De Gids. Jaargang 80

[p. 559]

Het tooneel.

Reinhardt, Rückert, het allitereert, en ik denk aan het versje van het Kloster Grabow im Lande Usedom, welks monniken jaarlijks visite kregen van twee steuren, groot, geweldig, van welke zij er een mochten vangen en opeten. De tweede zwom weg en het volgend jaar kwam hij met een nieuwen gezel. De gulzigaards hätten sich sollen begnügen! Maar - het komt bij nog andere Duitschers dan im Lande Usedom voor - de monniken wilden alles hebben; toen de keus tusschen twee bijzonder groote visschen den mannen al te moeilijk bleek, vingen zij ze allebei; het gansche klooster bedierf de maag en sedert dien kwam geen enkele visch meer naar het vraatzuchtige huis gezwommen...

Rückert, Reinhardt - onze A. van der Horst heeft mij aan dat vertelsel herinnerd, toen hij in het orgaan der Tooneelspelers-vereeniging, een vak-tijdschrift dat steun verdient, met instemming een verklaring van den Duitschen gast overschreef en, op de volgende bladzij al, waarschijnlijk zonder er aan te denken, deed blijken, hoè gevaarlijk die woorden geweest waren.

In een gesprek met een journalist had Reinhardt gezegd: ‘Ach, wie zelf geen tooneelspeler is, kan Shakespeare niet voelen als wij; hij merkt niet, hoezeer de dichter als acteur gevoeld heeft, hoezeer hij zijn kunst met acteursoog heeft gezien.’

Als een ‘parel, het oprapen waard’, beval Van der Horst de uitlating aan. Doch tegen den rug van Reinhardt's

[p. 560]

woorden kwam een kritiek van den Hollandschen regisseur over Reinhardt's doen met Shakespeare's What you will: een oordeel, waaruit de kenschetsende zin was: ‘perplex over zooveel grofheid, heb ik mijn vrouw gevraagd, of we maar niet zouden weggaan, den schouwhurg uit’...

Het geschil is, juist thans, alle aandacht waard, daar het de regisseurs-rechten raakt, waarvoor met vinnigheid wordt gevochten.

Immers komt hier een regisseur voor de rechten des schrijvers op. Niet denken er twee regisseurs verschillend: Van der Horst is vol waardeering voor wat Reinhardt met de vroolijke tooneelen uit het stuk heeft gedaan, doch verwijt den Duitscher, dit te hebben verkregen ten koste der poëzie in het werk. ‘Was ihr wollt - schrijft Georg Brandes - ist wohl das Lustspiel, in welchem die darin angeschlagenen Töne des Ernstes und des Scherzes, der Schwärmerei, der Zärtlichkeit und des Gelächters, am besten und am vollsten zusammenklingen.’ Reinhardt gaf de scherts, den lach, verwonderlijk snedig en geestig was dat; van meesterlijke zekerheid, alsof het natuur was, dat humoristisch spel - doch alle teederheid ontbrak, gedweept werd er niet!

Ik heb mij aan de Viola van Johanna Terwin geërgerd; Van der Horst betoogt, dat niet de actrice hier verwijt treft, doch den regisseur. Men dringt met deze onderscheiding door tot het raderwerk der techniek, dat uit de zaal moeilijk is waar te nemen.

Doch van beteekenis is het feit, dat juist een vakman zich in de bres stelt voor den dichter en verklaart, zich te hebben ‘geërgerd over 't naar beneden trekken van de prachtige Viola-figuur door de regie, hoe kostelijk deze ook de vroolijke tooneelen behandeld had.’

Want laat dit met nadruk en dankbaar erkend zijn: prachtig spel-en-samenspel is ons gegeven; schitterend werk van regie èn acteurs. In den drankkelder was het, van het begin tot het eind, een fijn-komisch doen, zóó levendig, zoo vol, zoo ècht, dat men verbijsterd zich afvroeg, of het wel spel was. De techniek van dit spelen zal elken tooneelliefhebber als voorbeeldig bijblijven. De dichter laat hier veel potsen toe, doch hóeveel geest aanzagen wij in de vertooning van dat grappige brok: in dat vallen en niet

[p. 561]

meer kunnen opstaan, dat tuimelen van de ton, dat naast de pan schenken door den dikbuik, het oplikken van het gemorste, het wegruimen van den rommel; dan het zingen, links op de tafel, door den nar, terwijl de jonker, rechts op de ton staand, al hikkende het refrein herhaalt. En toen die canon, als van zelf overgaande in een blafgeluid, en, bij het binnenkomen van de juffer, het dolle opzwiepen van het lawaai, de niet meer in te toomen dronkemansherrie.... tot alles ophoudt, verrassend plots....

‘Als van zelf’, schreef ik daareven. Inderdaad, als van zelf was het spel in deze scène. Vol fantazie was al dit kluchtigs en het verrukte door technische gewisheid. Wassmann (sir Christoph) gaf er, verbluffend koddig, overmatig dartel, het fijne spel van een groot artiest; doch al het doen van heel het idiote driespan was prachtig.

