De Gids. Jaargang 82

[p. 163]

Het standbeeld van Johan de Witt.

Wij moeten er maar niet al te luide over spreken, want het blijft een beetje een begrootelijke zaak. En voorzeker ware het onbillijk, wanneer wij er den beeldhouwer Jeltsema bitse verwijten om wilden maken, dat zijn standbeeld van Johan de Witt er verre van is, een meesterstuk te mogen heeten. Men heeft mooi praten, - maar wie zelf wel eens voor heel moeilijke opdrachten is komen te staan, zal te minder gezind zijn, op hem den eersten steen te werpen.

En dèze taak was inderdaad een buitengewoon zware. Een figuur voor een open plaats bootsen, op een paar maal levensgrootte, het is op zichzelf al een zaak van gewicht. Maar wanneer die figuur dan nog een zeer markante persoonlijkheid moet uitbeelden, waar wij allen wel eenigszins een voorstelling van in het hoofd meêdragen, en er zit bovendien nog de moeilijkheid van een historische kleedij aan vast, die maar al te licht aan een tooneelvertooning laat denken, dan komt er, alles bij elkaar, heel wat kijken, en het is nog een gunstig lot uit de loterij, wanneer er iets schappelijks voor ons oog mag verrijzen.

Wij zijn ook niet door buitengewone standbeelden verwend. Ofschoon, om bij Den Haag te blijven, de Willem de Zwijger te paard door de Nieuwerkerke, waar iets van Colleone-achtige fierheid in zit, en het fijne peinsbeeldje van Spinoza door Hexamer toch beide wel wat hebben in te brengen.

Evenwel, het ronduit statuaire zit den kunstenaars van onze dagen nu eenmaal niet in het bloed. Er bestaat in

[p. 164]

deze lijn nauwelijks iets van een levende traditie, en ook onder de talentvolle nieuwlichters der beeldhouwkunst vindt men weinig bepaalde noties voor het monumentale portret. Welbeschouwd zijn in heel de wereld degenen, die men tot zulk werk in staat zou achten, op een paar vingers te tellen. Binnen Nederland mag men er eigenlijk niemand bepaald toe aangewezen noemen. Zijl had er zeker een treffende schets voor weten te maken, maar een beeld volvoeren in grooter afmetingen deed hij nog niet. En de kleine karakterbeelden van zeventiende-eeuwers, die Mendes da Costa wel heeft laten zien, vertoonen zijn bizonder talent eigenlijk niet op zijn mooist.

Of het beeld van Jeltsema, ook wanneer men zijn eischen niet onbereikbaar hoog stelt, nu bepaald opvallende tekortkomingen vertoont? Wij mogen, waar het om de eer der kunst gaat, er geen doekjes om winden. Zooals het daar staat, zijn er werkelijk storende gebreken aan. Niet alleen dat het steile van de Witt hier niet tot stijl geworden is, en geheel daargelaten, of het misschien voor zulk een groot openlucht-beeld niet verkieselijk geweest ware, hem, in plaats van het kale kalotje, den kantigen hoed van die dagen op het hoofd te zetten, - maar eenvoudig reeds als, art de bâtir une figure’ kan het beeld niet heelemaal door den beugel.

De houding mist stelligheid. Bij die plaatsing van de voeten had het lichaam duidelijk op de heupen moeten doorwiegen. Of wanneer de kunstenaar het lichaam zoo straf mogelijk had willen houden, dan deugt die losser beenenstand er niet bij. In de fotografie, welke van het beeld verspreid werd, en die waarschijnlijk in het atelier, van onderop genomen werd, valt dit onsamenhangende niet zoo op. Van eenigen afstand gezien - en zoo beschouwt men het in de open lucht vanzelf - komt men boven dat bezwaar niet uit. De kop, al heeft hij wel iets, dat, ook in de verte, plastiesch ‘draagt’, mist toch te zeer den krassen, severen snit van de Witt's Florentijnsch type, dat vooral op sommige van zijn medailles zoo sterk uitkomt. En door het rethorische gebaar van de te groote, te laag reikende, uitgestrekte rechterhand wordt zijn uitdrukking geenszins gelukkig aangevuld. Van den kant van de Gevangenpoort, vlak op zij gezien, lijkt de heele gestalte zoo plat als een schol,

[p. 165]

- het is daar alsof men een liggende sarcophagenfiguur rechtop had getrokken; terwijl vlak van achteren beschouwd, men onder de mantelplooien zoo weinig lichaamswelving voelt, dat zich daar moeilijk een voor-lijf aan dien rug laat denken. Neen, de heele statue, die overigens niet kleinmoedig behandeld werd, en waar, wat de vormentaal betreft, wel naar iets dominants in gestreefd is, mist toch waarlijk te zeer dien gespierden samenhang, waarin de eerste voorwaarde zou gelegen zijn, om er een zeer sprekende figuur van te maken.

Doch genoeg reeds den beeldhouwer hard gevallen. Met iemand, die grooter was dan een der thans onder ons levenden, zou het ons ten slotte passen te getuigen: ‘Waerlijck er hadt seyn vlijts ghedaen....’

