De Gids. Jaargang 84

[p. 482]

Dr. Abraham Kuyper.
† 8 November 1920.

‘Ik bidde U, mij in onbekrompene mate het profijt te gunnen van een inschikkelijk oordeel. Een bede, waarvan U zelven de ernst toe zal spreken, indien Ge overweegt, hoe ik door den aard mijner taak word heengedrongen naar dat glibberig terrein van het publieke leven, waar netels aan alle heggen branden en doornen U wonden bij elken tred.... Een hooge torenspitse is nimmer te bestijgen zonder dat gevaar voor diepen val vlak er naast ligge.... Het is tegen al wat groot heet, tegen een wereld van geleerden, tegen heel een eeuw, een eeuw van zoo ontzaglijke bekoring¹⁾, ingaan en oproeien, wat we met de stichting dezer School bestaan. Daarom zie vrij, zoo lang uw zelfbesef meent dit te moeten doen, neder op onze personen, op onze kracht en op onze wetenschappelijke beduidenis. ‘God alles en alle mensch niets te achten’, is het Calvinistisch credo, dat u daar volle recht op schenkt. Dit ééne slechts bid ik u, ook al waart ge onze felste wederpartijder, onthoud aan de geestdrift die ons bezielt den tol van uw eerbied niet. Want immers, die belijdenis, waar wij weêr het stof van wegvaagden, was eens de zielskreet van een vertrapte natie; die Schrift voor wier gezag wij buigen, heeft als onfeilbaar Godsgetuige eens de bedroefden getroost in uw eigen geslachten; en die Christus wiens naam wij in deze Stichting eeren, is hij niet de Bezieler, de Verkorene, de Aangebedene uwer eigen vaderen geweest? Stel dus al, dat, naar reeds in de studeercel geschreven en in de hoogovens nagezongen

1) Ik cursiveer (C.).

[p. 483]

wierd, stel dat naar uw eigen credo het dan wezenlijk met de Schrift uit en het Christendom een overwonnen standpunt ware, ook dan nog vraag ik: Is dan toch dat Christendom in uw oog, historisch, niet een te imposant, een te majestueus, een te heilig verschijnsel geweest, om smadelijk ineen te zinken; om te vallen zonder eer?....

‘Op die vraag, en hiermede besluit ik, mijne hoorders! op die vraag heeft een: “Bij God, dat nooit!” in onze ziel weêrklonken. Op dat “Nooit”, als eed van trouw aan hooger beginsel, vraag ik een echo, mocht het een Amen zijn, aan elk vaderlandsch hart!’¹⁾

Er is geen twijfel aan, toen is de Geweldige oprecht geweest. Gebruik te maken van de vrijheid, die de wet van '76 liet, was, nog in '80, een daad van hoogen zedelijken moed. ‘De bekoring der eeuw’; ....voor dezen man, zooals latere omstandigheden hem heel Nederland hebben leeren kennen, moet zij ‘ontzaglijk’ zijn geweest, en hij heeft ze weerstaan.

‘Ik wil eens heel openhartig met U zijn. Gelooft ge dan nu heusch, als ik vóór alle dingen op titels en eerekruisen geaasd had, dat ik dan geloopen zou hebben zooals ik liep? Dat als ik een professoraat aan een Rijksacademie eens als mijn hoogste eerzucht had beschouwd, er ook voor mij misschien niet wel wegen te vinden, en op die wegen kruiwagentjes waren te brengen geweest, om met wat meer hoofdbuigens en een uithangbordje van: Hier strijkt en plooit men! voor mijn deur, bij de schaarschte aan geschikt personeel voor zooveel nieuwe katheders, het nog een heel eind ver te brengen? Of omgekeerd, en sterker nog: als iemand het er eens op toe wilde leggen, om naar zijn laatste rustplaats zonder eenigen rang of titel te worden uitgedragen, kon hij dan al veel anders optreden, dan ik deed?’²⁾

Twintig jaren, en de vrijbuiter is het hoofd van 's lands regeering geworden. De tol was over en over voldaan; het Amen klonk van honderdduizend lippen. Zullen de eer en roem, die hem waren nageloopen, dat hij ze, nu zelf haar bedeeler, bij handen vol uitstrooien kon; zullen zij hem in

1) Souvereiniteit in eigen Kring, bl. 6, 23, 37.

2) ‘Strikt genomen’, bl. 29.

[p. 484]

zijn innigste, zijn heiligste bewustzijn voldoening hebben geschonken? Hem vrede gelaten - voor God?

‘Als de Heere schift, is het zoo heel anders dan naar de schifting der menschen. Wie zal zeggen, wat er soms, bij reeds geloken oogen, nog tusschen het Eeuwige Wezen en de stervende ziel, eer ze stierf, omging!

