De Gids. Jaargang 83

[p. 367]

Aanteekeningen en opmerkingen.

Gemeentelijke monumentenbescherming.

- De monumentenzorg der overheid heeft zich tot dusverre bijna uitsluitend bepaald tot de groote kunstwerken, die vroegere geslachten ons hebben nagelaten. Kerken, torens, raadhuizen werden tegen afbraak beschermd en - soms al te veel - gerestaureerd. Doch de fraaie geveltjes van particuliere huizen, de teekenachtige poortjes, de krachtige en indrukwekkende groepen oude pakhuizen liet zij - een zeer enkel geval uitgezonderd - over aan hun lot, dat is aan de willekeur van slooper en beunhaas. En toch ontleenen onze steden wellicht meer dan aan de enkele groote ‘monumenten’ haar eigen karakter aan deze meer bescheiden stukjes bouwkunst. In de laatste jaren is men gelukkig tot het besef gekomen, dat men zoodoende op den verkeerden weg was. Men begon in te zien, dat het er niet, althans niet alleen, om te doen was enkele in het oog vallende kunstwerken te beveiligen, doch dat het ging om het behoud van een stuk van ons nationaal geestesbezit en dat het behoud van een gaaf gebleven oud stadje of van een karakteristiek brok van onze zeventiend'eeuwsche groote steden minstens even belangrijk is, als de met veel kosten uitgevoerde restauratie van een enkel gebouw. Wel hadden plaatselijke vereenigingen - eershalve noem ik slechts het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap - reeds te voren in deze richting gewezen, doch onder het publiek beschouwde men dat eerder als een liefhebberij van enkele geleerden en verzamelaars, dan als een beweging, die ook voor onzen tijd en voor de toekomst beteekenis had. Daarna bracht ‘Heemschut’ wel wat meer

[p. 368]

beweging in het publiek, maar toch was het eerst de noodkreet door het vandalenwerk aan de Amsterdamsche Keizersgracht aan een hartstochtelijk minnaar van ons stedenschoon ontlokt, die den stoot gaf tot een practisch en zakelijk ingrijpen.

Intusschen de vereeniging ‘Hendrick de Keyser’ kan niet alles doen. In vele gevallen zal zij machteloos blijken. Zij zal niet op kunnen tegen de winzucht van een eigenaar, die een ouden gevel gaat afbreken, juist om daardoor de jonge vereeniging te nopen zijn huis tegen een onevenredig hoogen prijs aan te koopen. En ook zal zij het wel moeten afleggen tegen rijke Amerikanen, die hier te lande oude gevels opkoopen, om ze in Amerika te doen herbouwen. Het is helaas geen fantasie, die mij dit voorbeeld doet aanhalen. Het is wezenlijk gebeurd. Een paar jaar voor den oorlog is op die wijze Enkhuizen van een prachtig geveltje beroofd en een andere aanslag van gelijken aard werd op een fraai oud poortje gedaan.

Zulke gevallen toonen, dat de overheid hier niet werkeloos kan blijven en dat zij ook niet kan volstaan met het geven van wat meer en wat ruimer subsidies. Zij zal de wapenen moeten ter hand nemen, die haar in het bijzonder gegeven zijn en door wettelijke bepalingen aan het particuliere streven steun verleenen. Een monumentenwet werd reeds lang geleden door den Oudheidkundigen Bond ontworpen. Regeering en Kamer hadden echter voor dit onderwerp niet meer over dan een welwillend woord en tot indiening van een wetsontwerp is het nog niet gekomen. Nog onlangs werd in de Eerste Kamer verklaard, dat het ontwerp ‘in studie’ was, hetgeen, naar men weet, beteekent, dat er nog niet veel kans bestaat de monumentenwet binnenkort in het staatsblad te zien verschijnen. Gelukkig is het echter niet noodig in deze alles van de landsregeering te verwachten; ook de gemeentebesturen kunnen de hand aan het werk slaan. Wellicht is dat zelfs nog beter. Een gemeenteverordening pleegt in korter tijd tot stand te komen en kan gemakkelijker worden gewijzigd dan een rijkswet. Wanneer dus de overheid een nieuw terrein betreedt, biedt het zelfs voordeelen, indien de eerste stappen daarop door de gemeentebesturen worden gezet. Is zoodoende eenige ervaring opgedaan, dan kan de rijkswetgever codificeerend ingrijpen.

