De Gids. Jaargang 84

[p. 500]

Bibliographie.

Dr. W.J. Leyds, Het insluiten van de Boerenrepublieken. Een vervolg op ‘De eerste Annexatie van de Transvaal’. - Amsterdam, Allert de Lange, 1914. - Twee deelen.

Een boek dat gereed lag, toen in Augustus 1914 de oorlog uitbrak. Het bleef echter liggen tot na den vrede, omdat de schrijver begreep, dat het gebruikt zou zijn als oorlogspamflet. Bovendien was overeengekomen dat de Engelsche en de Hollandsche uitgave zouden verschijnen op denzelfden dag. Om de Zuid-Afrikaansche lezers te kunnen bereiken, voor wie het boek in de eerste plaats bestemd was, moest dus het defungeeren van de Engelsche oorlogscensuur worden afgewacht.

Toen ik in De Gids van October 1906 de ‘Eerste Annexatie’ besprak, besloot ik met den wensch, dat Dr. Leyds ons ook de geschiedenis mocht geven van de Zuid-Afrikaansche Republiek gedurende de jaren waarin hij op den loop dier geschiedenis zelve invloed heeft gehad. Aan dezen wensch is thans voor de helft gevolg gegeven. De binnenlandsche geschiedenis der Z.-A.R. tot 1899 blijft voor een volgend werk bewaard; thans is enkel een gedeelte der buitenlandsche geschiedenis tot dat jaar behandeld. In vier ‘boeken’, die achtereenvolgens getiteld zijn: ‘Zoeloeland en de Nieuwe Republiek’; ‘Beetsjoeanaland en de weg naar het Noorden’; ‘Swaziland en de weg naar Zee’; ‘Matabeleland, Mashonaland en de Britsche Zuid-Afrikaansche Compagnie’. De spoorwegpolitiek, de driftenkwestie, de Raid, het uitlandersvraagstuk zijn dus niet behandeld; ook niet de verhouding der Z.-A.R. tot den Oranje Vrijstaat. Dit een en ander schijnt deel te zullen uitmaken van het volgende werk; het tegenwoordige spreekt enkel van de met succes bekroonde poging van Engeland, de Republieken af te sluiten van de zee en van het binnenland; ze te omklemmen eer men ze ging aanvallen.

Welke factoren hebben deze Britsche politiek beheerscht? Het moeten factoren zijn geweest, die in een verder afliggend tijdperk der Britsche koloniale geschiedenis niet of niet in ge-

[p. 501]

lijke kracht als later werkten. Immers vóór de eerste annexatie was Engeland er tevreden mede geweest, dat de Boeren een naar het binnenland vooruitgeschoven post in Zuid-Afrika innamen. Na de Pretoria-conventie beginnen echter spoedig de chicanes, voorloopers der omvattingspoging die vooral door Rhodes is geleid.

Imperialisme en gouddorst, ziedaar de namen met welke Dr. Leyds de nieuwe factoren bestempelt. Inderdaad had reeds vóór de eerste annexatie van de Transvaal de geschiedenis der diamantmijnen bewezen welk een gevaar voor de ongereptheid eener Boerenrepubliek de ontdekking van mineralen rijkdom binnen haar gebied opleverde.

Ware ook de Witwatersrand een grensdistrict geweest, de historie van 1872 zou zich licht, ditmaal ten nadeele der Z.-A.R., hebben herhaald. De ligging der goudvelden waarborgde den Boerenstaat tegen herhaling van het Kimberley-incident in dezelfde vormen, doch stelde hem juist daardoor bloot aan het grooter gevaar van algeheelen ondergang. Of dit gevaar te bezweren ware geweest? Het is moeilijk te zeggen. Niet alléén haar goudrijkdom heeft de Z.-A.R. ten val gebracht: ook zonder dien rijkdom zou zij met de Britsche Zuid-Afrikaansche politiek in haar nieuwe strekking in conflict zijn gekomen.

Zoolang de Zuid-Afrikaansche samenleving bestond uit Brit, Boer en Naturel, liet de Britsche politiek, binnen eng getrokken grenzen, den Boer ongemoeid, of kon, voor zoover zij soms van dit stelsel was afgeweken, er nog toe terugkeeren. Deze mogelijkheid bestond niet langer in Britsche oogen, toen, in de persoon van Duitschland, eene niet-Britsche Europeesche mogendheid ten tooneele verscheen. Dat was in 1884; - van toen af komt er in de geschiedens der Britsch-Transvaalsche betrekkingen een nieuw element.

