De Gids. Jaargang 82

[p. 371]

Het tooneel.

Ieder heeft zoo zijn eigen kapel van jonge illusies. Toen ik, in Henri Borel's vertaling van Tagore's The Post Office het ‘inleidend woord’ van den vertaler en het ‘voorwoord’ van W.B. Yeats had gelezen, en daar dit stukje geprezen zag als ‘een schoon voorbeeld voor diegenen onzer tooneelschrijvers, die genoeg hebben aan (lees: van) 't effectbejag en het handig doen “inslaan” van goedkoope sensaties;’ heb ik, bij Yeats' vermelding van een intieme vertooning in het groote Londen, me de eerste, zoo prettige, mooie inspanning van Antoine in een nauwe bovenruimte der rue Blanche van het groote Parijs herinnerd. Oók daar was men beu van effectbejag en goedkoope sensaties. Ook daar wou men wel degelijk ‘een geestelijken achtergrond’ voor een tooneelstuk - al was het een andere dan bij Tagore.

't Was de goede tijd van het Théâtre libre, daar in de nauwte der rue Blanche. Wellicht even intiem zal de vertooning te Londen van The Post Office ‘door eenige Iersche spelers’ geweest zijn.

Het is de afgezonderdheid, die een afgeslotenheid-volwaarde zijn kan, mogelijk in de drukte eener groote stad, waar aandacht-trekken moeilijk, en duur is. Heeft de heer Borel begrepen, dat zoo iets, behalve op de hei, slechts in een wereldstad kan bestaan?

Hij heeft, voor deze oostersche intimiteit, in ons kleine land de makkelijk te verkrijgen openbaarheid gezocht; er reclame voor gemaakt bij de menigte; immers al vroeg in... Eigen Haard; en het stuk aan ‘Het Nederlandsch Tooneel’ gegeven.

[p. 372]

't Werd daar het eerste, wat de propagandist der ‘vergeestelijking’-op-de-planken, Eduard Verkade, te doen kreeg. En de felste, de meest striemende kritiek op Verkade's vertooning is gekomen van... Borel! Wel heeft deze erkend, dat Verkade, om de menigte te boeien, het misschien moeilijk anders aanrichten kon; maar het verwijt eener verontgeestelijking kon de regisseur van De brief van den Koning onmogelijk ontgaan. Er waren fijne, doch ook drukke, ‘luidruchtige’ elementen in deze vertooning van iets, dat in het teeken van de rust, de kalmte staan moest, dat ‘an emotion of gentleness and peace’ zou kunnen geven... echter, naar ik zeker meen, nooit aan velen te gelijk in een grooten schouwburg, slechts indien het gespeeld werd als kamermuziek.

Tot de dingen van dezen tijd hooren de keuze-tentoonstellingen van beeldende kunst, hoort zorg voor de tentoonstellingszaal en vooral ook die, aan de lijst om elk werk besteed. Zulke omlijsting op de planken, Verkade, leerling van Graig, maakte er het eerste punt op zijn program van, en verkreeg o.a. in Engelsche society-stukken dezen uitslag, dat werk zonder fut, als b.v. Pen, door de keurigheid van het uiterlijke bekoorde en der oppervlakkigen aandacht boeide.

Nu moest datzelfde verinnigd worden, en daarbij iets gansch anders zijn. Lugné Poë heeft het indertijd met Pelléas verkregen, verkregen met een ‘toren’, die een kist was, waaraan nog lappen werden gespijkerd, terwijl het scherm al rees. Verkade's taak was véél moeilijker. Hij slaagde in gedeelten; de Amal van Lily Bouwmeester was iets van zeer schoone fijnheid. Doch kenschetsend voor het te tooneelmatige, het... grove, dat de vertooning had gekregen, was de verschijning der lange en ruischende Fie Carelsen als ‘Sudha, een klein bloemenmeisje’.

Royaards hervat oude vertooningen met, althans gedeeltelijk nieuwe krachten; verkrijgt er vaak verbeterd spel mee; en belooft den Faust voor April.

Voor de nieuwe Nederlandsche tooneelschrijvers heeft het Hofstad-tooneel de gouden eeuw geopend. Goed spel, meest; zelfs goed samenspel. Nog geen stuk van goed samenstel. Nu twee luchtige werken met geest.

[p. 373]

Met Phyllis heeft Mr. C.P. van Rossem zich doen kennen van de beste zijde, welke tot nu toe aan hem was waar te nemen. Een modern-mondain tooneelschrijver, verwant aan den auteur van Lentewolken, als deze aan de oppervlakte blijvend, doch daar schalkschheid, vernuft, zelfs geestigheid toonend; en - iets van méér waarde in het talent, om een tooneel-gegeven te ontdekken en uit te werken in zoo weinig als een verkeerde verloving. Men heeft den schrijver niet zonder reden verweten, dat zijn stuk wat veel gelijkt op een, naar buitenlandsch patroon geknipt. Het jonge-meisje, verliefd rakend op een veel ouderen man, is een thema, lief gebleken aan menigen Franschman. Dit positieve element in zijn werk is, trouwens, door Van Rossem onvoldoende ontwikkeld. Wat hij gaf, is iets negatiefs: twee van zijn drie bedrijven brengen ten tooneele een te vlug aangegane verloving, de ups and downs daarvan, het verkeerde in de verschillende fazen, nauwlettend waargenomen, duidelijk afgebeeld: frisch naar het leven.

Al het andere was fout; doch dit was goed: ook in den invloed, welken het heeft op het meisje, dat in haar agitatie óók nog even... iets meer doet dan flirten met een derden aanbidder. Else Mauhs was voortreffelijk; het laatstbedoelde tooneel, met Verbeek, gaf fijn èn sterk spel: - iets meer, iets minder, en alles zou bedorven zijn.

Geest was er ook in De Duivel te Delft van Jan Kalf: een spotternij met de Nederlandsche vrouwen, die dorsten plezier-hebben in Molnàr's Duivel-zonder-meer. In ietwat misogyne stemming, heeft Kalf zijn schoone landgenooten bij haar woord willen houden, door een soortgelijken duivel te introduceeren in eigen kring: van de planken in de huizen. ‘Geen stuk van goed samenstel’: - zóó weinig zelfs, dat het aanvankelijk niet is begrepen, en de regisseur Van der Lugt een soort stommen proloog heeft moeten verzinnen, welke aan de geruststelling van Schaaf, den schrijnwerker uit Midzomernachtsdroom deed denken, dat hij ‘geen felle leeuw, nog minder een leeuwin’ is.

Echter heeft Kalf's derde bedrijf brokken dialoog met een perversiteits-blootlegging, die fijn spot. Ook is hier wel degelijk tooneel, zelfs misschien te direct, te véél tooneel; hierdoor zonder innerlijk verband van gebeuren - trou-

[p. 374]

wens, hoe kon dit in een pastiche, welk te spotten bedoelde met de roekelooze, onevenwichtige bewondering voor het prototype?

Als op de gebeurtenis der maand heeft menigeen zeker, met mij, gehoopt op den 17^en, de eerste vertooning van Heijermans' Dageraad. De eerste indruk van dit werk heeft teleurgesteld. Het gaf den jubilaris Jan Musch gelegenheid zijn talent in volle veelzijdigheid te toonen; Greta Lobo-Braakensiek kon er een jong-meisje in beelden, uit een schilderij van Thijs Maris tot leven gekomen; doch het stuk, het stuk... ik wil het zonder jubelstemming nog eens zien, alvorens er hier meer van te zeggen.

20. I '18.

J. de Meester.