De Gids. Jaargang 83

[p. 460]

Een oorlogsdocument.

Ter aankondiging eener vertaling van ‘Lettres d'un Soldat’. - Paris 1918. Librairie Chapelot. - De vertaling zal eerlang verschijnen bij van Loghum Slaterus en Visser te Arnhem.

Deze brieven werden geschreven door Eugène Lemercier, een jongen Franschen schilder, die aan het front was van September 1914 tot April 1915, sedert welken datum hij wordt vermist.

Behalve wat er in de brieven over zijn leven vermeld staat, weten wij van hem slechts dit weinige: dat hij 13 jaar oud de school voor het atelier verliet. Van dien tijd af begon dus voor hem het leven van den kunstenaar. En dit leven zet hij voort in de onmiddellijke nabijheid van zijn moeder, totdat hij, 27 jaar oud, door den oorlog eraan wordt ontrukt. ‘Onze 27 jaar van geluk,’ zoo schrijft hij in een van deze brieven, die van het eerste tot het laatste woord een onthulling zijn van de innige gemeenschap met zijn moeder en van al wat die gemeenschap hem bracht aan lijden en geluk. Een jonge man, voor wien er maar één tijdvak bestaat: dat van het samenzijn met zijn moeder en dit tijdvak beslaat de 27 jaar van zijn leven!

Misschien heeft hij van huis uit wel eenige overeenkomst gehad met wat men een moederszoontje pleegt te noemen: hij is niet sterk van gestel, zeer gevoelig, schuw, zeer gehecht aan het hem vertrouwde, van een kinderlijke gewilligheid en, wat misschien wel het meest karakteristiek is voor het moederszoontje: hij is intellectueel.

Zulk een leven is als een proefsteen, die het karakter

[p. 461]

breekt of wel zijn weerstandsvermogen openbaart. Hoe snel kan het, bij alles overwoekerende intellectualiteit leiden tot geestelijke verstarring, of, bij al te weerlooze ontvankelijkheid tot moreele verwildering! Maar juist voor den schrijver dezer brieven werd dit levensvoorwaarde, die zijn karakter bereidde. Juist uit deze broze natuur werd de al het tijdelijke verterende vlam van het hoogere zielsleven geslagen!

Hoe snel openbaart zich onder den druk van den oorlog de ontstellende kracht van zijn karakter! Hoe snel en hoe volkomen zal zijn intellectualiteit verwelken en een kinderlijke wijsheid in hem openbloeien, die vreugde schept in 't allerkleinste.

Is hij werkelijk zwak van gestel? De majoor wil hem vrijstellen van ranseldragen, maar hij aanvaardt die vrijstelling niet. Hij blijkt een van die nerveuze naturen te zijn, die, wanneer al hun liefde met groote kracht in één richting gedreven wordt, een wonderdadig uithoudingsvermogen blijken te bezitten.

Hij zoekt de eenzaamheid eerst nog ‘om in een intellectuëel opzicht onaangetast te blijven.’ Hoe spoedig zal hij leeren om een heel andere en hoogere beteekenis aan die eenzaamheid toe te kennen!

En wat zijn gehechtheid aan het hem vertrouwde betreft, met welk een bewonderenswaardige volkomenheid zal hij erin slagen om alle banden van aardsche gehechtheid te verbreken.

Wij zullen den mensch het best leeren kennen, wanneer we zijn verhouding tot de smart begrijpen. In welke verhouding staat de schrijver dezer brieven tot de smart? Hij aanvaardt haar met de roerende gewilligheid van een kind, maar hij spreekt zelden over haar. Des te meer spreekt hij over God en schoonheid. Wat de verschrikkingen betreft, deze noemt hij nimmer met name. Van hoe weinig feiten maken deze brieven melding en van hoeveel schoonheid! Is 't om zijn moeder te sparen?

