‘levenswijsheid’ onze uren en dagen moeten vervullen, zijn schoone schijnen, maar wijzen hoe en waarheen, doen zij niet. Laten wij toch stiller zijn, in-wendig stiller, van binnen zwijgzamer, van buiten zwieriger, veel-klankig en kleurig, als wij maar weten dat het weinig is en kan zijn wat wij doen; dat het onmogelijk

[p. 159]

wijsheid en alles taal des harten kan zijn, en dat het een nauwelijks te hopen, een ver en diepst verlangen is, als eens in de honderd jaren een mensch opstaat die in klaarheid, voor vele eeuwen soms, groote dingen van het leven spreekt. En genoegzaam voedsel is in wat wij doen, voor wie niet alles verlangt. Kan een zuivere muziek in enkele, plotselinge maten, niet uren redden en voor vele dagen soms de oplossing brengen, zoodat het dan goed is om te leven en schoon in die goedheid? Kan een strak en diepkleurig beeld niet eene innerlijke spanning brengen, eene zachte, aan-houdende vervoering, die door de dagen heen ons gebaar vlot en gelukkig doet zijn?

Deze beelden-wekkende kracht mist de aphorist ten eenenmale. Hij geeft zekerheden. Maar wie kan durend verzekerd zijn? En immers van heel zeldzame dingen slechts van binnen, terwijl een mensch aarzelend en laat daarover spreekt. Maar de aphorist heeft ficties van zekerheden noodig, krachtens zijne geaardheid. Want hoe is deze geaardheid? De aphorist wreekt zijn teleurgesteld zoeken op de menschen. Want teleurgesteld is hij, wijl hij eenzaam zocht. Hij is de eenzame zoeker geweest, die nooit het verband met de menschen heeft gevonden. En nu perst hij de klanken zijner eenzaamheid in eenige woorden te zamen, met valsche verteedering, al was die tijdelijk misschien echt in bedwelming, of bitter van boosaardige somberheid. Zijn woorden zijn eenzame bekentenissen, die nooit een verwachting in een mede-mensch ontmoetten, want hij verzuimde zich aan een mensch te bekennen. Zijn aphorismen zijn het hortend en uitgestooten dag-boek van den eenzame, die zijn eigen woorden als een echo terug-ontving.

De aphorist, in zijn mislukt dichterschap, hoe schoon ook gevlucht achter maskers van onherkenbare zekerheid en bedriegelijke wijze eenvoud, verzamelt alle droefenis der eenzamen en weet ze niet te verhelen. Hij bleef in gebreke den sleutel te geven tot de menschen, tot de wereld. En dat is toch waarheen wij allen dringen. Het levende woord is slechts van mensch tot mensch, nooit in eenzaamheid ontstaan.

Soms is de aphorist tot de poorten der wereld genaderd. Soms staat hij, nog met gesloten oogen, nog met leege handen, vlak bij de menschen. En velen kunnen dan zich-

[p. 160]

zelf herkennen in het beeld dat hij van zichzelven geeft. Tot een liefde wist hij te komen, zij het dan eene liefde voor het eigen Zelf. Narcissus! Ach, wanneer verlaat ge ons?

Waar blijft dan de vreugde aan de glanzen van het andere leven dan het koele van het eigen lichaam, waar blijft de vreugde aan het leven, dat groot en vloeiende aldoor voorten voorbijgaat; de liefde voor alles wat goed van schoonheid is? Weet hij ooit dat het goed is te leven en dat in die goedheid het leven schoon is? Kent hij ooit de vreugde der kleuren die in de bloemen dansen, die in de vlinders ongrijpbaar zijn; de vreugde aan de muzieken, die uit de menschen zijn, uit hun kelen wellen, als zij in blijdschap het leven zingende groeten; de vreugde aan de vruchten, die onder hun donzig kleurenwaas de verrukkelijke sappen verbergen; de vreugde aan menschenoogen, aan jonge oogen van kinderen, aan oogen, van angst-droom glanzend, in wijde gesperdheid; vreugde aan alle menschelijke gelaten, die opdoemen en blank-lichtend zijn in den schemer onzer vale eenzelvigheden.

En ik wil niet dat wij aan de vensters gaan staan, om het aldoor gaande leven in de menigvuldigheid van kleuren, klanken en geuren te zien schrijden. En ik wil niet dat wij, vluchtig buiten ons, slechts den adem der dingen, slechts het ijle gebaar en den damp van het leven, in lijdelijk, wakend toeziend, in onvergeeflijke achteloosheid voorbij laten gaan, om dan in de trage uren ter neder te zitten, in vermoeiende weemoedigheid. Laten wij vervloeien in de menigten, laten wij toch te loor gaan in de wereld, aan de menschen prijs geven het te lang gestreelde zelf. Geen topographie van een leven dat voorbijtrekt en waaraan wij zelf geen wezenlijk deel hebben. Geen aphorismen die, in vruchteloos zoeken ontstaan, schijn-essentie voor levenswijsheid venten.

In het leven zich verliezen, het hartstochtelijk beminnen, mede-schrijden in de menigten, zonder tal en zonder naam; al het aardsche liefhebben en den brand van den levenshartstocht voelen schroeien. Ik wil het Woord hooren waarin de vlam der aarde ronkt.

A.M. Hammacher.