De Gids. Jaargang 82

[p. 354]

Het tooneel.

De wijze Goethe wist het wel, 'n mensch ìs niet voor z'n plezier in de wereld; wer immer strebend sich bemüht, den können wir erlösen; doch dan dreigt nòg de influenza des Twijfels. -

‘Die bedeutende Puppenspielfabel des Faust klang und summte gar vieltönig in mir wieder. Auch ich hatte mich in allem Wissen umhergetrieben und war früh genug auf die Eitelkeit desselben hingewiesen worden. Ich hatte es auch im Leben auf allerlei Weise versucht und war immer unbefriedigter und gequälter zurückgekommen’. Is met deze drie zinnen uit Dichtung und Wahrheit niet de wording der Faust gekenschetst?

De poppenkraam, Duitschlands poesjenellen, door den twintigjarige verwerkt in het marionettenspel voor de jaarmarkt van Plundersweiler, waaraan de Geheime Rat later voldoende waarde toekende om het te Weimar te doen vertoonen; dé oud-Duitsche ‘Scholarenrüpelei’, deze kleur-van-taal, voor den Urfaust gebruikt, in welken Boie, de bestuurder van den Göttingschen Muzenalmanak, toch ‘alles mit dem Stempel des Genies geprägt’ achtte; beweegbare beeldjes, heerlijke heug'nis, uit den tijd toen zijn grootmoeder den kinders een poppentooneel schonk en hij, bij anderen op visite, een levende kat er bij gehaald kreeg om den heksensabbat te volmaken, waarin jongensverbeelding den, allen gemeenzamen, zondaar-en-dwaas Doctor Faustus had omgesleurd; het summt metterdaad, en vieltönig zijn werk door.

Klaarder dan in zin 2 en 3, kan onmogelijk worden verzekerd, dat uit zijn eigen levenslot dat van Faust is opge-

[p. 355]

bouwd. Wel prijst en dankt hij den ‘alten Kant’, dat deze kunst en natuur naast elkander plaatste en beiden toestond, ‘aus groszen Prinzipien zwecklos zu handeln’. Zoo min als de natuur heeft de kunst het noodig, ‘auf Zwecke auszugehen’; en ‘die dichterische Schöpfung ist dem Dämonischen verwandt, das übermächtig mit ihm tut, wie es beliebt.’ Zelfs moet Goethe tegen den lateren minister van justitie, kanselier Friedrich Müller, geklaagd hebben: ‘was ich geworden und geleistet, mag die Welt wissen; wie es im einzelnen zugegangen, bleibe mein eigenstes Geheimnis’. Doch is óók deze kunstenaar, die tot schoonste voorbeeld in levenskunst strekt, niet bij uitnemendheid gul bij het tot-kopij-gebruiken van dat ‘eigenste’ geweest? Blijven wij niet ook daarvoor hem dankbaar, hem, dichter, wijze, voorbeeld-alszooeven-erkend; en wordt juist de Faust niet méér nog voor ons, wanneer wij Goethe zien achter den Doctor? Het recht ertoe geeft ons Dichtung und Wahrheit; wij vernemen uit 's dichters mond, dat innerlijke onvrede, onbevredigdheid bij de ijdelheid van alle menschelijk weten, op den bodem ligt van het treurspel; doch tevens dat, waar' hier niets bij gekomen, zijn Faust waarschijnlijk een titan's-drama, wellicht een brok als de Ewige Jude, zou zijn gebleven. Hij heeft er vol-menschelijk werk van gemaakt, door er zijn mea culpa aan Friederike Brion in uit te spreken.

