De Gids. Jaargang 80

[p. 577]

Binnenlandsch overzicht.

25 Febr. 1916.

De regeering, met haar troonrede-1915 den politieken partijstrijd weder inluidende, heeft (volgens sommigen) een stout stuk bestaan. Gedurende het eerste jaar van den oorlog was zij (van enkele meer hinderlijke dan bloedige speldeprikken der Eerste Kamer afgezien) sacrosanct. Met de eigenlijke crisismaatregelen heeft rechts niet minder dan links haar in de ruimste mate laten begaan. Zij was er aan gewend geraakt dat de volksvertegenwoordiging zich zooveel mogelijk terugtrok, in het besef dat de nationale belangen in goede handen waren; veiliger thans bij een handelenden ministerraad dan bij een pratende Kamer. Het gevolg is geweest dat energieke ministers der Kroon ongehinderd in korten tijd ontzettend veel hebben kunnen afdoen. Misschien ook, dat ministers die kostbare oogenblikken, een kostbare stemming vooral, ongebruikt of te weinig gebruikt lieten voorbijgaan, door de Kamer te weinig tot hun plicht zijn geroepen, zoodat een adres in de wereld komen kon als het eerste adres-van Aalst, in de Kamer zoo geheel anders ontvangen dan het tweede.

Is dus de troonrede-1915 een daad van overmoed geweest? Had men het kalmpjes bij ‘het bestand’ moeten laten blijven?

Het zou hebben beteekend te spelen in de kaart der rechterzijde. Het was in Augustus 1914 onzeker, of Nederland niet in den oorlog zou worden betrokken, en voor die onzekerheid hadden alle andere overwegingen te wijken. Doch in 1915 stond de zaak anders. Nederland was niet

[p. 578]

in den oorlog betrokken; en, zonder aan de steeds noodig blijvende waakzaamheid te kort te doen, kon het werk der binnenlandsche wetgeving worden hervat.

In de eerste plaats lag daar de ouderdomsrente. Durfde men de regeling van het vraagstuk niet aan, men zou op een fatalen datum der Decembermaand van 1916 zich aan de wet-Talma geketend vinden, waarover de verkiezingen 1913 uitspraak hadden gedaan. In de tweede plaats was er de grondwetsherziening, noodig ter eindelijke invoering van het algemeen kiesrecht. De urgentie van het kiesrechtvraagstuk was door de in 1913 verslagen partij niet ontkend: ook zij had een oplossing aangeboden, die door de kiezers was verworpen geworden. Deze kiezersuitspraak van 1913 te negeeren en 1917 te laten aanbreken zonder dat de poging was gedaan kiesrecht en de ouderdomszorg te regelen gelijk de stembus het had verlangd, ware dit niet gelijkwaardig geweest aan politieken zelfmoord? In naam van welk belang had men van het kabinet zooiets mogen eischen? In naam van het nationaal belang alléén. De natie gaat boven de linkerzijde, en ver daarboven. Maar ware de natie er mede gediend geweest, vraagstukken die zij nu eenmaal tot oplossing heeft te brengen, kunstmatig te verschuiven? Zij worden er niet frisscher of eenvoudiger van, en de waarborg dat de oplossing gevonden zal worden bij beraad, en niet opgelegd bij verrassing, vermindert er door. Schokken te voorkomen is staatsmanskunst; niet ze werkeloos tegemoet te gaan. Alles is dus terug te brengen tot de vraag, of inderdaad, bij het aanbreken der wetgevende periode 1915'-16, de omstandigheden waarin Nederland zich bevond de onthouding van alle binnenlandsche wetgeving die de partijen tegen elkander in het harnas kon jagen, nog gebiedend vorderden. Zoo niet, dan was het ingeroepen ‘nationaal’ belang in werkelijkheid niets dan het belang der rechterzijde.

Wat men in billijkheid toegeven kan, is, dat de taak die de regeering weder ter hand nam, door de omstandigheden tot een zeer kiesche en moeilijke werd gemaakt. Zij stelde er zich aan bloot, te worden bestreden met een dubbel stel argumenten: één waarover de tegenpartij zou hebben beschikt onder alle omstandigheden, en één dat haar in de handen werd gespeeld door het oorlogsgevaar en al wat er mede

