De Gids. Jaargang 83

[p. 170]

Bibliographie.

Marie Gijsen, Hooger op. (Rotterdam, W.L. en J. Brusse's Uitgeversmaatschappij. 1918).

‘Vaders... ha... kek... kek... vaders!’ riep 't kind; ze stond naar 'r vader te kijken, zooals ze gedaan zou hebben naar 'n vlieger, die op, of ‘niet op’ zou gaan. ‘Kek... jao... neeë, hij, hij ga!’ juichte ze. ‘Hij ga weer’, danste ze’.

Ziedaar een brokje gespreks-, gesnapsweergeving in Brabantsche armoe, waartoe dit boek onder andere binnenleidt. De schrijfster kijkt daar zelf om den hoek, het beeld is onmiskenbaar van haar, zij zette het ‘niet op’ tusschen aanhalingsteekens, ze verkneukelt zich erin en het is ook schalks gevonden. Als iets, na eenig zoeken gevonden, doet het aan. Was het maar het eenig gezochte in het boek!

‘Hooger op’ heeft Marie Gijsen het genoemd. Zoo wil de Brabantsche patser Martinus Boschveld en 't lukt hem al ten deele: hij komt in den raad; zoo wil ook Fienette, zijn wufte dochter. Anders Frans, zijn zoon, aardend naar Martha, Martijn's vrouw. Hij leert voor geestelijke, maar zijn genegenheid trekt naar Liesje, de frissche, hupsche en gevoelige dienstbode van het platte-land. Bij haar is 't stellig meer dan genegenheid, al maakt ze zich dit nauwelijks bewust. Er staat immers te veel onherroepelijks in den weg. Maar blij is ze om alles van hem, droef-verward als hij heengaat. ‘Mevrouwke’ is lief voor haar, de anderen niet en juist mevrouw is zwak en tobberig. Zij sterft tegen het einde.

Dat sterven is pathetisch en opgemaakt, gezocht zooals de figuur van Liesje, een boersche engel; als Martha, broze bloem; ook als Frans, de edele. Men denkt erbij aan bidprentjes, aan stellig roomsche, ietwat drukke, kinderlijk pronkende ornamentiek, ook door de tweeslachtigheid der samenstelling. Juffrouw Gijsen laat den lezer niet in 't ongewisse, wien zij haar sympathie

[p. 171]

heeft verpand, wien hij de zijne moet schenken. Daareven zijn de brave zielen genoemd. 't Gaat hun niet naar den vleeze, ze leven onder druk: achtergrond, waartegen hun geloofs- en liefdekracht te sterker straalt. Wat nood, dat ze dan hier ontberen? Of zou de schrijfster een verband van oorzaak en gevolg hebben bedoeld: degenen, in wie de vlam zoo zuiver gloeit, staan daardoor al vijandig tegen 't leven, dat, rauw en onmeedoogend, hen, zwakken, in den hoek duwt? Smal schuilen ze daar huiverig samen tegenover den zwaar drinkenden, zwaar vloekenden, schonkig geschouderden Martijn en Chefke zijn vriend en Fienette, zijn behaagzieke en innerlijk ruwe dochter.

Op het tweede plan heeft Marie Gijsen nog andere figuren geschetst: de kostelijke malloten Constance en Adèle en het gezin Dievers. Meer dan schetsen werden het niet. Toch staan ze den lezer scherper voor oogen dan de uitvoerig beschrevenen. Daar heeft mejuffrouw Gijsen geen partij gekozen; de menschen zijn er om 't genot der kenschets en ook wel ter vulling van den achtergrond.

Bij de anderen heeft zij, te veel gevend, minder bereikt, ze in een warreling van bizonderheden verdrinkend. Ook dat warrigpeuterige kent men van decoratief werk met oppervlakkige, wijl opzettelijke godsdienstige-symboliek. De retoriek, daaraan evenwaardig, is Marie Gijsen niet vreemd:

‘Martha had 't opgemerkt. Ze zag strak op de schijf van 'r bord met 'n schuldbewust gezicht. Alle sluiers en windsels en bedeksels die men gewoonlijk over de zwarte gewetensdiepte werpt had ze expres weggescheurd...’