Nog onlangs verluidde van een hier te lande in kokend water gestopte zwarte kip; geestenbanners zijn er ook nu; doch in vroeger tijd vermochten zij meer; en vóór Luther leek het natuurlijk, dat de ongelukkige Faust, na zich te hebben afgegeven met de hel, à la barbe van den Duivel door de Heilige Maagd gered werd. De humanisten lieten hem ònmenschlievend aan satan over, het Ewigweibliche boette na de middeleeuwen in aan macht! Toen in 1808 het eerste deel volledig verscheen, mocht men weliswaar op een geheimzinnig ‘wordt vervolgd’ hopen; doch na Mefisto's ‘Her zu mir’, kromde zich toch een reusachtig vraagteeken. De dichter zelf had de aarde veroverd; als een leenheer onder vazallen stond de schepper van dit werk in de wereldliteratuur, naar Byron getuigde. Slechts ‘zat’ men dadelijk met de vertooning; het pogen van een prins Radziwill mislukte; en de schepper moest het aanzien, dat Karl von

[p. 356]

Holtei een soort van dramaturgische keizersnede beproefde, door met een ‘Melodrama in drei Acten und einem Vorspiel, nach Goethe’ voor den dag te komen. Eerst in 1831 raakte het Tweede Deel voltooid, doch vier jaar vroeger kwam het begin, kwam Helena; en naar de planken, voor het Eerste Deel, zoolang het alleen was, versmaad; wendde Goethe nu zich nadrukkelijk. ‘Es irrt der Mensch, so lang er strebt’ - doch nù is ‘gerettet das edle Glied’, de bejaarde wijze had zijn laatste woord gesproken. Toch herinnerde hij zich wat de Director in het Vorspiel over de probeersels van een iegelijk op de Duitsche planken zegt; en Mefisto, hem trouw tot den dood, verklaarde enkele weken vóór zijn verscheiden aan Riemer, met Faust der wereld een ‘offenbares Räthsel’ te hebben nagelaten, ‘das die Menschen fort und fort ergötze und ihnen zu schaffen mache’.

_* * _*

Zonder eigen schouwburg, zonder gelegenheid voor de slot-repetities, heeft Willem Royaards den morgen van den dag, voor de eerste vertooning bepaald, het gevoel moeten krijgen, zelf naar de heksenkeuken te zijn gevoerd, zelf verplieht te zijn het hokuspokus der heks te spreken en inmiddels ‘ein ganzes Chor von hunderttausend Narren’ rondom zich te hooren.

De première kon onmogelijk meer zijn dan een ‘répétition générale’; doch wat vijf vertooningen doen, is mij hier te Rotterdam bij de zesde duidelijk geworden; en ook bij den sterken steun der Lensvelt's; bij die toewijding zijner artiesten, waarvan Royaards niet verzuimt na elk huldebetoon te reppen; blijft het een wonder, wat hij met de hem ten dienste staande krachten bereikt.

Dit neemt niet weg, dat men ook na dit vele schoons; na de ontzagwekkende prestatie, zoowel van den speler, als van den regisseur Royaards; evenals ik volmondig gedaan heb na een model voorstelling aanschouwd te hebben in het pas gebouwde Künstlertheater te München, tijdens de Kunst- und Gartenbau-Ausstellung van 1908; behalve den dichter zelven, die beleed: ‘Faust steht gar zu weit von theatralischer Vorstellung ab’; August Wilhelm von Schlegel gelijk geeft, die na het verschijnen van het Eerste Deel verklaarde:

[p. 357]

‘men zou den tooverstaf van Faust zelven moeten hebben, om deze toovertragedie op de planken te brengen’.

Hoe sympathiek is niettemin Royaards' pogen; en hoe begrijpelijk, dat hij, na jarenlang aarzelen, den wensch van zijn jeugd, uit zijn Rotterdamschen Hamlet-tijd, heeft willen vervuld zien! ‘Den beslissenden stoot, dat ik dééd’, zoo zei hij den eersten avond te Amsterdam, ‘heeft Diepenbrock gegeven; die in verwonderlijk korten tijd een nieuwe Faust-muziek heeft geschreven’. Mij zou het, nochtans, evenmin leed-doen als verwonderen, zoo Royaards er toe kwam, zijn Faust zonder muziek te spelen: met het Greetje-gezang, dat uit den mond van mevrouw Royaards bekoort en ontroert; met de schalksche volksliedjes, niet langer, op meer dan eens hinderlijke wijze, uit het orkest, doch van het tooneel af door getokkel begeleid. Vanzelf verviel dan tevens de dans... dat ballet achter gaas van Lilly Green; waar Royaards-Faust met den rug naar toe zit, al moet het dienen om hem te ontvlammen; en waarbij hij zijn leunstoel een béétje verschuift, opdat wij-in-de-zaal er van zullen genieten.

