vraag herhaald, of iets ‘het doet’ op het tooneel. Dit ‘deed het’ niet en dat was ‘geen tooneel’. De arbeid van decorateur en kleermaker werd als ebenbürtig met dien van den speler beschouwd en deze was niet langer de reproduceerende kunstenaar, eerbiedig uitend wat een schrijver had te zeggen gevonden: hij (of zij) was de geest (en zelfs het lichaam), voor wien (of wie) de schrijver op maat arbeidde.
Toen Fabricius onlangs in Totok en Indo de bastaards van twee rassen op het tooneel bracht, bedoelde hij niet, iets beklagenswaardigs te toonen. Wel heeft hij zich gehaast, in het geestelijk element van dit indo's-uitbeelden stof voor een nieuw werk te vinden; doch hoezeer zulk... uitstallen als een welkom uiterlijk-iets is beschouwd en aanvaard, blijkt uit het flodderstuk van den heer Roelvink, waar de krompratende Indische dame, verbandloos, louter als ‘lachsucces’ dienst doet.
De schrijver Fabricius is regisseur geworden. Rotterdam krijgt hem, nadat, naar ik hoorde, Amsterdam blijk had gegeven, hem wel te willen nemen. Of ons tooneel er baat bij zal hebben? Of deze werkzaamheid zijn talent ten goede zal komen?... ‘Hij heeft kijk.’ Ja, maar àl te veel! Ook Heijermans heeft ‘kijk’ getoond. Het raam, dat op zee uitziet, in Op Hoop van Zegen, is daarvan een van de talrijke bewijzen. Doch hoe ontzaglijk veel beter is dit stuk gespeeld, toen hij nog niet het tooneel bestuurde! De kracht van zijn werken zat ook niet in dien ‘kijk’. In het zeestuk, in Schakels, in Uitkomst is ziel. Deze ziel in Op Hoop van Zegen heeft (niet uitsluitend, zelfs geenszins het meest) het stuk den voorbeeldeloozen invloed bezorgd. Het is meer dan zeshonderd maal gespeeld en, slechts voor een gedeelte goed vertoond, ontroert het nu de menigte nog. 't Is, na Vorstenschool, het Hollandsche werk. Geenszins het beste, dat wij bezitten; ook van Heijermans niet het knapste; máár: tooneel èn tooneel-met-ziel.
Naar, bij een dier ruzies-in-het-openbaar, welke de acteurs niet kunnen afleeren, aan den dag kwam, heeft Heijermans nieuw werk onaf liggen. 't Bestuurder-spelen neemt al zijn tijd; vandaar, ongeduld en boosheid bij Mevr. De Boer!... Mooi ensemble-spel brengt de Tooneelvereeniging nooit meer...
Of de schrijver Fabricius invloed op het spel der Rotter-