De Gids. Jaargang 82

[p. 166]

Het tooneel.

Had ik een vorige maal geen verlof gevraagd, alsnog iets van Dageraad te zeggen, ik zou er, in deze als bondige aanteekeningen bedoelde kroniekjes misschien over gezwegen hebben. Nu moge het, aan teleurstelling uiting gevend uitstel van toen nader-verklaard worden met de voorspelling, dat wie later over den tooneelschrijver Heijermans een uitvoerige studie zal schrijven, gelijk er een goede bestaat over zijn in veel op hem lijkenden tijdgenoot Hauptmann, aangaande de conceptie, de uitwerking en de hoofd-figuur van dit tooneelstuk veel zal hebben te zeggen, dat tot de karakterteekening van den schrijver nuttig is en noodig. Dit eerst na lange jaren voltooid geraakte werk zou het voornaamste van Heijermans moeten en ook kunnen zijn, indien de wording van kunst aan ernstig bedoelen te danken kon wezen, indien la difficulté vaincue daar werkelijk iets bij beteekende; indien lang na het begin van dezen arbeid niet Eva Bonheur geschreven ware en Heijermans hier als spelenderwijs bereikt had, wat hem in... Ghetto al eenigszins voor den geest stond, wat hij, veel minder degelijk, veel minder diep, doch gaver dan hier, als iets reëels al gaf met Matthijs de Sterke in De Opgaande Zon.

Dageraad was voor het jubileum van Jan Musch bedoeld; het is in verscheidene steden vervangen door Eva Bonheur, door die prachtige rol van Jasper, welke tegelijk tot Musch' beste werk en tot het mooiste van Heijermans behoort. Het onevenwichtige in het zware ‘verbeeldings-spel’ Dageraad, waar met het vierde bedrijf het Symbool en de Tendenz als

[p. 167]

twee Duitsche heksen over worden losgelaten, komt dunkt me geheel voor rekening van Lukas, de hoofdfiguur, in wien zoowel het hervormerige jongmensch uit Ghetto als het sympathieke-slachtoffer (één woord!) uit De Opgaande Zon hun zwakke kanten terugvinden kunnen, en de ethische of socialistische Herman Heijermans van zijn alter ego den kunstenaar datgene, wat met het modewoord egocentrisch ineens is omschreven.

Ook Else Mauhs heeft in een nieuw Nederlandsch stuk gejubeld en ook Mijn en Dijn zou men onevenwichtig kunnen noemen. De rechte lijn is er uit het oog verloren, aan den kenschetsenden ondertitel ‘spel van eerzucht en ijdelheid in een deftige stad’ niet vastgehouden. Een Hollandsche Nora heeft de straf-des-huwelijks te voltrekken over een geniepigen Streber, dien zij heeft aanbeden. Dat had op verschillende manieren kunnen gebeuren. De schrijfster heeft, gemoedelijkweg, een dreigement voldoende geoordeeld en hiertoe een liefde-conflict bedacht, waarachter zij een al te gemakkelijke oplossing heeft meenen te vinden. Zij dankt er de sterkste tooneelen van het stuk en een dankbare bohème-figuur aan, welke door Chrispijn Jr. zoo gevoelig en krachtig gespeeld is, als Van Gasteren het die van den echtgenoot onvoldoende heeft gedaan. Else Mauhs kon in de vrouwelijke hoofdfiguur geen nieuwe kanten, doch wel zeer verschillende en schoone fazen van haar talent toonen.

‘Het Rotterdamsch Tooneel’ heeft, na Hedda Gabler, nogmaals een stuk van ‘het Nederlandsch’ voor zijn rekening genomen, namelijk Emants' Domheidsmacht. Men beweert, dat het hier indertijd de primeur van had kunnen krijgen! Is dit zoo, belangstellenden zouden aan een directoriale domheid het niet alledaagsch genot danken, door de verschillende vertolkingen van een hoofdrol, een Nederlandsch werk onder sterk verschillend licht te hebben gezien. De mevrouw Ter Voorst van Christine Poolman was een andere vrouw dan de mevrouw Ter Voorst van Marie van Eysden. Mevrouw Poolman was meer dom: was het knappe, fysiek nog altijd aantrekkelijke, hieraan meer dan voldoend ‘wapen’ bezittende vrouw-dier; mevrouw Van Eysden's conceptie stond op een hooger plan, was een moderner menschenbeeld, immers ingewikkelder, uit de rubriek van het

[p. 168]

‘erfelijk belaste’, waar zij de onzen lezers welbekende echtgenoote uit Emants' jongsten roman ontmoet, van welk kunstwerk de schrijnende titel als ondertitel voor Domheidsmacht zou kunnen gelden. Zijn er een paar moeilijk te aanvaarden details in het gebeurende, de figuren van het echtpaar in Domheidsmacht hooren tot Emants' diepstwroetend werk, zijn tevens innig Hollandsch werk en hebben nu door mevrouw van Eysden en Nico de Jong nieuwe beteekenis voor veler aandacht erlangd.

J. de Meester.