De Gids. Jaargang 81

[p. 158]

Treub's jongste verrassing.

Mr. M.W.F. Treub, Oorlogstijd. Herinneringen en Indrukken. - Haarlem - Amsterdam 1916.

Met Mr. Treub heeft men nimmer afgerekend. Door op zúlk eene wijze in herinnering te brengen wat hij geweest is, vestigt hij onze aandacht op wat hij is.

Niet, o in het geheel niet, op hinderlijke wijze. Dit boek is zonder de geringste vlek van smakeloosheid, en het ware zoo gemakkelijk geweest er een smakeloos boek van te maken. Gevallen staatslieden hebben ons niet altijd door tact en zelfbeheersching verwend. Mr. Treub, die ongemeen was in daden, blijft ongemeen in het praten daarover.

Dit boek is een goed en mannelijk werk. Het behandelt zijn publiek als een gehoor van mondigen. Het spreekt op den toon der oprechtheid dien wij van onze regenten verlangen, maar te zelden hooren. De schrijver verheelt niet dat hij zich gezag aangematigd heeft; hij vertelt daarvan met de rust van iemand die weet dat hij zijn plicht deed. Hij bevestigt, zonder pronkerij, door een nuchter relaas der feiten, ons aller indruk: goddank dat wij zulk een man in Augustus 1914 hebben gehad.

Niet dat hij de eenige zou zijn die toen op de hoogte zijner taak is geweest. Het boek insinueert dit in het minst niet. Ware het in Augustus '14 anders geloopen, wij nemen aan dat de gebeurtenissen al onze ministers gereed zouden hebben gevonden, voor zoover het in menschenmacht lag, toen gereed te zijn. Maar, zooals het liep, werd de actie van den minister van Landbouw, Nijverheid en Handel van het meest onmid-

[p. 159]

dellijk en tegelijk van het minst afgebroken belang. Van die actie wordt ons hier verantwoording afgelegd.

Het bijzondere van Treub's beleid schijnt mij te zijn, dat hij geen nieuwigheden heeft geschroomd, maar niet de dupe is geworden van zijn eigen nieuwigheden. Een minister in oorlogstijd die den oorlog ziet en tegelijk het ‘Jenseits’ van den oorlog. Hij is er steeds van doordrongen geweest dat hij, het ontredderd Nederland helpend voor het oogenblik, het door zijn maatregelen niet verzwakken mocht voor later.

Hij heeft de oorlogsomstandigheden erkend in haar geweldige realiteit, en er de realiteit van een geweldigen wil tegenover weten te stellen. Hij heeft ingezien dat mis te tasten beter was dan de armen gekruist te houden. Op een verkeerden greep kon een gelukkige volgen; de groote zaak was dat men te grijpen leerde, en in het eerste oogenblik. Te blijven staan dum defluat amnis, kwam tegenover zulke baren niet te pas: men zou er door zijn weggespoeld.

De minister dan ging zonder aarzelen den weg op die tot staatsbemoeiing met de rijkdomsverdeeling moest leiden. Niet uit zedelijk oordeel over oweeërs. Oorlogswinst als zoodanig tegen te gaan, mocht niet het doel zijn eener regeering, die immers de oorzaak der winst: den oorlog zelf, verhinderen noch bestraffen kon. Het eenig richtsnoer was het belang der Nederlandsche neutraliteit en der Nederlandsche volksvoeding. ‘Niemand heeft recht, dat hem de kans op een oorlogswinst zou worden gelaten, die alleen kan worden binnengehaald, als de overheid ter wille van de trekkers daarvan nalaat of beperkt, wat zij anders in het belang der volksvoeding zou hebben gedaan.’

Het is, na Treub's verhuizing van ‘Landbouw’, wel voorgekomen, dat men dezen regel minder streng toegepast heeft dan de formuleerder het vermocht. Het toegeven aan kassian-stemming is dengenen, die er zich aan schuldig hebben gemaakt, dan steeds opgebroken. De grond waarop hij zich stellen kan, die in deze moeilijke tijden voor volksbelang tegen particulier belang heeft op te komen, is anders stevig genoeg. De regeering verbiedt niet alleen; zij helpt eveneens. Het afvloeien van bepaalde producten verhinderend, houdt zij tevens de volksvlijt zelve in stand door

[p. 160]

verzekering van den aanvoer van grond- en hulpstoffen.

Een misgreep ziet Treub thans in zijn vastkoppeling der levensmiddelenvoorziening aan het uitvoerconsentwezen, terwijl de wet, instede van deze indirecte, directe inbeslagneming mogelijk zou hebben gemaakt. De eerste fout heeft (tijdens Posthuma) tot een andere geleid: de onderwerping der consentregeling aan vereenigingen van belanghebbenden, werkende onder toezicht van door den minister van landbouw benoemde commissies, die het gevaar, uit de noodzakelijke eenzijdigheid der voorlichting van exporteurs ontstaan, niet voldoende hebben weten te temperen. De ervaring, met het benoemen van Kamerleden in deze commissies opgedaan, acht de schrijver ‘niet gunstig’. Hij beseft hoe zijn opvolger er toe gekomen is: er werd bereikt dat de Kamerleden meer inzicht in de moeilijkheden der zaak kregen, maar dit voordeel acht hij ‘voor een te hoogen prijs gekocht’: de werkelijke minister kon nu de teugels niet zoo vast in handen houden als in dezen tijd dubbel noodig was. ‘Toen tot overmaat van ramp de minister door ongesteldheid tijdelijk buiten gevecht gesteld werd, dekten de feitelijke en de grondwettelijke verantwoordelijkheid elkander nauwelijks meer, en kwam er in het bestuur der levensmiddelenvoorziening een practische veelhoofdigheid, die den wagen geheel uit het spoor bracht.’