De simpele, teerhartige soldaat tracht zijn moeder te sparen, maar niet hij, die met haar leeft in zielsgemeenschap. Hij weet, dat haar ziel als de zijne slechts vermag te leven in

[p. 462]

waarachtigheid, dat de troost van dit ‘sparen’ nietig is voor wie waarachtig leeft. Hij heeft voor haar rijker troost, die alle verschrikkingen overstraalt.

Ware het anders, waarom zou hij dan zoo weinig spreken over zijn kameraden? Dat zij hem ter harte gaan, blijkt wel uit dien brief van 24 Nov., waarin hij, nadat de gebeurtenissen (van 21 Sept.) reeds lang tot het verleden behooren, bekent:

‘Wij sliepen in elkanders armen, gezicht aan gezicht, de handen ineengestrengeld, in een zondvloed van water en modder. Men zal zich nooit een voorstelling kunnen maken van onze vertwijfeling.’

- en uit vele andere brieven.

In de brieven aan zijn moeder rust zijn ziel zich toe tot de volgende worsteling, die met zulk een ontstellende snelheid volgt op de vorige. Dan trekt zij zich geheel in zichzelf terug en vindt een schoonheid boven de luide gebeurtenissen der werkelijkheid.

Maar ontkent hij dan de smart? Stelt hij zijn ziel niet voor haar open? Sluit hij zich af voor de gruwelen, die er om hem heen gebeuren? Weigert hij de dingen te zien zooals ze zijn?

Men moet de dingen zien zooals ze zijn, om ze te kunnen beheerschen. En hij beheerscht ze. Hij doet zijn plicht. Hij aanvaardt. Ware het anders, vertwijfeling zou hem stellig achterhaald hebben. Het lijden is om en in en naast hem onafgebroken.

En hij is niet als de Indische fakirs, die alle besef van ontroering in zich gedood hebben. Wij weten ook, dat de onverbiddelijke begeleiders van deze geestesgesteldheid zijn: liefdeloosheid en vreugdeloosheid. Liefde en schoonheid sterven af in wie het besef der smart in zich gedood heeft. Maar in den schrijver dezer brieven blijven liefde en schoonheid stroomende.

Aanvaarding? Zeker, er bleef hem waarlijk niet veel anders over! Hij weet, dat vertwijfeling hem wacht, als hij zich niet ontscheurt aan zijn menschelijke verwachtingen, maar hij ondergaat niet, hij aanvaardt! Met welk een eenvoudige wijsheid weet hij elke nog zoo nietige taak, waarvoor

[p. 463]

men hem stelt tot een zielstaak om te scheppen! Neen, hij ondergaat niet lijdelijk de stuwing van het lot, het brengt hem in vervoering, hem, den bevoorrechte! Een leven, dat een uiterste kans biedt aan zijn ziel! Temidden van dorheid en verschrikking is deze teere ziel geheimzinnig tot bloei gekomen. Onvergelijkelijke vreugden vindt hij! Zij allen, die onder den ban der bedreiging door hun superieuren of in bloeddronkenschap gevochten hebben, zij allen hebben dezen zielsbloei niet gekend.

Wanneer hij in zijn brieven weinig over de feiten rept, dan is 't omdat het leven der ziel voor hem van overwegende beteekenis is. Hoe velen hebben in de kameraadschap in dezen oorlog hun eenigen troost en steun gevonden! Al heeft hij zijn kameraden lief, hij zoekt zijn steun niet in hen. Met geen aardsche banden zal hij zich binden, die gebonden is in de gemeenschap met God door een band, die niets vermag te verbreken. Zijn aandacht is vol spanning gericht op het gebeuren in zijn ziel. Hij aanvaardt het geweld als een noodzakelijkheid, ‘die bruikbare krachten ontketent’; en dat dit althans in zijn persoon wordt bewaarheid, bewijst het feit, dat zijn ziel in deze aanvaarding een zeldzame harmonie vindt.

En toch, in zekeren zin ontkent de schrijver dezer brieven de verschrikking. Hij ontkent ze als te zijn van God. Hij weet, dat het niet de Geest kan zijn, die den stempel der wreedheid op de natuur heeft gedrukt, omdat wreedheid vreemd is aan den Geest, dat ook de Geest nimmer door wreedheid kan worden geknecht.