Nog veel meer versobering wáre moog'lijk. Eén storend, in stee van helpend, decor-effect is trouwens al vervallen, hoewel Goethe's tekst het voorschrijft en Royaards een Duitsch gebruik heeft gevolgd, door na het aanroepen van den Geest door Faust, den bekendsten pleisterkop van Zeus midden in een stralend rooden gloed op het achterdoek te brengen.

Den regisseur Royaards heb ik warm bewonderd in het Kerktooneel, waar het koorgezang veel te wenschen liet, en de muziek Greetje's klagen onverstaanbaar maakte; doch Van Dalsum's prachtige stem diep schokte als die van den boozen geest; en de tooneelschikking, met Van Dalsum's plaatsing ter zij van een luchter, essentieel en schoon werkte. Gelukkiger nog was de regisseur met den Paaschmorgen. ‘Die Erde hat mich wieder’, zegt de verdeemoedigde Faust; en na de schoon-sombere beslotenheid der studeercel aanschouwen we de stadspoort, in den tekst aangegeven - Lensvelt's gansche tooneel-conceptie berust op die poort - en daarachter de wijde velden. Een juichende jongen komt aangerend, in dolle pret, de pet omhoog, als fluitspeler voert hij een sliert kinderen aan, een slinger van fraaie bontheid op het wijde tooneel door de hooge poort; een

[p. 358]

echt blije inleiding tot de paasch-uitvaart der stedelingen.

Van den Walpurgis krijgt men te weinig; en het decor van ‘Wald und Höhle’ kon mij evenmin bekoren als Royaards' voordracht van de claus, die immers, gelijk de Walpurgisnacht, een door Goethe noodig geachte pauze in de liefdestragedie vormt, waardoor het groote Faustprobleem weer vóór onzen geest te staan komt.

De tooneelen van het minnekoozen waren fraai en allerliefst; mevrouw Royaards moge wat weinig een burgerdeerntje zijn, Greetje is immers ook in den tekst niet weinig geïdealiseerd; en de meisjeszedigheid gaf zij.

Nochtans ligt de beteekenis van het spel, bij de vertooning door ‘Het Tooneel’, in het eerste gedeelte vóór de vrijage en nog wel in het begin daarvan. Niet in den Proloog weliswaar! Hoe schoon Te Wechel's stem als Michaël klinke, de Proloog bleef louter uiterlijkheid; en niettemin is hij nóódig om de nieuwe wending, door Goethe - gelijk door Lessing - in het Faustprobleem van het volksboek gebracht, te doen kennen. Goethe's Faust valt niet aan de helsche machten ten deel; zelfbewust zegt de Heer dit Mefisto: ‘Nun gut! es sei dir überlassen!’ En nìet triomfantelijk zei het Van Dalsum. - De zege bespeuren, doet men in Faust I trouwens niet.

Wat we kregen en prachtig kregen, was de denker Faust. Faust I bestaat uit twee ongelijke helften, door de geheime middelen der heksenkeuken verbonden: den denker en den minnaar Faust. Voortreffelijk geeft Royaards den strijd van den eerste: vol dramatische werking en in sterke uitbeelding van Faust's voornaamheid. Het wàs de strijd van den geestes-heros, den Uebermensch; de strijd, waar Goethe van gewaagt in den boven aangehaalden zin uit Dichtung und Wahrheit. Goethe was geen Don Juan en Faust was het eigenlijk evenmin. Zooals Goethe zijn bloemenmeisje nam, na twaalf jaar zijn liefde voor Frau von Stein gevoed te hebben met de extase der ontbering; zoo laat Faust zich door Mefisto in de armen van het eerste het beste zedige kind werpen, na de teleurstelling dat hij geen god blijkt. Is deze aanvankelijke hoogheid de grootheid in Faust, Royaards geeft haar, als iets, volkomen door-voeld, doorleefd.

J. de Meester.