Ook daar komt de schrijfster met nadruk uitleggen. Waar haar uitbeeldingsvermogen te kort schiet slaat ze door:

‘...Maar als die wolkensluier, die mystiek uiteengerafeld was, gloeide verblindend 't nuchter licht in 't open oog. Zou de verrukking dan nog zoo hoog zijn? Sloeg 't te felle licht niet met blindheid?...’ Frans overmijmert dit bij een gesprek met Liesje. Het overspannene komt dus niet alleen voor rekening der schrijfster. Maar dat ‘mystiek’ hier...?

Zoo mist dit boek stijl en vasten bouw. Het is vol dialect, vol van het als een houtvuur knappende en vonken sproeiende Brabantsch. Of het echt is...? Ik weet het niet, zelfs Cremer schijnt gefantazeerd te hebben; wel, dat het als echt, als levend aandoet, al denkt men daarbij terstond aan de ‘leemte’, die het ook hier tracht te ‘dekken’, een leemte in compositie en psychologisch inzicht.

H. van Loon.

[p. 172]

H. Salomonson. Menschen van hun tijd. (Amsterdam, Van Holkema en Warendorf, 1918).

Een bleek verhaal van bleeke en moede menschen, levend onder den druk, dien, zichzelf opgelegd, ze niet ontwijken kunnen, slachtoffers van eigen wilszwakte en daartegen botsende omstandigheden. Gespleten zielen, die het onmogelijke zoeken, dat is: het tezamenbrengen van wat tot innerlijke tweespalt is gedoemd, als zoodanig wis ‘van hun tijd’, tobberig geslingerd tusschen den onbedwingbaren drang tot zelfontleding en dien naar het geluk van zelfvergeten.

Die hunkering naar het namelooze en onvervulbare was Tino van Galen van jongs af eigen. Een herinnering uit zijn kindertijd heeft zich in zijn herinnering gegrift: hoe hij uitkeek op ‘de vier lange strakke rails; vlak bij hem lagen ze op gelijke afstanden vaneen, maar verderop kwamen zij - - - elkander voortdurend nader - - totdat zij eindelijk volkomen samen leken te komen in een punt, dat héél, héél ver weg was, en dat juist iets verder scheen te liggen, dan hij zien kon’. (De streepjes duiden aan, dat ik iets wegliet, wat in dit verband gemist kan worden).

Dit beeld komt herhaaldelijk terug. Voorvallen uit zijn later leven wekken de herinnering. Met het zienlijke, het voor ieder waarneembare kan hij zich niet tevreden stellen, voor zijn besef zet het leven zich buiten de lijst van wat wij gewaarworden voort. Hij beseft dan, ‘dat alle dingen, die elkander niet raken binnen de draagwijdte van onzen blik, elkander geheimzinniglijk schijnen te ontmoeten in een punt, waarvan wij de ligging slechts kunnen benaderen...’

Tot grübeln is Tino gestadig geneigd. Zijn leven biedt er vol-op aanleiding toe. Hij trouwt met een vrouw, ouder dan hij, die een dochter uit haar eerste huwelijk meebrengt. De fijne ontleding van de verhouding tusschen deze, Pop, en ‘papa-Tino’ vult dan verder 't boek. Kameraden zijn zij, elkander nader dan zijn vrouw, haar moeder, jegens een van beiden. Deze raakt onder den druk van hun jonge en sprankelende genegenheid. Het vooruitzicht, oud te worden en Tino te verliezen verbittert; afgunst op Pop, in veel haar gelijk, steekt haar. In Pop ziet ze een mededingster, die haar tot vlijmende concessies aan heur schaamte van vrouw-en-moeder dwingt.

Maar ook Tino lijdt onder het openbloeien van dit meisjesleven. Ook hij voelt zich vóór den tijd verouderd. Samen ter beoefening van wintersport in de bergen worden ze gescheiden: een studievriend van Tino vraagt Pop ten huwelijk. Deze is

[p. 173]

opgetogen, Tino schrompelt ineen. Toch is er geen reden tot ontevredenheid. Als aan iets onontbeerlijk veerkrachtigs had hij zich aan haar gehecht, ook uit opzien tegen de benauwing van het samenzijn met zijn vrouw, reeds gestorven, als Pop ten huwelijk wordt gevraagd.

