De Gids. Jaargang 84

[p. 320]

Wilhelm Wundt.

Wilhelm Wundt is, naar het mij voorkomt, geen figuur, die zijn stempel zal achterlaten op een periode in de geschiedenis der philosophie, of wiens naam verbonden zal blijven aan bepaalde, het eerst door hem uitgesproken denkbeelden of toegepaste methoden. De theorieën, die door hem naar voren zijn gebracht, zooals die van de apperceptie, van de relativiteit der gewaarwordingsschatting en van de scheppende synthese, missen niet zelden de scherpe omlijning, die noodig zou zijn om strenge toetsing aan de feiten der ervaring mogelijk te maken. In zijn werk ontbreken ten eenenmale de lichtflitsen, die latere onderzoekers in staat zouden stellen, nieuwe wegen in een duister gebied te onderkennen, en zijn stijl is zwaar en gelijkvloersch. Daarentegen was hij een geleerde met buitengewoon omvattende en veelzijdige kennis, een zorgvuldig analyseerend kritikus, bovenal een samenvatter en indeeler van de wetenschap, en een organisator van het wetenschappelijk onderzoek. Dat zijn kostbare kwaliteiten, maar weinig geschikt om in een kort bestek zoo te worden toegelicht, dat zij op den niet vakkundigen lezer indruk maken. Ik zal er mij dus toe bepalen, in het kader eener korte levensbeschrijving, de feiten te laten spreken, die getuigenis afleggen aangaande den omvang zijner werkzaamheid en zijn beteekenis in het bijzonder voor de ontwikkeling der psychologie.

In 1832 te Neckarau in Baden geboren, studeerde Wundt te Tübingen, Heidelberg en Berlijn in de geneeskunde, en legde zich meer in het bijzonder toe op de physiologie, waarover hij o.a. een leerboek in het licht gaf, en die hij te Heidelberg als privaat-docent en later als hoogleeraar onderwees. Intusschen verschoof zich al spoedig zijn belangstelling

[p. 321]

in de richting der psychologie; reeds in 1862 betrad hij het grensgebied met zijn ‘Beiträge zur Theorie der Sinneswahrnehmung’; een jaar later verschenen zijne ‘Vorlesungen über die Menschen- und Tierseele’, en in 1874 de eerste uitgave van zijn hoofdwerk, de ‘Grundzüge der psysiologischen Psychologie’. De beteekenis van dit boek laat zich het best aangeven met de woorden van W. Stern: ‘Er hat die mannigfachen Auregungen und Vorbereitungen, die in Physiologie und Psychophysik gegeben waren, konsequent und systematisch für die Seelenforschung ausgenutzt und so aus dieser eine empirische, mit naturwissenschaftlichem Geiste durchtränkte Spezialwissenschaft gemacht’. Met andere woorden: nadat door Weber, Donders, Fechner en anderen de bruikbaarhcid van experimenteele methoden bij het onderzoek van psychische verschijnselen was aangetoond, schreef Wundt het eerste Leerboek der experimenteele psychologie, waarin het overal verspreide materiaal werd samengevat, aangevuld, geordend en gezift. Dat was een bij uitstek nuttige arbeid. Door hare samenvatting in een leerboek documenteert een jonge wetenschap hare zelfstandigheid, belegt zij de plaats, die haar in het systeem der wetenschappen toekomt, en schept zij meteen eene der belangrijkste voorwaarden voor hare verdere ontwikkeling: een overzicht van het reeds bereikte en van de thans beschikbare onderzoekingsmethoden, en een aanwijzing van de punten, waar verder onderzoek het meest noodig is en de grootste kansen op welslagen aanbiedt. Geen wonder, dat het boek van Wundt gedurende een reeks van jaren den onmisbaren grondslag heeft gevormd voor alle psychologische studie. Ook heeft het zijn beteekenis nog geenszins verloren. Sedert zijn eerste verschijnen hebben tal van andere, waaronder ook didactisch betere leerboeken der psychologie het licht gezien; maar de nauwlettende zorg, waarmede elke nieuwe uitgave op de hoogte werd gebracht van de laatste vorderingen der wetenschap, maakt nog steeds de ‘Grundzüge’, waarvan de laatste editie van 1911 ongeveer driemaal den omvang heeft van de eerste, tot een belangrijk ‘Nachschlagebuch’ voor ieder, die zich omtrent den stand van eenig psychologisch vraagstuk op een gegeven tijdstip wenscht te oriënteeren.