Wanneer het lijkt, alsof de dingen zoo zijn, dan is 't omdat ze zoo schijnen aan wie wreedheid in zich heerschen laat.

Wie zal men gelooven, zoo niet hem, die met de daad de overwinning van den Geest bewijst, onder omstandigheden, die wel in gruwelijkheid door niets wat eraan voorafging geëvenaard worden?

Al sluit hij zich niet af voor de gruwelen om hem heen, ook hij zoekt als de anderen, meer dan de anderen, herstel van het contakt met de werkelijkheid. De anderen, de sim-

[p. 464]

pelen, bezitten het vermogen om in de illusie van het oogenblik te leven. Hij, de kunstenaar, kent de lange spanning, het onafgebroken verlangen en vreezen, die aan het kunstwerk voorafgaan; het is de leefwijze van zijn ziel geworden. Hij kan niet leven in de illusie van het oogenblik. En dus zoekt hij naar schoonheid.

‘Als de menschen eens wisten, hoeveel vrede zij veronachtzamen, die één enkele minuut kan bevatten, hoeveel minder zouden zij lijden onder 't zich aan de zinnen opdringend geweld.’

Wij zien hem voor ons, stille figuur, zooals hij daar zit in de loopgraaf, zoekend God in iedere vergankelijke minuut van stilte en zonneschijn, wachtend het oogenblik waarop God's weten hem zal worden ingestort.

Om de gemeenschap met God deelachtig te worden, zoekt hij de eenzaamheid. Hij zoekt en vindt die temidden van de loopgraaf der voorste linie meer, dan gedurende de dagen van veiligheid en gemak in het kantonnement: ‘de veiligheid en het gemak, die de temperamenten ontketenen.’

‘De eenzaamheid van een ziel, die alles kan vergeten, wat niet met haar meetrilt’....

Elke aanraking vanuit de werkelijkheid, deze werkelijkheid, die slechts verschrikking biedt en banaliteit, is een bedreiging van zijn hoogste goed:

‘O, de eenzaamheid, voor hen, die haar waardig zijn.’...

De schoonheid is hem het symbool van Gods volmaaktheid. Steeds grooter wordt voor hem de beteekenis der natuurschoonheid en pas tijdens het vreeselijke voorjaarsoffensief, als zijn geest licht bedwelmd is van ontzetting, wendt hij zich meer onmiddellijk tot God, hoewel ook dan de natuurschoonheid niet ophoudt hem medium der Godsopenbaring te zijn.

Eens spreekt hij uit:

‘Er zijn uren van zoo groote schoonheid, dat hij, die ze omvat op dat oogenblik niet zal kunnen sterven.’

Machtig woord! Hij, die het schreef is gedood. Hij heeft de schoonheid losgelaten. Maar door dit woord te spreken heeft hij bewezen, dat het mogelijk is deze waarheid te beleven.

Zullen wij nu vragen of naturen met rijker geestesgaven

[p. 465]

door dezen oorlog niet tot opstandigheid zouden zijn gedreven? Er is een lijden, dat niet aanvaard mag worden. Naturen, voor wie dit geweld geen noodzakelijkheid zou zijn, ‘die bruikbare krachten ontketent,’ zielen, die bij machte zouden zijn een geestesbloei te verwezenlijken, die de noodzakelijkheid van dit geweld zoude logenstraffen?

Nog is alle opstandigheid in deze tijden in waanzin en dood neergeslagen, nog is de oorlog niet gekeerd. - Zullen wij aan den schrijver dezer brieven onze bewondering en liefde ontzeggen? Kennen wij werkelijk hooger zieleleven dan het zijne?

Laten wij ons vrijuit overgeven aan de ontroering, die deze brieven ons brengen. Zij zeggen ons, dat er een bloei van het zieleleven mogelijk is, die de ontginning van verstand en zinnen niet behoeft. Dat dit mogelijk is, wij hebben er niet meer aan geloofd.

Madeleine Böhtlingk.