Ge zijt aan de plante vast; wel u, maar dat was ook het kaf eens. Ge leeft dicht bij de vromen; maar doet dat ook het kaf niet bij het koren? Ge beschut Gods kerke; maar eilieve, heeft ook het kaf met zijn huls en spriet het koren niet gedragen?

o, Denk toch aan den dorschvloer!’....¹⁾

Die de schrikkelijke voorspelling van Hosea 13: 3 kende, hij heeft nog meer geweten:

‘Als de Heilige Geest, door u het zielsoor te openen, u de veroordeelende stem van den uitwendigen en inwendigen Getuige heeft doen hooren, dan doet Hij u ook bekennen, dat er achter hetgeen gij van uw zonde begrijpt, nog heel een afgrond van diepten ligt, waarvan ge niets begrijpt. Als gij dan uitgehoord zijt en niet meer hooren kunt, is de Rechter toch nog niet uitgesproken. Als uw hart niet meer kan, dan kan God nog aldoor. En ge merkt het: God is meerder dan mijn hart, en Hij kent alle dingen.

Er komt dan een inzicht in een eeuwige, een besef van oneindige schuld en doem.

En dan eerst komt het wegzinken, het innerlijk verbrijzeld worden.

o, God! wees mij, armen zondaar, genadig!’²⁾

De uitwendige Getuige die ons maant, is het Woord; de inwendige, het Geweten. De wetenschap, hoe zich de Schriftgeloovige de verhouding tusschen deze twee voorstelt, is voor den andersdenkende, zoo hij hem in billijkheid gedenken wil, wel van het uiterste gewicht.

‘Het Woord brengt u veel verder dan de conscientie; want de uitwendige Getuige openbaart u een diepte van eeuwigen dood, waaromtrent het getuigenis van den innerlijken Getuige niet tot u doordrong.

1) Gomer voor den Sabbath, bl. 200.

2) Gomer voor den Sabbath, bl. 45.

[p. 485]

Maar toch, al komt het dan uit het Woord, de innerlijke Getuige geeft er toch in elk gegeven geval voor u het zegel aan. En wie zonder den inwendigen Getuige alleen het uitwendig getuigenis neemt, wordt niet geraakt.

En op dat geraakt worden komt het aan. Want gij moet neergeworpen; ge moet neergeslagen; de afgod van uw ik moet in u verbrijzeld. Dagon moet vallen. En die uitwerking heeft het uitwendig getuigenis zonder den innerlijken Getuige nooit.... Als die twee samenstemmen, dan gaat de vonk in ons af, wordt ons hart in vlam gezet, en brandt onze hoogheid tot assche’¹⁾.

De meerderheid van het Woord wordt dus voorgesteld als ontwijfelbaar; maar tegelijk zijn machteloosheid erkend, zoolang niet het getuigenis des Gewetens er mede samenstemt.

In den muur, dien Kuyper tegen de eeuw heeft opgetrokken²⁾, gaapt hier de bres, waardoor andersdenkenden den plicht hebben hem te bespieden, maar ook, hem naderen kunnen.

Het Woord dood zonder het getuigenis der conscientie. Ontneemt deze erkenning niet aan het medegezag, oppergezag op zijn tijd, der geloovigen, in ons gedeelde land³⁾, alle verschrikking? Het Woord moge één zijn, de conscientiën zullen vele blijven. Waar het op aankomt, is dat elk de zijne diene in oprechte, kan het zijn, ook in nederige trouw.

In hoofdzaak - en hebben wij thans met bijzaken wel te doen? - in hoofdzaak kan Kuyper naar dezen maatstaf bestaan. Menschelijke zwakheden mogen in ruime mate zijn deel zijn geweest, - vergaan zij niet reeds met zijne stof?

1) Gomer voor den Sabbath, bl. 46.

2) Ezechiël 42 vs. 14, 20: ‘Toen zeide hij tot mij: “Als de Priesters ingegaan zullen zijn, zoo zullen zij uit het heiligdom niet weder uitgaan in het buitenste voorhof, maar aldaar hunne kleederen nederleggen in dewelke zij gediend hebben, want die zijn eene heiligheid; en zij zulien andere kleederen aantrekken, en naderen tot hetgeen dat voor het volk is”.... Hij mat het aan de vier zijden; het had eenen muur rondom henen, om onderscheid te maken tusschen het heilige en onheilige’. - Het beeld heeft vroeg Kuyper's liefde bezeten: reeds bij zijn intrede te Amsterdam, 10 Aug. 1870 (Predicatiën 325).

3) ‘Gulweg geef ik U toe, dat voor Nederland de tijd voorbij is, ooit weder in de geheelheid van zijn nationaal bestaan calvinistisch te worden’ (Eer is teer, bl. 55).

[p. 486]

Wat blijft, is dat hij, in een verslapt en veelszins ontluisterd Nederland, een groot voorbeeld heeft gesteld van menschelijke kracht; dat zijn doel hoog, zijne toewijding onverdroten; dat veel van zijne slagen raak zijn geweest.

Of verkneukelt zich thans niet Nieuwenhuizen's nakroost zelf, als het Kuyper's ‘Nuts’-beweging van 1869 herleest?

