De Gids. Jaargang 81

[p. 381]

Het tooneel.

Op dagen, dat de jaren helpen, en ik mijn brein van woelgeesterij zoo vrij weet als 't volkslied ons bloed van de smetten, lijkt toch een Tucht-Unie-die-wat-doen-zou mij wel de allernuttigste stichting voor onze, op stichten meer dan op gesticht worden beluste maatschappij. Unie en tucht, als één begrip! Niets is méér noodig - zelfs op de planken. Geld? - Bagatel! - Regie? - Nu ja... Maar wat vermag ook die, zonder tucht? Tucht leert, wat niemand meer schijnt te weten: wat ieder moet doen en wat ieder moet laten. Dat is, wat men achter de schermen niet weet.

Enkele maanden nadat Eduard Verkade heeft begrepen, niet te deugen voor het bestuur van twee tooneelgezelschappen tegelijk, is Cor van der Lugt overtuigd gebleken van Verkade's ongeschiktheid voor elke directie. Vanwaar heeft Van der Lugt nu de zekerheid, dat hij moet doen, wat Verkade moet laten?

Wat ook deze geroepene gauw vond, is geld. In oorlogslanden weinig waard, schijnt dit in Nederland voor het rapen. Sterk heb ik dit deze week beseft, toen in Den Haag een spel vertoond werd, dat naar ‘den minnaar der armoede’ heette: het Sint Franciscus Gebarenspel.

De ontwerper, Antoon Molkenboer, is als bewerker der vertooning een man gebleken van ongewone werkkracht, die, als decoratie-schilder werkzaam geweest in de Vereenigde Staten, bij de doortastende Yankee's althans aan het eind niets meer had te leeren. Met Amerikaansche voortvarendheid heeft hij zoowel te 's-Gravenhage zelf als elders de kunst der reclame verstaan, doch welk een kapitaal aan ijver

[p. 382]

en hoeveel beleid en geduld hij stak in zijn spel, hebben de werkers en werksters in zijne werkplaats van decor en kostuum met de schare van zeer jonge en oudere dilettanten moeten bespeuren, op wier toewijding hij weken lang een beroep heeft gedaan voor een slechts viermaal te geven vertooning. Toen hij den dichter Felix Rutten aan het schrijven zette van proza en poëzie, kreeg ook deze slechts uit te werken, wat zijn verbeelding had beraamd. Bedenker van den inhoud, ontwerper, zoowel van het omvangrijke voortooneel, dat het aspect van het ‘gebouw’ vervormde, als van elk detail op de tallooze, kleurige en aan versieringsmotieven rijke kleedijen, is hij althans aan den tooneelkant der zaal waarlijk van alles de leider geweest, slechts het bestuur der muziek aan de achterzijde overlatend aan Averkamp. Bij de liefde zooveler hedendaagsche artiesten voor een contemplatief bestaan, is Molkenboer's lust tot doen een opmerkelijk verschijnsel. Was kunst niets dan la difficulté vaincue, men zou dezen moedige prijzen als een man van renaissancistischen ondernemingszin. En stelt de schoonheidszin strengere eischen, te loochenen valt niet, dat in zijn decors en in zijn kostuums, in plan en verloop van menig tafreel, in de détails en eigenlijk ook wel in het geheel van zijn voornaamste gedeelte: het intermezzo De Zonnezang, Molkenboer fantazie, smaak en vernuft heeft getoond. Doch het sterkst-persoonlijke aan hem bleef de geestkracht: niet, dus, eenig deel van zijn werk. En bij dezen min of meer negatieven uitslag, is eens anders persoonlijkheid opgeofferd, namelijk die van Sint Franciscus.

De roomschen wenschen een eigen tooneel. Hun is het kijkspel niet uit den booze, mits wat men ziet hun godsdienst niet deert. Doch natuurlijk verkiezen zij 't werkelijk roomsche. Welk een zege zou het geweest zijn, bij het vele en krachtige, doch onzekere zoeken en tasten naar vernieuwing en verbetering van het tooneel, indien een elk had moeten erkennen: hier is zuiver- en karakteristiek-katholieke kunst, waarin voor onzen tijd bereikt is, wat die en die der besten ten onzent, en gene en gindsche elders hebben begeerd.

