De Gids. Jaargang 83

[p. 295]

Het boek van Bethmann Hollweg.

Th. von Bethmann Hollweg, Betrachtugen zum Weltkriege. Erster Teil. Berlin. Reimar Hobbing, 1919.

De staatsman, met een verantwoordelijkheid belast, zooals zelden door iemand gedragen is, heeft het woord genomen, en het is niet meer dan billijk, onmiddellijk stilte voor hem te verzoeken.

In één opzicht stelt zijn boek zeer te leur: het werpt over de geschiedenis der ‘twaalf dagen’ (24 Juli-4 Aug. 1914) geen nieuw licht hoegenaamd. De voorstellingen worden herhaald die reeds uit verschillende redevoeringen, door den schrijver tijdens den oorlog gehouden, overbekend waren. Die voorstellingen zijn, in een boekje van 1917, door Headlam¹⁾ geanalyseerd; geen onbevooroordeelde zal ontkennen dat in dat boekje tegen de bewijskracht der door den toenmaligen Rijkskanselier gebruikte argumenten bedenkingen geopperd zijn die in een ernstig debat niet zonder meer kunnen worden voorbijgegaan. De bezwaren die door den heer von Bethmann Hollweg zouden moeten worden wederlegd, eer afwijkende opinie zich door hem zou kunnen laten overtuigen, worden geheel voorbijgegaan; zijn hoofdstuk ‘Der Ausbruch des Krieges’ is een decoctum, dat slechts den indruk bevestigen kan, dat de kanselier van 1914 in geenen deele tegen de gebeurtenissen is opgewassen geweest.

Van belang is, wat de schrijver verhaalt omtrent den zoogenaamden ‘kroonraad’ van 5 Juli 1914, en omtrent zijne

1) The German Chancellor and the Outbreak of War. London, Fisher Unwin.

[p. 296]

besprekingen met Haldane in 1912. Een kroonraad, zegt hij, is er niet geweest; alles heeft zich bepaald tot een gesprek van mij en Zimmermann met den Keizer over een dien dag door graaf Szögyenyi overhandigd ‘Balkan-programm auf lange Sicht’, beoogende ‘ein Serbien ausschliessender Balkanbund unter der Ägide der Zentralmächte.’ De Keizer was van meening: ‘unseres Amtes sei es nicht, dem Bundesgenossen zu raten, was auf die Serajewoer Bluttat zu tun sei. Darüber müsse Österreich-Ungarn selbst befinden... Kaiser Franz Joseph aber müsse wissen, dass wir auch in ernster Stunde Österreich-Ungarn nicht verlassen würden. Unser eigenes Lebensinteresse erfordere die unversehrte Erhaltung Österreichs.’ De kanselier was het hiermede eens, keerde naar Berlijn terug (het gesprek was te Potsdam gehouden), en deelde Szögyenyi mede: ‘Zu den zwischen Österreich-Ungarn und Serbien schwebenden Fragen könne der Kaiser keine Stellung nehmen, da sie sich seiner Kompetenz entzögen. Kaiser Franz Joseph könne sich aber darauf verlassen, dass der Kaiser im Einklang mit den Bündnispflichten und der alten Freundschaft treu an der Seite Österreich-Ungarns stehen würde.’

Eene blanco-volmacht dus. Voor eene actie, welker doel was, Servië op den Balkan te isoleeren.

‘Ich kann nicht zugeben,’ aldus de ex-kanselier, ‘dass nur ein politischer Denkfehler imstande gewesen sei, den Weg zu weisen, den wir gegangen sind. Dass selbst russisches Denken davor zurückschrecken werde, ohne äusserste Not den furchtbaren letzten Schritt zu tun, habe ich zu Beginn der Krise ebenso angenommen, wie ich glaubte, dass auch England, vor die allerletzte Entscheidung gestellt, die Erhaltung des Weltfriedens höher schätzen würde als seine Freundschaften.’

Tijdens den Balkan-oorlog had inderdaad Engeland zich volstrekt niet als de complaisant van Rusland gedragen. Maar Duitschland soms als die van Oostenrijk? Men weet van neen. Er moet dus een voor zwaarwichtig gehouden argument geweest zijn, dat er toe geleid heeft tegenover Oostenrijk een zoo geheel andere houding aan te nemen dan nog een jaar te voren, bij het tot stand komen van den vrede van Boekarest. In de jaren 1912 en '13 had Duitschland er geen bezwaar

[p. 297]

in gezien, zich met Engeland over de Balkanvraagstukken te verstaan. Waarom is dezelfde weg niet in 1914 ingeslagen? Op deze vraag verneemt men het antwoord niet; men kan er slechts naar raden.