Meer te laken echter valt de algemeene en eenigszins onnoozele geest, waaruit in ons goede vaderland altoos weer Commissies geboren worden, die standbeelden willen oprichten, zonder er zich vooruit ernstiger rekenschap van te geven, wat zij staan te doen, en in hoeverre, gelet op de beschikbare talenten, hun wenschen bereikbaar zouden zijn. Als ze het geld maar bij elkaar hebben, lijkt de zaak hun verder gezond. Met volle graagte neem ik aan, dat dit Comité samengekomen is uit gevoelens van oprechte vereering voor de figuur van Johan de Witt. Men wilde zonder twijfel een publieke en durende hulde brengen aan de beteekenis van den grooten martelaar. Maar kon dit niet langs veiliger wegen, - stiller, waardiger en in waarheid eerbiediger? Niet dat ik minder geporteerd zou zijn voor eenig in het openbaar doen opstellen van een monumentaal representatief karakterbeeld, dat den voorbijganger op sprekende wijze een groot man voor oogen brengt. Maar wist men dan niet, hoe zich juist bij Jan de Witt het zeldzame geval voordoet, dat zijn wezenstrekken door den meest monumentalen Nederlandschen beeldhouwer zijner dagen in marmer zijn vastgelegd? Van bijna geen enkele onzer groote zeventiende-eeuwers bestaat er zulk een eerste-rangs gebeeldhouwd portret. Dat van Jan de Witt door Quellinus is in alle opzichten bewonderenswaardig. Was het niet profaan om dáárna aan een hedendaagsch beeldhouwer nog de gewaagde opdracht te geven, een fantasiebeeltenis van den raadspensionaris te ontwerpen?

[p. 166]

De statige marmeren buste, die in Dordrecht's museum bewaard wordt, geeft Johan de Witt veel treffender weer dan een van zijn geschilderde of gegraveerde conterfeitsels dat doen. Er is niets uitdagends in dit hooghartige portret. Zooals de rustig-imposante kop, bezorgd maar dapper, hoog op de schouders staat, stuursch door sachticheydt getemperd, voelt men er een man van denken, van vèr-vooruitzien, van gestadig overwegen en van niettemin wakker handelen in: een leider. Wars van alle heethoofdigheid is hij fijn bezonnen, evenwichtig vervuld, bedachtzaam maar koen. ‘Bekoort door niemants gunst, verschrickt door niemants haet.’ Dit is wel de man van bloedigen arbeid in de besognes, maar wiens Romeinsche virtus en wiens hooge gedachten door last noch tegenspoed werden gedeerd, - de groote bewindsman voor een grooten tijd, die bescheidenlijk van zichzelf getuigen mocht: ‘Ick hebbe geduyrende de storm naer mijn cranck vermogen allmede helpen uijtkijcken en selffs in 't allerhartste van 't weder boven gestaen.’

Een meer absolute uitbeelding van de Witt's wijze en koelbloedige persoonlijkheid is niemand bij machte te maken. Zóó zou men hem, niet opgeborgen in een museum, maar ten aanschouwe van een ieder, op een publieke plaats willen zien, op een rijzig voetstuk, rustig te midden der woelende menigte.

Er doen zich bezwaren voor. De marmeren buste is door de afstammelingen van de Witt aan het Dordtsch museum vermaakt en zou daar dus moeilijk uit los te krijgen zijn. Bovendien houdt marmer het in ons klimaat, buiten, niet best uit. Maar zij zou in een duurzame steen getransponeerd kunnen worden. Of in brons gegoten. Ik weet wel dat niet elk marmerwerk in metaal tot zijn recht zal komen, maar het lijkt mij, dat juist het karakter van de kunst van Quellinus zich hier wel toe leent. De kwestie zou door bevoegden onderzocht kunnen worden.

Men vraagt, wáár deze buste dan zou moeten komen te staan, want hoewel meer dan levensgroot en van een wonder-doorwerkte monumentaliteit, ook in de rijke mantelpartij, en in de fraaie hand, zou zij misschien niet volstaan voor een gedenkteeken op een plein. Doch waarom zoekt men in Holland altoos een middelpunt van een groote ruimte,

[p. 167]

wanneer men een gedenkteeken wil plaatsen? In het oude Italië, waar zooveel meer ingeboren schoonheidszin woonde, heeft men de monumenten niet zelden bescheidenlijk op een stiller plek, soms zelfs dicht onder een muur aangebracht. Er is misschien, om bij Den Haag te blijven, niets wat daar gelukkiger gesitueerd staat, dan de achttiende-eeuwsche hardsteenen pomp op den hoek van het Lange Voorhout, dicht bij den hoefsmid. Zoo had men Quellijn's Jan de Witt in brons of steen kunnen oprichten in den hoek van de Plaats, met den rug tegen de Gevangenpoort, midden tusschen de getraliede vensters en den poortdoorgang, met het gelaat gewend naar het Groene Zoodje, waar hij eens zoo snood werd omgebracht, - als een niet te luidruchtige boete van ons geslacht voor de zonde, door onze vaderen jegens hem bedreven.

Of wenschte men vrijer baan, zoo had men hem op den Langen Vijverberg, ergens onder de lange aaneengesloten boomenrij kunnen opstellen, den zorgenden blik, over het water heen, gericht naar het oude gebouw van 's Lands Vergaderzaal....

Waarom, eigenlijk, zou men het niet nòg doen?

21 Juni 1918.

Jan Veth.