Eenzaam blijft Tino achter zooals hij eigenlijk aldoor eenzaam is geweest. ‘Hij had zijne eenzaamheid weten te cultiveeren tot een dieper levensbesef, zoo meende hij’.

Hij méénde het. Ten slotte blijkt 't niet anders dan een achterdeur om zich zelf te ontvluchten. Het leven is hem de baas en dit bekommert zich niet om zijn vernuftige stellingen. ‘Misschien zie jij dat alles te theoretisch’, voegt zijn vrouw hem toe. Waarlijk, Tino is geen levenskunstenaar. Van valsch vernuft is hij niet steeds afkeerig. Ziehier een definitie van de vrouw: ‘een vrouw is in je leven de menschelijkheids-coëfficient tusschen actie en nuttig effect...’

Als allen, die in zich zelf datgene beseffen, wat hen verhindert in actie te komen en zich zoodoende los te worstelen uit wat hen in folterende zelfontrafeling benart, om het even wat ze tot stand brengen, denkt ook van Galen gretig over het wezen van de daad: ‘ik twijfel wel eens aan de mogelijkheid van daden... ons heele bestaan is zulk een geestelijke inspanning, dat daden alleen kunnen voortkomen uit een korte, geweldige en uitputtende prikkel...’

Een misverstand, dit leven, waarin doel en middel gestadig worden verward. Het baantje van conservator in een van 't leven afgestorven museum maakt den druk maar zwaarder. Naderhand bedankt van Galen er trouwens voor. Waarom het vol te houden? Het schenkt geen troost, nauwelijks afleiding; het beurt niet op. Onverpoosd met zich zelf bezig; maakt hij zich zelf 't leven zwaar, ten slotte: onmogelijk.

Egocentrisch en lichtgekwetst tot in het oververfijnde mist hij de kracht, de omstandigheden, die het op hem gemunt schijnen te hebben, van zich af te zetten. Daardoor gepijnigd - als wanneer Pop in niets kwaads bedoelenden overmoed den leeflust van haar aanstaanden man boven Tino's boekengewurm stelt, later zijn tafel tooit met bloemen, van den ander gekregen - pijnigt hij zich zelf, het onvermijdelijke en het noodelooze hiervan inziend. Onvermijdelijk, wijl hij nu eenmaal is zooals hij is, hij aan zich zelf niet meer veranderen kan en dus de reactie van dit wezen op het leven ook als konstante grootheid is gegeven; noodeloos, wijl dit leed tot niets leidt dan verzwaring van zijn lot.

Een grijs bestaan van zacht schrijnenden weemoed, van ont-

[p. 174]

goocheling en wanhoop, die eer hopeloosheid is, daar ze optornt tegen het noodwendige en het onherroepelijke - het leed van ouderdom en eenzaamheid, het hunkeren van jeugd naar jeugd - en in 't besef van 't onbegonnene daarin weer berust.

Een vorig maal van Genderen Stort's Hélène Marveil besprekend, noemde ik den naam van Guy de Maupassant. Aan het werk van den eersten doet dit boek, sterker nog aan den Franschman denken. Ook hier die innig-, schier eentonigheid in de concentratie op het eene simpel gestelde, simpel uitgewerkte liefdemotief. Dezelfde weemoed om de wreede onveranderlijkheid van het leven, waarmee vergeleken elk bizonder gebeuren, elke botsing in de verhouding tusschen mensch en mensch kinderachtig blijkt; dezelfde ondergeschiktheid van 't bizondere aan het algemeene; dezelfde glimlach van berusting, wijl beklag niet baat. Als de boeken van Maupassant is dit van Salomonson op één toon gestemd.

Stellig kan het klakkeloos naast elkander zetten van de beide namen verbazen. Beider waarde stel ik geenszins gelijk. Het spreekt van zelf, dat de jonge Nederlandsche schrijver met de overschatting van met dien groote op één lijn te worden gesteld heel niet gebaat is. Zijn werk is schraal. Doch de belofte is er, wijl het zuiver en innig is doorvoeld.

H. van Loon.