De Gids. Jaargang 85

[p. 287]

Oerleven.

Wilhelm Volz. Im Dämmer des Rimba. Sumatras Urwald und Urmensch. Ferdinand Hirt in Breslau.

De nieuwe geringschatting van de beschaving is al weer meer dan anderhalve eeuw oud. De weerzin is in al dien tijd ver van algemeen geweest, doch wel telkens een machtige geestesfactor, uiting en een vorm van verlangen. De levensdrang naar verandering werd tot haat en walg. Nieuw was ook nu dit meerderheidsbesef allerminst. Op de lagereschool heeft men ons geleerd hooghartig over den griek te denken, die wenschte in een ton te leven; doch op de katechizatie heeft men ons ingeprent, dat goddelijke wijsheid den vriend-der-armen uit Bethlehem deed toornen tegen schriftgeleerden.

Hoewel een nieuwe daad van kracht, was Rousseau's roep: naar de Natuur terug, uit verworden beschaving te verklaren. Thans predikt men: naar het Primitieve. Evenals Rousseau's begeeren, houdt deze kreet staats-, maatschappij-vervorming in; evenals de lyriek van den proza-dichter, eischt hij tevens den enkelen-mensch. Op Rousseau's poëzie is de... dichterlijke-overdrijving van Bernardin de Saint-Pierre en van Chateaubriand's Atala gevolgd; onze tijd kreeg, met Dostojefski en Tolstoj, uit Amerika de natuurverheerlijking door Whitman en Thoreau's voorbeeld van eens dichters zich opsluiten in het woud.

Dat een mensch heel wat geriefelijkheid kan ontberen, leeren de tijdsomstandigheden thans zoowat aan iedereen;

[p. 288]

dat men goed-en-aangenaam leeft in de bosschen, heeft Thoreau geenszins bewezen; trouwens had zoowat anderhalve eeuw vóór hem de dichter van Robinson Crusoë met de mógelijkheid in de beschrijving van dat eiland-leven slechts de waarde van geestkracht gepredikt. 't Verhaal van Paul et Virginie is nooit voor meer dan uitbundige verbeelding gehouden; doch in Whitman is een bevrijder begroet en Van Eeden's kortstondige kolonizeeren heeft met den naam van het landgoed bewezen, dat Thoreau navolging - zij het huiselijk! - waard geacht werd. Hoe belangwekkend Quia Absurdum weze, Van Suchtelen behoefde het niet te schrijven om tijdgenooten te doen beseffen, dat, zoo de Bussummer kolonisten wel eens Waldenzen zijn genoemd, niet slechts de geschiedenis der volgelingen van Petrus Waldus, doch ook die van von Zinzendorf voorbeelden geeft van een terugtrekken uit de maatschappij zonder verkloostering, in dieperen ernst en met een ander volhardings-vermogen.

Bij de heugenis van hetgeen Van Suchtelen aan verfijning èn sukkelachtigheid geteekend heeft, raakt de gedachte de polen zulker behoefte aan vereenzaming en van den weerzin tegen beschaving: - het kan gebeuren uit kracht en uit zwakheid.

Van beide ‘motieven’ vertelt een boek, dat ik pas, sterk-, doch tevens smartelijk-geboeid gelezen heb en dat reeds door de wereld, waarover het verhaalt, der Nederlanders aandacht verdient: ‘Im Dämmer des Rimba, Sumatras Urwald und Urmensch’ door Wilhelm Volz.

De uitgever Ferdinand Hirt te Breslau maakt van landen volkenkunde bijzonder werk. Nieuwe pedagogische opvattingen hierover vindt men in een mede bij hem verschenen boek van Dr. Konrad Olbricht, Der erdkundige Lehrstoff in neuzeitlicher Auffassung; beschouwingen, bij welke de meeste lezers dezer aankondiging zich waarschijnlijk evenzeer leek zullen gevoelen als ik; doch die toegeven aan een drang dezer tijden, daar zij het schoolonderwijs meer ‘in den Mutterboden verankert’ willen zien.