Was de inlijving van 1877 het werk geweest van het eerste bewust-imperialistische kabinet, dat van Disraeli, de vrijlating van Transvaal lag geheel in de lijn van diens antagonist Gladstone. Als bestrijder van Disraeli had hij zich tot die vrijlating zedelijk verbonden. ‘Zoo de nieuwe aanwinst’, aldus Gladstone voor hij minister werd, ‘even kostbaar ware als zij waardeloos is, ik zou ze afwijzen, omdat ze verkregen is door middelen die ons land onteeren’. Toen zijn aanval succes had gehad en hij Disraeli had vervangen, heeft hij het gegeven woord niet onmiddellijk ingelost. Er waren reeds te veel verplichtingen aangegaan, heette het aanvankelijk, dan dat de Koningin kon worden geadviseerd, Hare soevereiniteit over de Transvaal te laten varen. Toen de vrijheidsoorlog hem overtuigd had dat hij

[p. 502]

zich omtrent de stemming der Boeren had laten misleiden, heeft hij niet geschroomd, hun bij de conventie van Pretoria hun land, zij het onder de Britsche suzereiniteit, terug te geven, en nog in Februari 1884 is onder zijn bewind deze conventie door de mildere conventie van Londen, waarin het woord ‘suzereiniteit’ geschrapt was, vervangen. Doch hetzelfde Gladstone-bewind van 1880 tot 1885 't welk het laatste geweest is, geneigd de wenschen der Boeren een eindweegs te gemoet te komen, heeft overigens schier zonder ophouden, onder den druk van omstandigheden waaraan het geen weerstand kon bieden, de leuzen der Midlothian-compagne verzaakt. Het heeft Egypte bezet, Birma, een stuk van Nieuw-Guinea, een gedeelte van Oost-Afrika ingelijfd, Beetsjoeanaland tot Britsch protectoraat verklaard, en de grenzen van Zoeloeland verlegd in noordelijke richting. Gladstone's Boerenpolitiek kwam in strijd met eene Britsche wereldpolitiek die Gladstone aanvaard heeft tegen wil en dank, en die voor een groot deel ontstaan is onder pressie van de Britsche bevolking der zelfbesturende koloniën, die, begeerig en naijverig als jonge natiën het zijn, hare kansen op uitbreiding door het optreden van niet-Britsche koloniseerende mogendheden bedreigd zag. Zoo is het stuk Nieuw-Guinea in bezit genomen op aandrang van Australië na de Duitsche vestiging op de noordkust van het eiland; zoo is de insluiting der Zuid-Afrikaansche Republiek begonnen en voortgezet op drijven van den Kaapschen staatsman Rhodes na de Duitsche vestiging in ‘Zuid-West’ en het openbaar worden van Duitsche voornemens met betrekking tot de St. Lucia-baai. Het is het noodlot der Zuid-Afrikaansche Republiek geweest, te moeten boeten niet zoozeer eigen daden, als die welke een derde wellicht zou kunnen ondernemen.

Zoo heeft de verschijning van Duitschland in Zuid-Afrika ongetwijfeld haar val bespoedigd; - doch ook weder de unificatie verhaast die aan het Hollandsche element in Zuid-Afrika de kansen heeft geboden waarvan het thans gebruikt zoekt te maken.

Het is een voordeel, dat men thans tot de voorstelling eener zoo belangrijke episode uit de geschiedenis van Zuid-Afrika, als Dr. Leyds behandelt, ook vindt gebruik gemaakt van de officieele Transvaalsche bronnen, die van Engelsche zijde geregeld worden voorbijgegaan. Niet slechts aan het Boerenelement in engeren zin, doch aan de geheele toekomstige historiografie van het werelddeel Zuid-Afrika bewijst de schrijver daarmede een dienst, dien niemand zoo goed als hij zou hebben kunnen verrichten. Moge hij zich opgewekt gevoelen ook het nog ontbrekende deel van zijn arbeid spoedlg het licht te doen zien.

C.