De Gids. Jaargang 81

[p. 360]

Edgar Degas.
1834-1917.

Hij was uit een Parijsche familie in Parijs geboren en woonde bijna zijn gansche lange leven in dat woelige brandpunt der moderne schilderkunst. Hij was habitué geweest in het Café Guerbois, in het Café Nouvelle Athènes, in het Café de la Rochefoucauld, waar de luidruchtige voormannen van het impressionisme samenkwamen, en hij had met Manet, met Renoir, met Pissarro, maar ook met Gustave Moreau en Whistler omgegaan. Hij was een trouw bezoeker van de opera, van het circus, van de renbaan, en een wandelaar langs de boulevards. En hij schilderde, - zijn gecultiveerde zinnen gretig te gast latende gaan aan wat er rondom hem vreemd gemeenzaams opflitste voor zijn oogen - wat men het moderne leven pleegt te noemen.

Niettemin was hij een eenzame. Een eenzame door de hooghartigheid zelve van zijn waarneming, maar ook door zijn algeheele, alles wat wereldsch is fanatiek verzakende overgave aan zijn kunst en aan haar alleen. Om ‘what would people say’ bekommerde hij zich minder dan ooit iemand. Tegenover de moderne schilderkunst stond hij, de grootmeester der modernen, met afwerend gebaar. Men kan geen grondiger geringschatting hebben voor het publiek dan die, welke hij koesterde. Hij weerde alle bezoek in zijn werkplaats. Hij schuwde tentoonstellingen. Hij tartte smaad en minachtte den roem. Toen, niet zoo héél lang vóór zijn dood, zijn ‘Danseuses à la barre’ in het openbaar voor den hoogsten prijs, dien ooit eenig werk van een levend meester in

[p. 361]

Frankrijk had opgebracht, verkocht werd, heeft men geen voldoening bij hem kunnen opmerken. Evenals dien Chineeschen kunstenaar uit vijftienhonderd, had men hem wel waarlijk Lieou-jou, den meester die in afzondering leeft, kunnen noemen.

Hij schilderde het moderne leven, dat wil zeggen, hij schilderde het leven in dié aspecten van overbeschaving, welke vroeger tijden niet kenden. Tegen een landschapschilder zeide hij eens: A vous il faut la vie naturelle, à moi la vie factice. Hij schilderde een opgeverfde café-concert-zangeres in een zomer-theater, huiselijke strandscènes op een badplaats, balletdanseressen in haar school, bij haar repetities, of wiegend op de muziek en pirouetteerend, knielend, neigend en zwevend op het tooneel en bij voetlicht. Hij schilderde vrouwen, die zich uitkleeden, die zich afsponzen, die uit de badkuip kruipen, die zich de haren laten kammen, of zich in allerlei lichaamswringing het lijf afdrogen. Hij schilderde boulevard-café's en renbanen, waschvrouwen, strijksters of modistes in hun gewone doen, of een plein met flaneerende dandys...

Intusschen: La danseuse n'est qu'un prétexte pour le dessin, verklaarde hij zelf. En ten slotte waren al zijn, door bewonderende litteratoren veel te zwaar gewogen, moderne sujetten hem slechts voorwendsels tot het geven van een eigen karakter in nieuwe koppelingen van lijn en kleur, - tot het op papier of op het doek trekken eener elastische plastiek in rauwe ritseling van schrijnende fijnheid, - tot het op nieuwe en verrassende wijze zich wijden aan zulk rigoureus teekenen, als waarvan Ingres getuigd heeft, dat in haar la probité de l'art gelegen is.

La probité de l'art, - niemand sinds de groote tijden der kunst, die haar hitsiger heeft nagejaagd dan Degas. Haar ter wille werd geen moeilijkheid ontzien. Integendeel werd deze in haar schuilhoek opgezocht en niet losgelaten vóór zij overwonnen was. Heel zijn werk is een opsporen van de levenszenuw, is blootgelegd mechanisme. En dan geen toegift, geen overgangen, geen bijvocht. Louter rhythmische synthese.

Substraat zonder starheid - vol van de trilling zelve, die uit de spanveer van het leven wordt geboren. Bij het koelste

[p. 362]

overleg, het taaist volgehouden werk-beleid, (van temperament wilde hij niet hooren) bewaart Degas den indruk van het plotselinge, van het voor 't eerst aanschouwde. Al wat naar bravour kon zwemen wordt verre gehouden. In zijn schilderijen merkt men geen toets op, geen empatement, en om zoo te zeggen geen tegenstelling. Toch, terwijl hij aan zijn figuren nauwelijks licht-en-schaduw of relief-modelé bijzet, bereikt hij de meest onverwachte uitdrukking van ruimte. Bij louter lijnen en vlakken, overal diepte en lucht. Bij een decoratieve effenheid, - zooals die trouwens in al het picturale van hooger orde uitteraard reeds gelegen is, - de meest nerveuze spanning. Geen roes-impressionisme, bloot uit vizueële aandoening voortgekomen, maar een organisch met felheid doorleefde visie van ademende arabesken, niet zelden uitgegroeid tot iets lichtend monumentaals. Want zijn vaak slangachtig gewrongen, acrobatisch uitgerekte, kaleidoscopisch kantelende menschbeelden zijn uit zoo helle teekenkoorts getogen, dat zij aan de wonderbaarlijke kunst van Ingres' Bain turc doen denken, - doch deze dan van het ideale naakt overgebracht op het pulseerende der ontkleede, en als uit een hinderlaag beloerde werkelijkheid.

Het is wel eens bij mij opgekomen, dat, wanneer er inderdaad op Mars of op welk ander hemellichaam dan ook, fijnbesnaarde wezens mochten wonen, en deze de schepselen onzer aarde, in hun krieuwend beweeg en gedoe, van uit de verte konden bespieden met die aandacht, waarmede wij b.v. door een microscoop diatomeeën gadeslaan, of ons vermeien in de teedere geledingen van een vlindervleugel, - dat dan het resultaat van hun buitenaardsche observaties aan de vermetele levensuitbeeldingen van Degas verwant zou zijn. Ons dagelijksch wroeten en wentelen beschouwt deze geduchte kunstenaar in een meedoogenloozen tooverspiegel, die het achter deuren en grendels gebeurende onopgemaakt terugkaatst met de felheid van flitsende verschijningen, zooals die kunnen opspoken onder scherp scherend zoeklicht, - beschouwt hij met een onverbiddelijkheid, welke daarom zoozeer ontstelt, omdat het ons ongeloofelijk toeschijnt, dat een mensch zelf menschen zoo nijpend nauwlettend, zoo doordringend, ja zoo doorborend kan aanschouwen en kennen, terwijl hij zich daarbij menschelijk zoo wonder-hoog

[p. 363]

vreemd van hen houdt. Onze standen, onze bewegingen en onze gebaren zijn voor hem als de allures en de mimiek van een aap of een kat, en in de scherpte van zijn kijk, die het schijnbaar meest voor de hand liggende, dat echter door een ieder werd voorbijgezien, in zijn aristocratisch vizier neemt, - in het sluik snerpende van zijn lijn en het kruimig knerpende van zijn kleur, ligt een element, dat over de optische onzijdigheid heen aan het satanische komt te grenzen.

In hem lijkt het grimmige van een gothieken kerk-spouwer-hakker door de straffe school van Mantegna te zijn gegaan, om met de vastheid van rhytme van een Outamaro en de schuimende tinteling van een Watteau, het meest ephemere levensbeweeg vast te leggen in den schier hieratischen stijl eener waarlijk klassiek-gestaalde moderne kunst.

Jan Veth.