De Gids. Jaargang 80

[p. 384]

Bibliographie.

Het friesche boerenhuis. Onderzoek naar het ontstaan van het tegenwoordige boerenhuis in Friesland, door K. Uilkema. Uitgegeven door het Friesch Genootschap te Leeuwarden in 1916 (één deel tekst, één deel platen).

Wie in Noordholland bijvoorbeeld van Alkmaar naar Enkhuizen spoort, ziet rechts en links dat eigenaardig slag van boerderijen zonder nok, huis en schuur onder één, pyramide-vormig, dak. Vaak ook is er het begin van een nok, wordt de punt van de pyramide een lijn, nu eens wat langer, dan eens wat korter. Nok of geen nok, dit zijn de ‘stelphuizingen.’ Steekt men dan over naar Stavoren en vervolgt men daar zijn treinreis, dan ontmoet men de stelphuizingen opnieuw, maar thans uitsluitend met nok, korter of langer; tusschen anders gebouwde boerderijen evenwel, waar de vóórbouw (het woonhuis) een eigen dak heeft, lager is dan de schuur, en meest in tweeën is gedeeld, het voorste stuk hooger dan het middenste, dat tot de schuur reikt, zoodat het geheel den indruk maakt van kop (het voorhuis), hals (het middenstuk) en romp (de schuur). Dit is de ‘friesche huizinge.’

De tot dusver meest aanvaarde onderstelling nu was die van Gallée: de noordhollandsche en de friesche ‘stelpen’ in wezen van één familie (moest de schuur grooter, de punt van de pyramide werd een nokje; nóg grooter, zij werd een nok), en ook de ‘friesche huizinge’ eenvoudig een modificatie van de stelp, die de zeer oude oervorm van al deze boerderij-typen zou zijn.

Thans ligt deze onderstelling tegen den grond. Tegen het scherpzinnig en op uitgebreiden feitengrondslag opgetrokken onderzoek van den leeuwarder landbouwonderwijzer Uilkema is zij niet bestand gebleken. Zoowel van buiten als van binnen, leert Uilkema, wijkt de friesche stelp sterk af van de noordhollandsche; de friesche stelp is betrekkelijk jong, is niet de

[p. 385]

grondvorm, maar integendeel een der laatste evolutie-vormen van het friesche huis; het boerenhuis in Friesland komt niet uit één oertype voort, maar uit twee: de greidboerderij en de bouwboerderij.

Beknopt de bewijsvoering weertegeven is niet wel doenlijk: noch van den tekst, noch van de platen is veel te missen.

Gelukkig evenwel geeft deze, met hulp van de Directie van den Landbouw mogelijk gemaakte, uitgaaf van het Friesch Genootschap nog wel andere dan enkel refereerende opmerkingen in de pen.

‘Van nature wetenschappelijk aangelegd’, ‘een scherp waarnemer’, prijst mr. Boeles, de conservator van het Friesch Museum, den totnu onbekenden schrijver in zijn ‘woord vooraf’. Geen woord teveel. Voortdurend boeit dit boek, door den vasten gang van het betoog, door de liefde voor het inderdaad aantrekkelijk onderwerp.

Doch niet hierom alleen verdient het te worden opgemerkt en aangewezen.

Het boek bouwt op, moest daartoe iets afbreken van Gallée, maar blijkt van diens werk toch in hoofdzaak een aanvullende verbetering te zijn.

Gallée, de baanbreker, legde grondslagen, trok groote lijnen. Maar dit alles wacht nog op verdere uitwerking en verbetering, en niet voor Friesland alleen.

Dat bouw en inrichting van het boerenhuis ras-kenmerk zijn, is een zijner hypothesen, die we nog niet vaarwel hoeven te zeggen. Trok hij hier de grenzen van het friesche ras minder juist? Welnu, dan moet men thans, op Uilkema's aanwijzingen, die grenzen herzien. Maar ook deze onderzocht maar één gewest. Waaruit alleen kan volgen, dat thans voor al onze andere provinciën, en ook voor de Wadden-eilanden, die elk weer hun eigen ethnologisch aspect hebben, soortgelijk onderzoek moet worden ingesteld; werk als dat van Uilkema, hoe voortreffelijk ook, kan op zichzelf nooit meer dan stukwerk zijn.

Gallée zelf zou het niet anders begeerd hebben.