In 1912 had Engeland het aanbod gedaan, zich tegenover Duitschland te verbinden, aan geen ongeprovoceerden aanval op dit land te zullen deelnemen, en zich vrij te zullen houden van afspraken, die een zoodanigen aanval konden beoogen. Bethman Hollweg had hiermede geen genoegen genomen, en verlangd, dat Engeland neutraal blijven zou, ‘sollte Deutschland ein Krieg aufgezwungen werden’. Dat tusschen deze beide formules een verschil kon worden aangenomen, teekent den toestand van wantrouwen, die tusschen beide mogendheden was ontstaan. Engeland had den eenigen redelijken weg aangewezen, om dit wantrouwen te verminderen: eene overeenkomst met Duitschland in zake het vlootvraagstuk, en tegelijk omtrent de bevordering van koloniale en commercieele wenschen van Duitschland door Engeland. Indien Duitschland den wapeningswedstrijd had willen staken en in de meerderheid der Britsche vloot berusten, ware Engeland bereid geweest Duitschland aan een grooter koloniaal bezit in Afrika te helpen en concessiën te doen inzake de Bagdadspoor. Het is Bethmann geweest die de politieke overeenkomst voorop heeft gezet, met de bedoeling, de Triple Entente te breken. Allereerst zou Engeland zich moeten verplichten, in elken continentalen oorlog tegen Duitschland neutraal te blijven. In antwoord verklaarde zich toen Engeland bereid, deze verplichting op zich te nemen voor het geval van ‘unprovoked attack’, en verder heeft het niet willen gaan, daar het, zooals Grey uitdrukkelijk verklaarde, zijne ententes met Frankrijk en Rusland niet op wilde geven.

Toen er dus van eene politieke overeenkomst niets kwam, is het Grey geweest, die, ondanks het feit dat Duitschland over de vloot niet praten wilde, toch de onderhandeling over koloniale en spoorwegbelangen heeft op gang gebracht. En toen de Balkan-oorlog uitbrak, heeft hij, ter wille van de ernstig door hem begeerde verbetering in de betrekkingen tot Duitschland, tegenover de Oostenrijksche belangen op den Balkan eene welwillende houding aangenomen.

Deze feiten worden door Bethmann erkend. Wat kan

[p. 298]

men dan anders concludeeren, dan dat hij heeft ondergedaan voor invloeden in Duitschland zelf, die de verbetering in de betrekkingen tot Engeland niet wenschten?

Bijzonder grooten indruk heeft in Duitschland de ontdekking gemaakt, dat, in het voorjaar van 1914, Engeland een aanzoek van Rusland, om de Engelsch-Russische entente te completeeren door een maritieme conventie, niet volstrekt van de hand heeft gewezen. Was het evenwel niet natuurlijk dat ook de entente met Rusland, evenals voorlang die met Frankrijk, door zoodanige conventie werd gevolgd? Doel der ententes was, het Tweevoudig Verbond in staat te houden tegen Duitschland te blijven opwegen. Daartoe behoorde de zekerheid, dat, indien Duitschland de aanvaller mocht zijn, op den steun der Britsche zeemacht niet te vergeefs een beroep zou worden gedaan. Duitschland heeft gewild, dat Engeland deze politiek der ‘balance of power’ zoude opgeven; het heeft m.a.w. een onmogelijken eisch gesteld. Het heeft Engeland willen verbieden, zich waarborgen te verschaffen tegen machtsmisbruik door de sterkste der continentale mogendheden.

Engeland bevond zich, uit noodzaak, op een zeer gevaarlijken weg, en Grey heeft dit zeer wel beseft. Hij heeft veel moeite gedaan Duitschland te overtuigen dat het niet zijne bedoeling was, de eenmaal verworven sterke defensieve positie ten nadeele van Duitschland te misbruiken. Duitschland heeft meer verlangd dan deze negatieve zekerheid; het heeft een positief machtsoverwicht nagejaagd, niet bedenkende dat dit, tegen Duplice plus Engeland, buiten zijn bereik viel.

Bethmann heeft zijn land dezen weg zeker niet opgedreven, maar is machteloos geweest, het tegen te houden. Hij beklaagt zich een-en-andermaal over ‘die verhängnisvolle Materialisierung der öffentlichen Lebensinteressen’, waardoor zijn tijd zich gekenmerkt heeft. ‘Über das Ziel schiesst, nach meinem persönlichen Urteil, die Ansicht, dass England die kriegerische Auseinandersetzung mit dem deutschen Nebenbühler geflissentlich gesucht habe, ebenso wie umgekehrte englische Vorstellungen haltlos sind. Der Zusammenhang ist wohl der, dass die Staatskunst in beiden Ländern nicht stark genug oder nicht willens war die Welt durch eine grosse