Volz' boek over ‘onze kolonie’ Sumatra spreekt, om één ding te noemen, over ontmoetingen met tijgers, als over iets, waarvan men slechts bij uitzondering behoeft te schrik-

[p. 289]

ken. Doch zooals wij allen weten, dat le tragique quotidien van ons karakter bij slot van rekening meer vergt dan die grootere momenten van levensstrijd, welke toch maar weinige menschen ontgaan; zoo getuigt de blijkbaar oprechte en, naar ik al zei, nijpende beschrijving van des schrijvers ervaringen, dagen aan dagen, in het oerwoud, van verbazende uithoudingskracht.

Midden door Zuid-Sumatra voert dit boekje van zeven vel druks; 't is niet om de avonturen geschreven, ‘den Urwald will es näherbringen, was er ist und was er dem Menschen ist’. De eerste woorden der inleiding zouden hun hoop kunnen geven, die van een terugkeer tot de natuur, van een hervinden en hervatten van ‘het’ primitieve, redding verwachten voor de naar zij meenen tot ondergang gedoemde menschheid. Immers luidt de aanvangszin: Urwald ist Lebensraum, in ihm ist die Menschheit entsprossen, so ist das früheste menschliche Werden mit ihm verknüpft’. Inzonderheid die eerste drie woorden zouden in 'n tijd van wereld-woningnood als den onzen zoete illuzies vermogen te wekken. Echter brengt de ééne pagina dezer zelfde inleiding reeds tevens de waarschuwing. Want op den zin over wat het oerwoud zelf is en is voor den mensch, volgt: ‘ùns ùnd dem Maleier, dem indischer Kulturgeist hilfreich zur Seite gestanden, ùnd dem armen Kubu, der im Joche des Urwaldes lebt, noch jetzt ein Urmensch’.

Vele lieden van mijn leeftijd hebben, wellicht door maar-half-begrijpen, mèt Schopenhauer's levensinzicht, smartelijk Darwin's leer van het ‘struggle for life’ ondergaan. Zij dachten zich den levensstrijd als een van menschen. Hoe deze struggle is in de natuur, en in eene van gestadigen wasdom, Volz beschrijft het met kernige taal, met niet te veel abstracte woorden, daar véél talrijker dan deze de konkrete zijn zijner kennis als natuurgeleerde. Vochtig-zwoel is het oerwoud, van oneindige menigvuldigheid de groei: zóó sterk ook het gewar der slingergewassen, dat zij vallende stammen van doode boomen in hun snoeren op- en vasthouden, met nieuwe slingers dicht overspinnen: beeld van den ‘Existenzkampf’ in de eenzaamheid. De ‘Schlinggewächse lassen den Toten nicht zur Ruhe kommen’. ‘Kampf ist das Wahrzeichen des Urwaldes’. En bij al die weligheid, is de

[p. 290]

aanblik van het gebladerte in het oerwoud ‘eintönig und öde’.

Hoe de mensch er moet strijden, moet lijden, niet slechts zeggen het ons Volz' beschrijvingen van de inspanning om in die dichtheid vooruit te komen: geen voetstap zonder vellen en kappen; doch vooral - erger nog dan de verschrikking door een onweer - vooral die der hulpeloosheid bij regen; regen, eindeloos in de modder, in de zwoele vochtigheid die er altijd is; dat grijpt den lezer als foltering aan.

In deze natuur nu leven tijgers; leven sterke apen-als-menschen; doch ook leven er menschen.

Maleiers komen er heen. Volz vertelt van een ontmoeting met zes Maleiers uit het boven-Rawas-gebied, een groote maand te voren met nog twee anderen naar het Rimba-woud getrokken, om producten te verzamelen, met name guttapercha. Eén van de acht was aan koorts overleden, een tweede door een vallenden boom geveld; grauwgeel, vermagerd en in verscheurde kleeding stonden daar de zes anderen: ‘der Urwald hatte sie gezeichnet’.