Regeeren beteekent niet alles zelf te weten of alles zelf te doen, maar zich deskundige hulp te verschaffen en deze te bezielen met den regeeringswil, die meester van het geheel blijft. Treub heeft dit goed verstaan. De beweging der economische krachten van het land sinds lang met kennersblik overziende, wist hij wáár de goede helpers te zoeken waren. Een der aantrekkelijkste gedeelten van zijn boek wordt gevormd door het verslag van de wijze waarop door hem van de resultaten van den arbeid der Staatscommissie inzake de werkloosheid (die eenigen tijd vóór den oorlog rapport had uitgebracht) is gebruik gemaakt. Hij wist welke partij van het vakvereenigingswezen was te trekken en hij heeft de Oudegeest'en vertrouwd. Zij hebben hem hun medewerking niet onthouden. Er is in de behandeling van deze gansche zaak een lenigheid, een afwezigheid van vooroordeel op te merken die tot dank, gelijk de bereikte uitkomst tot hoop stemt.

[p. 161]

Ook in andere betrekkingen heeft Treub op gelukkige wijze gereageerd tegen zielig-doctrinaire practijken waaraan onze staatslieden van den gewonen stempel ons, in de gewone tijden, die hen naar voren brachten, hadden gewend. Hij heeft, het geheel der nationale krachten monsterende, daaronder de persoonlijkheid der Souvereine weten op te merken. Dit boek is opgedragen aan eene Vorstin ‘die zich in moeilijke dagen heeft doen kennen’, en het màg zóó opgedragen zijn, omdat het de Vorstin toonen kan waarvan de opdracht spreekt. Dat Hare Majesteit ‘niet belemmerd is geworden in de uiting van hetgeen opwelde uit Haar eigen gemoed, is aan hetgeen ter leniging van nood had te geschieden, zeer ten goede gekomen’.

Woorden van die soberheid, welke nadruk insluit.

Niet bevredigend schijnt mij, inzake financieel beleid, de verontschuldiging van het stilzitten, na de intrekking, op 8 Januari 1915, van het wetsontwerp tot heffing van een uitvoerrecht van 8% over de verkoopwaarde van uitgevoerde goederen in het land van hare bestemming, tot de instelling der commissie tot voorbereiding eener oorlogswinstbelasting in September van hetzelfde jaar. ‘Ik had de handen vol aan de herziening en versterking van ons belastingstelsel, een arbeid, dien ik mij had opgelegd om het onmisbare financieele fundament te construeeren voor hetgeen den Staat in de komende jaren te wachten staat’. Een fundament legt men niet in drijfzand. Heel Treub's werk, in dit boek beschreven, was niet fundamenteel, maar incidenteel, en als de omstandigheden de indiening der uitvoerrechtswet op 2 November 1914 gemotiveerd hebben, kunnen zij het niet tegelijkertijd de onthouding na 8 Januari '15 hebben gedaan. Ik blijf gelooven dat Treub tusschen toen en September het spoor bijster is geraakt, en zelfs van zijn reuzenkracht te veel is gaan vergen.

Hij is altijd een man van verrassingen geweest. In '14 met beide beenen in de overweldigende realiteit der oorlogscrisis, zien wij hem in '15 naar een droombeeld grijpen. Het heeft hem zijn ministerieel leven gekost. Maar eer zijn politieke sterfjaar ten einde is, zien wij hem al weer opgestaan in de gedaante van memorieschrijver, en biedt hij het opmerkelijkste boek aan dat in Nederland tijdens den oorlog verschenen is.

[p. 162]

Het boek eindigt met een sententie die ons aller overweging vereischt:

‘Het tijdperk van verhoogde overheids-inmenging in het economisch leven als gevolg van den oorlogstoestand zal, als het zwaard eindelijk in de scheede zal zijn gestoken, niet aanstonds voorbij zijn. Hoe lang die inmenging zal moeten duren en hoe zij geleidelijk binnen de perken der normale regeerings-bemoeiïng zal worden teruggeleid, zal moeten worden afgewacht. Tot dat terugleiden zal niet minder kracht en niet minder inzicht in de economische verhoudingen vereischt worden dan gedurende den oorlog het geval was.’

Kracht; economisch inzicht..... wie bezit ze in Nederland in gelijke mate als hij? Voor het schouwspel, Treub, al was het een jaar, als terugleidingsminister in functie te zien, zou men iets mogen wagen; - tot de kans op een nieuwe buiteling toe. En als Proteus' volgende verrassing eens deze ware, dat hij in de beteekenis van het gedeelte van zijn jongste staatkundig verleden, waarover hij in dit boek niet spreekt, nog dieper bleek te zijn doorgedrongen dan hij ons voerde in de kennis dier helft waarvan hij hier met smaak, oordeel en gezag verhaalt?

H.T. Colenbrander.