Het boerenhuis één raskenmerk. Daarnaast wacht nòg allerhande ethnologische stof in Nederland op haar ordenaars en bewerkers: dialekten, versieringskunst, scheepstypen, folklore, gewoonterecht, vormen van grondbezit en grondgebruik. Dan is er nog de anthropologie van Nederland; ook hier zijn wat groote lijnen getrokken (de vakmannen trekken ze nog lang niet éénder) en werd hier en daar knap stukwerk verricht. Dit alles moet op grooter schaal, uit ruimer beurs, liefst gelijktijdig van allen kant worden aangepakt. De vereeniging ‘Het Nederlandsche

[p. 386]

Volk’ moet voor Nederland die centrale organisatie kunnen worden, die het ‘Koloniaal Instituut’ voor Indië belooft te zijn. Dit kàn; voor heel wat minder geld dan een goed onderzoek van Indië vergt; maar uit een platte beurs kan het niet.

Zelfs deze uitgave was financieel bijna gestrand. Een gelukje hielp haar weer vlot. Zij bewijst, dat als de organisatie eenmaal in staat is, den werkers hun arbeid mogelijk, liefst loonend, te maken, die werkers niet zullen ontbreken. Niet ieder onderwijzer met akte landbouw is een Uilkema. Maar er zijn er genoeg ten plattelande, onderwijzers, dokters, veeartsen, dominees, boeren, notarissen, die te doordringen zijn van het besef, dat onderzoek van het stuk Nederland, dat zij nu juist om zich heen hebben, mits aansluitend aan onderzoek van aanpalende stukken, een vaderlands- en wetenschapslievende daad is van de eerste orde.

Het is maar de kapitaalkrachtige organisatie, die ontbreekt, om aan dit alles leiding en eenheid te geven. Tot zoolang zullen wij af en toe een knappe detailstudie krijgen als deze, maar eigen land en volk goed leeren kennen zullen wij niet.

v.B.

Pastoor Horsman, door P. Raëskin, Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon.

Wie pastoors en dominees louter als novellistische figuren der Hollandsche literatuur kent, heeft de dominees zelden anders leeren zien dan, om 't vergoelijkend te zeggen, als een ras van saaie pieten, de pastoors daarentegen als een groep bruyantlevenslustige menschen, die om den hemelschen nectar een goed glas aardschen wijn niet versmaden en, Gode den wierook gunnend, voor zich een edele Havana weten te waardeeren; vaak ook als naïeve groote-kinderen, met een rotsvast, primitief geloof in hun religie, soms daarbij tyrannieke autocraatjes, tòch bijna immer beminnelijk en vóóral: menschelijk. De rollen schijnen wel waarlijk omgekeerd: aan den eenen kant de dominee, de pater familias, die nochtans met een gezicht rondloopt - wel te verstaan: in de literatuur! - als zuchtte hij onder alle ascetische zelfkwellingen en onthoudingen, die er in het brein van een Yogi zouden kunnen opkomen; aan den anderen kant de pastoor, die, aan zijn kuischheidsgelofte getrouw, wèrkelijk een zich hevig pijnend asceet mag heeten en nochtans de blijmoedigheid en levenslust zelve is. En dit is dan ook wel de zuiver-menschelijke charme der literaire pastoorsfiguur, dat zij zich nooit

[p. 387]