‘In de Schoolinstellingen door haar gesticht of naar de hare gevolgd’, had, van de Maatschappij, bij circulaire haar hoofdbestuur getuigd, ‘hebben de bewoners van dit vrije land, van ouds de wijkplaats voor alle verdrukten om overtuiging of belijdenis,¹⁾ geleerd broederlijk saâm te wonen’;... de tegen die scholen opgewekte beweging dreigt de burgers van Nederland te berooven ‘van hetgeen voor hen en hunne kinderen een levensbehoefte mag heeten’. - ‘Zie’, striemt Kuyper, ‘de neutrale school dankt ons vaderland aan het Nut’; door die neutrale school heeft ons volk verdraagzaamheid leeren beoefenen, - en toch wordt, om de phrase meer klinkend te maken, van dat vrije land in dezelfde zinsnede gezegd: ‘van ouds de wijkplaats voor alle verdrukten om overtuiging of belijdenis’. Van ouds, dus lang eer het ‘Nut’ geboren werd, - lang voor de Maatschappij ons volk met de neutrale school begiftigde, was er niet slechts een samenwonen met hen die verschilden in overtuiging, maar een samenwonen zelfs zóó broederlijk, dat alle verdrukten om der belijdenis wil herwaarts uitweken. Hoe komt dan aan het ‘Nut’ de eere toe, van wat men zelf als den eeuwenouden adelbrief van Hollands volk erkent?.... De neutrale school wordt gezegd, ‘een levensbehoefte te zijn voor de burgers van Nederland èn hunne kinderen.’ Is dat geen pathos? Van tweeën één, zou men zeggen: de neutrale school is levensbehoefte, òf voor Neêrland's burgers als behoevende onderwijs voor hun jeugd, òf korter geformuleerd: voor de kinderen van die burgers van Nederland. Maar ‘voor hen, èn voor hunne kinderen,’ dat versta ik niet. Hooi is levensbehoefte òf voor den boer, omdat hij vee houdt, òf korter voor het vee van den landbouwer, - maar hooi, dat een levensbehoefte is voor den boer èn zijn runderen, laat zich moeilijk denken....’²⁾.

1) Kuyper cursiveert.

2) De ‘Nuts’-beweging, bl. 5-7.

[p. 487]

Den goeden strijd, dien Kuyper zóó inzetten mocht, heeft hij niet zelve mogen winnen; een Cort van der Linden eerst zou de herziening gelukken, die de natie van Kuyper niet zou hebben aanvaard. De ‘dikke wierookwalmen’, wier ‘geestdoodende uitwerking’¹⁾ hij eenmaal den glans van het ‘Nut’ zag verduisteren, zij hadden ook den Kuyper der twintigste eeuw het besmeurde uiterlijk gegeven van een afgodsbeeld, te meer bemeesmuild door den een, naarmate het door den ander te vuriger werd aanbeden. Er was een Kuyper ontstaan die niet langer door het volk in zijn geheel kon worden geëerd, al had dezelfde man in vroeger jaren de natie onvergelijkelijke diensten bewezen. Zijn actie is niet onder één woord te vangen. Goed en kwaad, vloek en zegen, zijn er, als in al wat waarlijk leeft, in ondermengd geweest. Doch voor alle toekomst vertegenwoordigt zij een noesten arbeid aan de verheffing van een zoo aanzienlijk deel van het Nederlandsche volk, dat daardoor gansch dat volk verrijkt, zijn bestaan bevestigd is geworden. Ook wie Kuyper bestreden heeft bij zijn leven, ontbloot thans gewillig de kruin. ‘Zoo het geloofsgebied ons scheidt’, sprak hij, den 10^den Augustus 1870, een zeer gemengde schare toe in de Nieuwe Kerk te Amsterdam, ‘aanvaardt mijnerzijds de oprechte betuiging, dat ik, juist om die breuke, te duurder mijn roeping gevoel, om in den wedijver van wederkeerig hulpbetoon, zooveel in mij is, u te dienen’²⁾. Die roeping heeft hij niet verzaakt, en onder ‘wat in hem was,’ zijn schatten van kracht en van trouw gebleken.

‘In the sanctuaries of a nation's Valhalla’, eindigde, tijdens den oorlog, een Engelschman zijn nobel boek over Bismarck, ‘the corner reserved for the Makers of the Nation will be a scanty and awful plot. The few, the very few, who lie there, have made their grave for themselves from the blood, dust, passions, fears, hates and dreams of their race, and their race cannot refuse the privilege, if privilege it be, in iustice to itself rather than to them. Truth, not honour or reverence or praise, is the Makers' meed... Over what they did, the good that they bequeathed and the evil that they wrought, men and women will wrangle as long as the

1) De ‘Nuts’-beweging, bl. 23.

2) Predicatiën, blz. 350.

[p. 488]

nation that gave them birth can keep the flame of its conscience burning. On the hearts of all who come after is graven a testimony which words either falsify or mar, and from which there is and can be no appeal’¹⁾. Het voortbrengsel van zulker mannen levenswerk mogen wij bewonderen of veroordeelen; het is.

Ook op zijn grafsteen beitele men slechts één woord, en dat is genoeg: Kuyper.

H.T. Colenbrander.

1) C. Grant Robertson, Bismarck (1918), p. 494.