Opzettelijk weid ik uit over het gedeelte, waarvan ik het meest genoten heb; omdat na zulke warme waardeering de grief van den heer Van der Horst bijzondere beteekenis krijgt. Er waren hinderlijk leelijke dingen; ons Hollandsche fijner-kleurgevoel werd telkens op de proef gesteld, doch bovendien was er in de stemming van heel de vertooning een tekort aan bekoorlijkheid, waar zelfs de begrijpelijkheid van het werk onder leed. Ziedaar nu, waarom onze fijnzinnige landgenooten, de heer en mevrouw Van der Horst, toen zij het te Berlijn aanzagen, elkaar gevraagd hebben, of zij maar niet zouden weggaan. En ziedaar de les uit het versje van Rückert: een regisseur moet zich weten te begnügen; zijn geest staat in dienst van den geest des dichters; Reinhardt heeft, in What you will, de kunst van Shakespeare ‘met acteursoog gezien’ en de toeschouwers, ook die geen tooneelspelers waren, hebben daardoor het recht gehad, hem te verwijten, niet te hebben gemerkt, ‘hoezeer de tooneelspelerschrijver in dit fijne werk uit zijn zonnigsten tijd, als dichter gevoeld heeft’.

* _* *

Als een zoeker, heeft Reinhardt, in het bovenvermelde onderhoud met een journalist, zich aangeduid. Tevens is hij artiest-van-de-daad. In het een en het ander een buitenge-

[p. 562]

woon man, een hoogst belangwekkende verschijning: een figuur - met gevaarlijks aan zich.

Ik had voor deze vertooningen gretiger belangstelling verwacht, vooral na de volle zalen, bij de, eveneens dure, opera-voorstellingen verkregen. ‘Na Reinbòth, Reinhârdt, dem Reinen ist alles rein’, spotte de vrijmoedige der Haagsche Post. Juist! Al schimde er de Duitsche gezant, deze deed dit ook bij Reinbòth.... Het zijn bij Reinhardt zes ernstige tooneelavonden geweest, en dat, aan het eind van zulk een miserabelen tooneelwinter, als onze eigen tooneelbestuurders ons hebben bereid.

Tevens was het een prestatie, aan welke iedereen kon voelen, dat.... een Duitscher een ander mensch is dan een Hollander. Sterk bleek dit al dadelijk bij Macbeth. Stemming heeft daar, heel den avond, ontbroken. Hoeveel inspanning bleek er ter koste gelegd; maar.... juist: er was te veel, veel te veel; het bleef staâg Duitsch-opdringerig. En het geheimzinnige kwam daarbij nooit.

Aan heel de vertooning was een kant van ‘Derbheit’, welke ongetwijfeld belangwekkends had, en die er weer was den volgenden avond, toen, mèt zulke Derbheit, Strindberg's ‘derbe’ pessimisme tot zijn volle recht is gekomen. In Gespenster heeft Paul Hartmann als Oswald verrast; het was altijd zeer goed en aan het eind oorspronkelijk en van diep-treffende kracht. Doch zonderlingerwijs bleek de meesterregisseur Reinhardt met de rol der moeder een vrouw van groote gaven te hebben opgescheept, Frau Else Lehmann, die, voortreffelijk als de hoofdfiguur in Hauptmann's Diebsgeschichte van den Biberpelz, voor mevrouw Alving in geen enkel opzicht deugde.

Bij elementen van precies-rake kracht - ook de dominee van Jannings was uitstekend - had de Gespenster-vertooning er van geestelijke bontheid en, als gezegd, van bevreemdende onvoldoendheid. Biberpelz had soberder en daardoor fijner kunnen zijn, maar ook deze vertooning had groote kwaliteiten.

Met Strindberg is het meeste bereikt. Het was een om vele redenen onvergetelijke avond. Want wat deze Duitschers ons nu brachten, was naar den geest, naar het recept, van wat, twintig jaar geleden, de Franschman Antoine ons is komen

[p. 563]

vertoonen. Het was naturalistisch tooneel. Het Théâtre Libre heeft toen voor zulke kunst slechts luttele aandacht in ons land kunnen vinden. Nu is een, de groote zaal van Rotterdam vullend publiek, er heel een avond door gekluisterd. En zoo men deze kunst, als tooneel in Frankrijk geëtiketteerd, thans ontleedde, vond men er dan niet de derbe portretkunst in, welke van alle plastische kunst in oud-Duitschland immers het deel is der grootste waarde? Zoo vervallen de verschillen van land en van tijd en blijkt de menigte toch ook thans hiermee te boeien! Twee menschen hebben een huwelijksleven van vijf-en-twintig jaren als een hellebestaan achter zich: een andere man ziet het korten tijd aan, hij deelt er in, wordt er door meegesleurd, verbijsterd en even zelf vol drift - dan slaat hij alles van zich af om te vluchten. Zietdaar het geheele stuk. Alfred Breiderhoff, Rosa Bertens en Paul Wegener hebben Strindberg's magistraal-intense kunst-van-droefheid met verbluffende intensiteit drie uren voor ons doen leven. Van háár had het nog nijpender kunnen zijn en, nu ja, Breiderhoff heeft slechts een bijrol; doch Wegener, als de echtgenoot, dat is een enorme speelkunst geweest.

De truc, door Reinhardt voor Macbeth aangewend, was hier behouden; de orkestruimte was overvloerd en het nu verkregen voorstuk van het tooneel in een lijst van zwart pluche gevat. Er achter was de kamer der handeling volgens de tooneel-aanwijzing. De hoofdhandeling gebeurde dus vóór het tooneel, niet in de kamerstemming. Het spel was zóó forsch, dat het toch aldoor pakte; doch ook aan deze inrichting heb ik in den regisseur meer een rusteloos zoeker dan een vastberaden vinder gevonden.

J. de Meester.