op het heel bijzondere harer zelfoverwinning laat voorstaan, ja, van de hooge waarde daarvan niet schijnt af te weten, en dit daarentegen het afstootelijke der literaire domineesfiguur, dat zij zich een houding van onzinnelijk en vergeestelijkt leven geeft, die haar heelemaal niet toekomt. - De heer Raëskin heeft de dominees de dominees gelaten en zich ertoe bepaald de pastoorsliteratuur met een zéér liefdevol en in elk opzicht uitnemend en zorgzaam geschreven werkje te verrijken. Het behandelt de bekeering van een reeds oud en ouderwetsch priester, die niets van volksbonden en kinderpatronaten moet hebben tot een modern herder, die, zelfs véél aan ‘sociaal werk’ doet. Hoe die bekeering zich langzamerhand onder den invloed van een jong kapelaan voltrekt en het juist en ten slotte de zonde van dien kapelaan is - hij wordt er door den pastoor op betrapt, dat hij een meisje omhelst - die de aarzelingen van den ouden priester overwint en hem, die zijn ontslag reeds wilde vragen, aan zijn ambt teruggeeft, het wordt door Raëskin met zuiver psychologisch inzicht, met volkomen ontstentenis van alle mooidoenerij en in een zeer fijngevoelig beeldende taal weergegeven. Deze laatste is trouwens door het geheele boek heen zoo opmerkelijk, dat ik het niet minder als een plicht dan als een genoegen voel er eenige voorbeelden van te geven. Van een bisschop: ‘Hij... boeide door de verrassing, in zijn grootwaardigheidsbestaan menschengrapjes te willen kennen.’ - ‘Over den ordelijken aanleg dwarste de zon eigen lichtperken, waarin gras en grint te zaam bloeiden.’ - De huishoudster ‘vertilde 't verstelgoed van haar schoot naar de avondschoone ruimte op de tafel.’ - En beluister eens hoe Raëskin's verhaal-stijl mee-rhythmeert met den aard van het gebeuren. De pastoor heeft besloten zijn ontslag te vragen en neemt een aanloopje, om dit zijn huishoudster, die hem twintig jaar trouw heeft gediend, mede te deelen. De vrouw begrijpt hem onmiddellijk. ‘Ze verstond uit zijn woorden, dat hij zijn jaren opgeteld had en weg wilde...’ zoo vertelt 't onze schrijver en is er aldus meteenen in geslaagd, in die weinige door mij gecursiveerde woorden van bijbel-plechtige wijding heel de ontroering dier twee oude menschen op dit voor hen zoo gewichtige oogenblik te geven - te geven zonder met een woord van die ontroering-zelve te hebben gerept. - En niettemin, naast zoovele deugden heeft dit boek deze groote tekortkoming, dat het te ondiep blijft, het hart-innige leven niet raakt. Dat het sexueele gevoelsleven der waarlijk-geloovige en kuische priesters - en zulk een ìs Pastoor Horsman - een geweldig, schoon soms meer latent, maar dan toch straks weer te heviger oplaaiend, element in hun psychisch complex moet

[p. 388]

vormen, wie kan het betwijfelen? En ook: wie langer nadenkt over den levenslust en blijmoedigheid dezer, zij 't eenzijdige, asceten, zal allicht inzien, als ik, dat die levenslust niet slechts niet-strijdig is met dat ascetisme, maar er zelfs uit voortvloeit. Het wil mij namelijk toeschijnen, dat zij voortkomt uit de zelfgerustheid, de diep-stille tevredenheid van den zelfoverwinnaar. Vandaar dan ook deze, ook in dit boek zoo uitstekend gebeelde, losheid en snaakschheid in den onderlingen omgang dezer geestelijken: het groote offer hunner machtigste hartstochten heft hen van zelf boven het pueriel gedoe en den door dat werkelijke offer overtollig geworden schijn van ‘geestelijkheids’-uiterlijkheden uit. En welnu, dit geheele gevoelsleven, het sexueele complex van worsteling en overwinning of nederlaag, wordt in dit boek helaas niet aangeraakt - het voorvalletje met den kapelaan heeft louter compositorische, geen psychologische waarde - en daardoor wellicht, dunkt mij, niet slechts deze, maar ook elke andere wellicht mogelijke verklaring van gene blijmoedigheid gemist. - Vroeg men mij echter wat, naast die groote tekortkoming, wel de hóógste deugd van dit werk is, ik zou zeggen, dat het trots en in zijn beperking toch zóó lééft, dat het bijna de literatuur voor het leven doet vergeten... Het doet den lezer droomen naar het leven toe, en al diens met het boekonderwerp verwante herinneringen roept het op... O, die tegenstelling tusschen de hakkelende Pastoor Jansen's niet alleen - herinner U dien grootgoeden, kinderlijk-zuiveren vriend van lieven Woutertje! - en de rhetorische Dominee Doelaeker's, maar ook tusschen de laatsten en de kleiner-menschelijke Pastoor Horsman's - en nu maar in 's hemels naam: wèl te verstaan: in het leven! -... Hoe jeuken mij de vingers dáárop door te gaan... Maar zoo ik 't deed, ik viel uit mijn literair-critische rol, en het geëerde publiek flóót mij het tooneel af - terecht! -

M.H. van Campen.