[p. 322]

Na het Leerboek kwam, vier jaar later, het Laboratorium te Leipzig, waar Wundt, na een korte werkzaamheid te Zürich, in 1875 het professoraat in de philosophie had aanvaard. Tot dusver hadden de experimenteele onderzoekingen, waarop de nieuwe wetenschap was gebouwd, uitsluitend in physiologische, oogheelkundige en private laboratoria plaats gevonden, en het zal Wundt vermoedelijk heel wat moeite hebben gekost, er de academische autoriteiten van te overtuigen, dat die nieuwe wetenschap behoefte begon te krijgen aan een eigen huis. Maar hij slaagde, en al spoedig bleek, hoe groot de behoefte was en hoe algemeen zij werd gevoeld. Uit alle streken van de oude en de nieuwe wereld stroomden de praktikanten toe; zij allen werden door den onvermoeibaren meester aan het werk gezet en methodisch geschoold, om dan later, in hun eigen land teruggekeerd, voort te gaan en anderen den weg te wijzen in de door hem aangewezen richting. Ook vond het eenmaal gegeven voorbeeld op ruime schaal navolging; aan allerlei universiteiten, aanvankelijk vooral in Duitschland en in Amerika, werden laboratoria voor experimenteele psychologie opgericht, bijna zonder uitzondering bestuurd door personen, die de school te Leipzig hadden doorloopen. Op deze wijze heeft Wundt een buitengewoon grooten en duurzamen invloed op de ontwikkeling zijner wetenschap kunnen uitoefenen. De eenvoudige localiteiten, waarover hij beschikte, werden, zoowel wat hun omvang als wat de doelmatigheid hunner inrichting betreft, al spoedig door instellingen elders, vooral in Amerika, overvleugeld; maar het Instituut te Leipzig bleef toch den aureool behouden, dien eenerzijds het eerstgeboorterecht, anderzijds de veelheid der gedurende lange jaren bewezen diensten verschaft. En wat van het Instituut te Leipzig gezegd wordt, wordt gezegd van zijn stichter.

Eindelijk: evenals het eerste leerboek en het eerste laboratorium voor experimenteele psychologie, is ook het eerste aan die wetenschap gewijde tijdschrift door Wundt's reusachtige werkkracht in het leven geroepen en gedurende twintig jaren in het leven gehouden. De ‘Philosophische Studien’, in het jaar 1883 door hem opgericht, stonden weliswaar ook open voor onderzoekingen van algemeen philosophischen aard, maar werden toch in hoofdzaak gevuld met

[p. 323]

opstellen, die betrekking hadden op het aan het Leipziger laboratorium uitgevoerde werk. Hun inhoud legt een welsprekend getuigenis af aangaande het vermogen van den leider van dat laboratorium, om gelijktijdig op een groot aantal speciale onderzoekingen het oog te houden, en deze alle te maken tot uitingen van één geest. Hoezeer Wundt zijn tijdschrift ter harte ging, blijkt uit de omstandigheid dat hij, toen hij het op zijn zeventigste jaar in andere handen had laten overgaan, het er op den duur toch niet zonder kon stellen, en twee jaar later een nieuw eigen tijdschrift, de ‘Psychologische Studien’, oprichtte, waarvan tot 1917 nog een tiental deelen het licht heeft gezien.

Men zou zeggen dat de arbeid, waarvan in het voorafgaande werd gesproken, wel voldoende was om een menschenleven geheel in beslag te nemen. Maar voor dezen nooit rustenden geest gold niet, wat voor ieder ander gegolden zou hebben. Tusschen zijn psychologisch werk door liet hij, behalve tal van kleinere verhandelingen, in 1880-1883 nog een ‘Logik’ in twee dikke deelen, in 1886 een ‘Ethik’, in 1889 een ‘System der Philosophie’, en in 1901 een ‘Einleitung in die Philosophie’ verschijnen, waarvan de meeste ook weer een groot aantal drukken hebben beleefd. En toen hij in 1900, op achtenzestigjarigen leeftijd, zich gereed maakte om zijn werk in dienst der experimenteele psychologie in andere handen over te dragen, richtte hij zijn onverzwakte vlijt op een verwant, maar volgens geheel andere methoden te bewerken veld van onderzoek, en gaf het eerste deel eener ‘Völkerpsychologie’ in het licht, die bestemd was om een volledig beeld te geven van de geestelijke ontwikkeling der menschheid. Hij heeft het voorrecht gehad, ook dit werk van zijn ouderdom te mogen voltooien; het bevat, in tien lijvige deelen, de vruchten van zijn onderzoek over de taal, de kunst, de mythe en den godsdienst, de maatschappij, het recht, de cultuur en de geschiedenis.

Wanneer van iemand, dan kon zeker van Wilhelm Wundt, toen hij voor enkele maanden het hoofd ter ruste legde, worden getuigd, dat hij geene der hem toebedeelde krachten ongebruikt had gelaten.

Groningen.

G. Heymans.