[p. 369]

Zoo'n gemeenteverordening kan, naar ik mij voorstel, betrekkelijk eenvoudig zijn van opzet. Haar kern worde gevormd door het verbod om bouwwerken, die hetzij door hun eigen schoonheid, hetzij door hun ‘ensemble’ van beteekenis zijn voor het stadsschoon, af te breken of te veranderen zonder toestemming van B. en W. Daarbij bepale men zich echter tot die bouwwerken, die aan den openbaren weg zijn gelegen of vandaar zichtbaar zijn. Om uit te maken welke bouwwerken door dit verbod worden getroffen, wordt daarvan een lijst aangelegd. Over de plaatsing op die lijst wordt in eerste instantie door B. en W. beslist, na advies van een commissie van deskundigen, die wordt benoemd ten deele door het gemeentebestuur, ten deele door eenige vereenigingen, welke op dit gebied werkzaam zijn. Wellicht zou men daarbij kunnen bepalen, dat B. en W. slechts van de adviezen dezer commissie kunnen afwijken bij een gemotiveerd besluit, dat ter kennis van den gemeenteraad wordt gebracht. In ieder geval sta zoowel voor de commissie als voor de belanghebbenden beroep van de beslissingen van B. en W. open bij den gemeenteraad. Ook bij het nemen van een beschikking op verzoeken om op de lijst gebrachte bouwwerken te mogen afbreken of veranderen, kan aan de commissie een adviseerende rol worden toebedeeld en ook hier kan men aan den Raad wederom het laatste woord laten.

Mij dunkt op deze wijze zou een eenvoudige en toch voldoend lenige regeling zijn tot stand gebracht. Waarop het aankomt is het uiterlijk karakter der stad te beschermen. Dat wordt bereikt. En de beperking van het recht der eigenaars is niet grooter dan die, welke reeds thans aan een goed eigenaar wordt opgelegd door het besef, dat het bezit van een fraaien ouden gevel voor hem ook plichten medebrengt. Natuurlijk moeten B. en W. bij het verleenen van toestemming tot het aanbrengen van veranderingen niet al te angstvallig zijn. Een stad, vooral een groote stad, is nu eenmaal niet een openluchtmuseum, doch een levend wezen, dat ook aan de wisselende eischen van het moderne leven zich moet weten aan te passen. Doch vandalistische sloopingen zal men kunnen beletten en uit wansmaak geboren ‘verfraaingen’ zal men kunnen weren. Ook zal men, moet ooit om overwegende redenen een groep gevels worden geschonden, door het

[p. 370]

stellen van voorwaarden kunnen waarborgen, dat het nieuw te stichten gebouw niet storend werkt, doch zich aan zijn omgeving aanpast.

Juridische bezwaren tegen een verordening volgens dezen opzet bestaan er niet, voorzoover ik weet. Een gemeenteverordening mag het eigendomsrecht beperken, zoolang deze beperking maar niet met feitelijke onteigening gelijk staat, Binnen die grens is de gemeente vrij en is het niet meer een vraag van legaliteit, doch van opportuniteit. Alleen wegens strijd met het algemeen belang kan dan nog vernietiging volgen. Doch daarvoor behoeft, naar ik meen, geen vrees te bestaan. Reeds het feit, dat de regeering zelf het plan voor een monumentenwet met zich omdraagt, zal haar beletten een ingrijpen der overheid, gelijk hier wordt voorgesteld, als strijdig met het algemeen belang te bestempelen. Maar ook als men de vraag op zich zelf beschouwd komt men tot dezelfde conclusie. Of is het geen gemeentebelang van de eerste orde, dat een stad haar eigen, door de historie gevormd, karakter bewaart? Is het niet voor hare bevolking van de grootste beteekenis, dat deze kan leven en streven in de schoone omgeving, door het verleden geschapen? Laat niet de dagelijksche gang langs onze grachten vol stemming of over het wijde plein, waar een oud stadhuis plechtig staat, omgeven door een krans van oude gevels, een dieper indruk na, dan het beste onderwijs in kunstgeschiedenis en het trouwste museumbezoek kunnen doen?

Welke onzer steden zal de eer opeischen hier voor te gaan? Zal het onze hoofdstad zijn, wier verordeningen zoo vaak het prototype werden van gemeentelijke wetgeving door het gansche land? Of de residentie, wier pas ingestelde directie van kunsten en wetenschappen hier een nieuw veld van arbeid zou vinden? Of wil men de eer laten aan Dordt met zijn havens of aan Monnikendam met zijn prachtige grachtjes? Het doet er ook eigenlijk niet toe wie begint. Als maar ergens de hand aan het werk wordt geslagen, zullen ongetwijfeld andere gemeenten spoedig volgen.

S. van Brakel.