[p. 299]

Tat vor einem Schicksal zu bewahren, das als gewaltiges Unwetter sichtbar am Himmel stand.... Die Politik, die Verständigung suchte, war bei uns denen anstössig, die sich als berufenste Hüter des nationalen Gedankens fühlten, während die sachlich Zustimmenden keine Unterstützung aufbringen konnten oder wollten, die sich mit popularer Wucht durchgesetzt hätte. Eine befreiende Tat wäre eben doch nur möglich gewesen, wenn die Leiter des englischen Staatswesens sich hätten entschliessen können, grundsätzlich mit dem Prinzip eines Koalitionssystems zu brechen, das die Gegensätze organisierte, anstatt sie aufzulösen.’

Heeft Bethmann hier niet zijn eigen oordeel geschreven? De blanco-volmacht van 5 Juli, en... breken met het coalitiesysteem! Nogmaals: welke dwingende noodzaak is er gevoeld, Oostenrijk in die mate de vrije hand te laten?

Het groote motief zal geweest zijn, Oostenrijk te ‘redden’ nog bij het leven van Frans Jozef. Frans Ferdinand was dood, en de vermoedelijke troonopvolger was een onbekende; men vreesde, een aan den invloed der Parma's onderworpen zwakkeling. Terwijl men in 1913 Oostenrijk genoodzaakt had, zich bij den vrede van Boekarest neder te leggen, kreeg deze mogendheid nu verlof, den Balkan opnieuw in brand te steken. Duitschland waagde daarmede zichzelf en Europa aan een avontuur. Bethmann's excuus is, dat anders Rusland dit zou hebben gedaan. Het is een onvoldoende verontschuldiging, nu juist de ervaring tijdens den Balkan-oorlog had bewezen, dat Engeland in zake den Balkan tot overleg met Duitschland bereid was. Bethmann heeft niet ingezien dat juist het blindelings ondersteunen van Oostenrijksche aanspraken het middel was de anti-Duitsche coalitie in werking te brengen. Hij heeft de hand geleend tot eene herhaling van de prestige-politiek, die Bülow in 1909 gelukt was, maar die hij, Bethmann, niet de man was, hetzij uit te denken, hetzij tot een gelukkig einde te voeren.

Zijn slotwoord verdient onze aandacht:

‘Indem sich die englische Staatskunst in dem Trachten erschöpfte, die Verwirklichung eigenen Machtbegehrens durch Koalitionen und Rüstungen zu sichern, folgte sie dem allgemeinen zuge der Zeit’ [en volgde zij met name het Duitsche Rijk]. ‘An dem Wahne mit diesen Mitteln den

[p. 300]

Menschheitsaufgaben der Politik gerecht zu werden, ist Europa zugrunde gegangen, und in diesem Irrglauben konzentriert sich die Gesamtschuld aller am Kriege beteiligten Nationen.... Zu der Überzeugung, dass die Entwicklung der Weltverhältnisse die Nationen zu einer Revision ihrer Stellung zum Kriege nötigte, hatte sich die Politik eben nicht durchgerungen. Ohne Rücksicht darauf, dass bei der bestehenden Mächtegruppierung jede Verschiebung der grossen europäischen Machtverhältnisse [dus toch zeker ook de anti-Servische Balkanbond onder leiding der centrale mogendheden] die gesamte Welt in Mitleidenschaft zog, hatten die europäischen Grossstaaten nur das Wachstum eigener Macht im Auge, und die vielfach überkommene Vorstellung, dass der Krieg nicht nur gegebener Ausdruck nationaler Kraft sei, sondern auch die Völker sittlich erneuere, wucherte unbekümmert darum fort, dass das Kriegsaufgebot ganzer Völker und die unheimlichen Erfindungen der Technik aus ritterlicher Kräftemessung eine wahnsinnige und bei genügender Dauer jede sittliche Empfindung vernichtende Menschenschlächterei machen mussten. Gefühl für kollektive Menschheitsverantwortung lag den Kabinetten fern... Grenzenloses wechselseitiges Misstrauen, imperialistischer Ideenzwang und auf materielle Nationalinstinkte beschränkter Patriotismus haben einander gegenseitig in die Höhe geschraubt, ohne dass erkennbar wäre, welche Nation der allgemeinen Weltstimmung am weitesten nachgegeben hätte.’

Bethmann's overtuigingen mogen respectabel geweest zijn, de kracht, er naar te handelen, heeft hem ten eenen male ontbroken. Aan het verleden en zijne rol daarin terugdenkende, moet hem meer dan eens de verzuchting over de lippen zijn gekomen: ‘qu'allais-je faire dans cette galère?’

H.T. Colenbrander.