En welk een opgaaf: nu, Sint Franciscus! Nu de wereld snakt naar nieuwe geloofskracht, ook tot troost over gruwelijk leed, als er nooit grooter was in Europa! Bij wier beeld wordt nu beter gebeden dan bij ‘Onze Lieve Vrouwe

[p. 383]

de Armoede’, nu ontbering zich opdringt zelfs aan de rijken! ‘Omdat ik arm ben en het wil zijn en blijven, ben ik vrij: vrij tegenover mijzelven en tegenover anderen. Alle macht, die de stof zal verliezen aan mij, zal zij niet toekomen aan den geest? Zal mijne ziel niet veerkrachtiger zijn en meer verzekerd in wat zij begeert, naarmate zij zal ontlast zijn van allen vleeschelijken lust?’

Een andere leer van ‘den vrijen mensch’ hééft weerklank in onzen tijd gevonden: Un Homme Libre naar de denkwijs van Maurice Barrès, waarin het denkbeeld ‘de n'avoir pas de domicile’ het eenige was, dat aan Franciscus' ascetisme even kon doen denken. Overigens een leer der uiterste, zij het vergeestelijkte, zelfzucht, waar de jongeren onder ons uit willen - al vóór den oorlog uit wilden.

Wat de tijd tevens wilde, wàs eenvoud: minder materialisme. En ook de kunst dròng terug tot den eenvoud, tot deze schoonheid, tot schoonen eenvoud.

Dat was zoo vóór 1914. Nu dringt, nu dwingt immers alles er meer toe! Treffender voorbeeld dan ooit is thans deze schoonste mensch uit de roomsche kerk; hij, van wien bijvoorbeeld onze Sint Maarten slechts een schamele nabootsing geeft, hij, wien ‘de armoe moeder, vrouw en koningin’ was, die de liefde stelde waar de macht was: Franciscus van Assisi ‘apostel van den vrede, patriarch der democratie’...

Welk een figuur, hij, nu voor de kunst: voor een tooneel van den schoonen eenvoud, de schoonheid, gestyleerd tot eenvoud - een waarlijke vergeestelijking.

Daartoe de medewerking aller roomschen van smaak en van aanzien in de residentie te vragen; in hunne beurzen te mogen putten; het zou een doen voor dezen tijd zijn, als de schoonste voorbeelden van Italiaansch maecenaat er geen treffender aanwijzen.

Dáár had, wat Berlage al jaren geleden voor Gysbreght wilde; wat - de roomsche - Der Kinderen voor Vondel zich droomde; in een visie van Sint Franciscus' geestelijke pracht kunnen vervuld zijn.

Helaas, wat de doortastende werker Molkenboer niet had meegebracht uit Amerika en ook niet uit zichzelven had, was de ziel, die dit kon scheppen.

[p. 384]

En zoo is het hoogtepunt van zijn werk een volslagen heidensche ‘zonnezang’-vertooning, met een aantal wel mooie dingen er in, geweest. Zoo waren er een paar momenten, dat men eer aan de verleiding van Antonius dan aan de vervoering van St. Franciscus dacht.

Zoo is het geheel dezer roomsche vertooning een troef geworden in de handen dier onrechtvaardige protestanten, die beweren, dat roomschen bidden met de handen. Want innerlijkheid ontbrak aan het spel; het miste alle stemming; er was - de muziek blijft hier buiten beschouwing - uiterlijke schoonheid in; doch stijl, een beginsel, laat staan een program voor nieuw roomsch tooneel - daarvan was hier niets te bespeuren.

Had men het verwacht van dezen uit der Yankees welvaart tot zijn land teruggekeerden decorateur?

Zoo niet - hoe vond hij dan den bijval, noodig om zóóveel te ondernemen?

Ook op mislukte pogingen naar vernieuwing moet de aandacht gevestigd worden. Hierom schreef ik iets uitvoeriger over deze. En mij rest geene ruimte om behoorlijke hulde te brengen aan wat de Tooneelvereeniging heeft bereikt met Ibsen's Kleine Eyolf. Welk een verschil met het knoeiwerk, dat Lugné Poe hier indertijd van gaf! En... welk een succes bij het publiek. Voor een stampvolle Groote-Schouwburg-zaal is het werk hier gisteravond vertoond en het spel had en hield de aandacht. Ibsen redivivus? Daar men spreekt van ‘ver- geestelijking’! Geestelijks van onzen tijd is er bij hem. Er is ander, nieuwer: blijder; maar de diepste ernst is er wel. En ernst was er ook in het spel, dat, in de mansrollen niet voldoende, om wat er in de vrouwerollen werd bereikt en om de innigheid van het geheel, dankbare waardeering verdient.

Rotterdam, 19 Januari.

J. de Meester.