Doch in dit oerwoud léven menschen: de Koeboe's; aan de groote stroomen wonen, hoewel niet talrijk, Maleiers; doch binnen in het ontzaglijke gebied: tienduizenden van vierkante kilometers tusschen het menschenlooze hooggebergte der westkust en het eindelooze, onbewoonbare moeraswoud van de oostkust, hebben de Koeboe's hun onbestreden gebied, een armzalig volkje, een levend fossiel, niet meer dan een paar duizend zielen. ‘Aan hen kan men zien, hoe de oermensch geleefd heeft; uit hun armzalig bestaan opmaken, welk een tiran zonder deernis het oerwoud is, hoe het den eenvoudigen mensch in hopelooze slavernij houdt’.

Met veel beleid en lang geduld is het Volz gelukt, een aantal van deze medemenschen te aanschouwen, die als nomaden, d.w.z. juist als de minder sterke apen, in de Rimba leven. Hij kwam in een ‘dorp’ van vier mannen, drie vrouwen en drie bijna volwassen kinderen. Zij hadden daar kleine ‘hutten’, aan alle kanten open, bestaande uit dunne stangen, met lianen aaneengebonden en met palmstroo overdekt; voldoende voor hun kort vertoeven, want gestadig trekken ze op, om naar vruchtboomen, d.i. naar voedsel te

[p. 291]

zoeken. Waar dan de avond hen overvalt, vlechten zij een scherm uit eenige takken. Zij eten vruchten, wortels en knollen, die zij met een spitsen stok uitgraven; ook kikvorschen, rupsen en larven. Jagen en visschen doen er maar weinigen, want wapens en werktuigen bezitten zij zelden. Als dieren zwerven zij, om te eten: als niet-sterke dieren. Meest eten zij terstond wat zij vinden; de rest gaat mee in een ‘tasch’ van bast. De man voedt zich het eerst; wat er overblijft is voor vrouw en kinderen. De kindersterfte is zóó groot, dat blijven-leven uitzondering is. Uit dunne bast maken de mannen iets als een lendegordel, de vrouwen een kort rokje. Een enkele Koeboe verkrijgt wel eens een mes, doch de meesten leven nog in het tijdperk van het hout; met hout slaan zij pinnen in de boomen om daar tegen op te klimmen. Geen Koeboe wordt ouder dan dertig jaar, met tien jaar is een meisje volwassen, met twintig jaar oud. Ook Maleiers sterven vroeg; alleen zij die, in Europeeschen dienst, deel hebben aan een beter bestaan, verouderen minder snel. In het binnenland is een Maleier van veertig jaar een grijsaard. De Koeboe houdt het veel korter uit. Hij is schuw, hij is week, laat zich ringelooren. ‘Ik kreeg - verzekert Volz - den indruk, dat wanneer ik tegen een van hen had gezegd, dat ik hem een oor zou afsnijden, hij zonder verweer het hoofd zou hebben klaar gehouden. Ook zijn zij volkomen vreedzaam; krijg of iets dergelijks is hun onbekend. Dit staat ook in verband met hun volslagen gemis van wapens, in het oerwoud zijn zij niet meester, doch wild; een wild zwijn, een hert met flink gewei is weerbaarder dan zij. Nog andere negatieve deugden zijn hun eigen; zij stelen niet en liegen niet, daar zij geen reden hebben, ooit ééne onwaarheid te zeggen. Voegt men hier nog de, uit hun moeilijk bestaan als iets vanzelf sprekends te verklaren monogamie bij, dan zou men de Koeboes kunnen idealizeeren tot menschen die een paradijsbestaan leiden. Feitelijk is er anders niets dan een ontbreken van mogelijkheden. Het zijn toestanden, die dichter liggen bij het dierlijke dan bij het menschelijke’.

Aldus de energieke beschaafde, die zwakkelingen in primitiefheid-als-erfgoed, ten koste van bewonderenswaardige inspanning heeft kunnen gadeslaan.

[p. 292]

Bij al het dwepen met primitiefheid; met Tolstoj's illuzie van weerloosheid; nu Gauguin, door zijn gezin te verlaten om op Tahiti een ‘nieuw leven’ te beginnen, het brengen kon tot een profeet onder schilders; is Volz' beschrijving van de Koeboe's de aandacht ook van leeken in de volkenkunde waard.

J. de Meester.