De Gids. Jaargang 80

[p. 189]

Het tooneel.

Na Top, Dop; na mevrouw Van Rhijn-Naeff, de heer Bles; na de blijde verzekering dat er mooi nieuws is, bezwaren tegen wat bestaat en aanvaard wordt. Deze tweede rede over tooneel komt, nu men overal Mrs. O. geeft, een eigen, Nederlandsch Prulletje, dat de leider van ons voornaamste, althans officieele gezelschap, de heer Roelvink, de moeite van het geschreven en... de eer van het vertoond worden heeft waard gevonden. Zijn eenige verontschuldiging, naar het oordeel zijner vriendelijkste beoordeelaars, is, dat hij mevrouw Enny Vrede op haar allerbest laat zien. - Ik denk hierbij aan de laatdunkendheid, waarmee Nederlandsche tooneelvrienden jaren lang geoordeeld, en journalisten, na het overlijden, geschreven hebben over Victorien Sardou, schrijver - behalve van enk'le zeer goede! - van stukken als Fédora en Tosca, die toch altijd nog héél wat meer beteekenden dan wat de leider van het ‘Nederlandsch’ nu welwillend gaf aan de ‘Haghespelers’, en bovendien bestemd waren om een Sarah Bernhardt te doen ‘schitteren’. Dit laatste bedoelt niets onaangenaams voor mevrouw Verkade; integendeel is mijne meening, dat menigeen onbillijk gedaan heeft, door in haar slechts een dilettante te zien. Doch een Sarah Bernhardt is zij niet; en de eenige verontschuldiging, doch tevens een geldige reden voor onze Hollandsche geringschatting van talenten als Sardou, is, dat onze aard iets anders verlangt, geen vernuft en geen uiterlijkheid.

Het besef hiervan doorgloeit de ziel van den heer Bles. Ik beaam noch prijs alle bijzonderheden. Doch zijn waarschuwing verdient de aandacht. Te luid en te vaak is de

[p. 190]

vraag herhaald, of iets ‘het doet’ op het tooneel. Dit ‘deed het’ niet en dat was ‘geen tooneel’. De arbeid van decorateur en kleermaker werd als ebenbürtig met dien van den speler beschouwd en deze was niet langer de reproduceerende kunstenaar, eerbiedig uitend wat een schrijver had te zeggen gevonden: hij (of zij) was de geest (en zelfs het lichaam), voor wien (of wie) de schrijver op maat arbeidde.

Toen Fabricius onlangs in Totok en Indo de bastaards van twee rassen op het tooneel bracht, bedoelde hij niet, iets beklagenswaardigs te toonen. Wel heeft hij zich gehaast, in het geestelijk element van dit indo's-uitbeelden stof voor een nieuw werk te vinden; doch hoezeer zulk... uitstallen als een welkom uiterlijk-iets is beschouwd en aanvaard, blijkt uit het flodderstuk van den heer Roelvink, waar de krompratende Indische dame, verbandloos, louter als ‘lachsucces’ dienst doet.

De schrijver Fabricius is regisseur geworden. Rotterdam krijgt hem, nadat, naar ik hoorde, Amsterdam blijk had gegeven, hem wel te willen nemen. Of ons tooneel er baat bij zal hebben? Of deze werkzaamheid zijn talent ten goede zal komen?... ‘Hij heeft kijk.’ Ja, maar àl te veel! Ook Heijermans heeft ‘kijk’ getoond. Het raam, dat op zee uitziet, in Op Hoop van Zegen, is daarvan een van de talrijke bewijzen. Doch hoe ontzaglijk veel beter is dit stuk gespeeld, toen hij nog niet het tooneel bestuurde! De kracht van zijn werken zat ook niet in dien ‘kijk’. In het zeestuk, in Schakels, in Uitkomst is ziel. Deze ziel in Op Hoop van Zegen heeft (niet uitsluitend, zelfs geenszins het meest) het stuk den voorbeeldeloozen invloed bezorgd. Het is meer dan zeshonderd maal gespeeld en, slechts voor een gedeelte goed vertoond, ontroert het nu de menigte nog. 't Is, na Vorstenschool, het Hollandsche werk. Geenszins het beste, dat wij bezitten; ook van Heijermans niet het knapste; máár: tooneel èn tooneel-met-ziel.

Naar, bij een dier ruzies-in-het-openbaar, welke de acteurs niet kunnen afleeren, aan den dag kwam, heeft Heijermans nieuw werk onaf liggen. 't Bestuurder-spelen neemt al zijn tijd; vandaar, ongeduld en boosheid bij Mevr. De Boer!... Mooi ensemble-spel brengt de Tooneelvereeniging nooit meer...

Of de schrijver Fabricius invloed op het spel der Rotter-

[p. 191]

dammers zal krijgen? Aan Verkade is dit niet gelukt. Als een winterkoning der ‘trust’ gaat hij heen. Toch hébben de spelers hier éven gevoeld, dat hij inzicht heeft en den eenvoud wil: de fraze op de planken haat. Kon hij zich nu ook dien anderen eenvoud eigen maken, die uiterlijkheid als bijkomstigs beschouwt; en wilde hij dan hard-werken en naar ernstige stukken zoeken; hij zou, gelijk Van Looy, Mijnssen en zijn andere vrienden al zoo lang hebben gehoopt, iets vermogen te beteekenen in den kleineren, d.i. gelukkig intiemeren kring, tot welken zijn streven in 't najaar terugkeert.

J. de Meester.