[p. 579]

samenhangt. Wat werd er al niet verlangd in een kabinet dat desniettemin de eervolle taak op de schouders nam, Nederland niet slechts te behouden maar ook te regeeren, dat is, het verder te leiden! Groote omzichtigheid, groote vastheid, groote eendracht. Een zeer hooge houding, die anderen in het gebruik van onedele wapenen zou hebben bemoeilijkt. Nu trof het, dat de premier inderdaad, vóór de oorlog uitbrak, dien indruk van hoogheid had gemaakt. Met name de wijze waarop hij de grondwetsherziening had voorbereid was geschikt geweest de blijde verwachting op te wekken dat hij den tegenstander niet onderdrukken, maar hem winnen wilde. Rechts en links, en het talrijke volksdeel dat niet zweert bij rechts of links daarenboven en misschien bovenal, zagen in hem een vredebrengende kracht. Cort van der Linden kon wellicht ondernemen wat een meer geprononceerd partijman onder omstandigheden als de tegenwoordige nimmer zou zijn gelukt. Op voorwaarden natuurlijk, en daaronder in de eerste plaats deze dat zijn kabinet mocht worden geacht tegen de bijzondere gevaren uit den oorlogstoestand voortspruitende ten allen tijde gewapend te staan. Ieder oogenblik moest het te ondernemen werk kunnen worden op zijde gezet voor dringender belangen, die alles en allen tot haar dienst gereed moesten vinden zoodra zij zich openbaarden.

Voorziening in de behoeften der schatkist nam onder die andere belangen eene eerste plaats in; en die behoeften waren onderscheidene.

Vooreerst was er de dekking der crisisuitgaven. Het eerste oorlogsjaar had getoond, dat zoodra het noodig was tot die dekking een beroep te doen op het Nederlandsche volk, dit zijne medewerking niet weigerde; het had ook bewezen dat de financieele middelen tot verzekering der onafhankelijkheid ruimschoots aanwezig waren. Naarmate de mobilisatie voortduurde kwam de noodzaak tot een nieuw buitengewoon beroep op de natie in het zicht; eene noodzaak die niet te zeer behoefde te ontstellen. Men had gestreden over de vraag hoe zich de 275 millioen te verschaffen. Herhaling van dezen strijd was te voorzien; ook, dat hij in 1916 gevoerd zou worden onder voor de kampioenen der heffing-in-eens gunstiger omstandigheden. De regeering zelve sloot het oog voor die omstandigheden niet; ook gaf zij,

[p. 580]

misschien wat te laat en wat te aarzelend, gehoor aan den aandrang om de oorlogswinsten niet langer van buitengewone belasting vrij te laten. Het is niet aan te nemen dat het voorstel tot een tweede oorlogs-arrosement minister Treub in grooter moeilijkheden zou hebben gebracht dan het (naar menschelijke berekening) thans minister van Gijn doen zal. De hoofdzaak is zeer eenvoudig: zij is deze dat ieder begrijpt dat het geld er is, en ook dat het voor den dag komen moet, hoe dan ook.

Niet hierover voorwaar is Treub gestruikeld, dat hij veel geld vragen moest voor buitengewone behoeften. Hij is gestruikeld over een, in de bestaande omstandigheden, onredelijken eisch omtrent de wijze van voorziening in nooden der schatkist die reeds vóór den oorlog bestonden, al mogen ze door den oorlog belangrijk zijn verscherpt.

Dat de minister van financiën nieuwe lasten zou moeten opleggen, was vóór Augustus 1914 in confesso; noch in de ouderdomszorg, noch in de Indische defensie, om van andere zaken niet te gewagen, was zonder dat te voorzien; - en bovendien, men worstelde tòch al met een jaarlijks toenemend tekort. In het tarief kon en mocht deze regeering het niet zoeken; de gevolgtrekking lag voor de hand, dat zij althans de ouderdomsrente niet mocht laten invoeren zonder een of meer andere bronnen te hebben aangeboord. Dit drong te meer, nu tengevolge van den oorlog een belangrijk deel der bestaande staatsinkomsten minder ruim ging vloeien.

De minister dus ware in zijn recht geweest met een eisch tot voteering van een zoodanig aantal millioenen als de regeering in staat zouden stellen bij het voldoen aan politieke beloften tekorten te vermijden. Dit mocht en moest hij vragen; maar hij heeft meer gedaan. Hij heeft een belastinghervorming aanhangig gemaakt van zoodanigen omvang, dat zij niet in de tegenwoordige legislatieve periode kon worden tot stand gebracht zonder de afwerking van het politieke program der regeering onmogelijk te maken. Dit nu mòcht alleen wegens oorlogsnoodzaak; - en oorlogsnoodzaak was de aanvaarding van Treub's geheel van maatregelen in geenen deele; - en eene Kamer, die zich onder het motto ‘oorlogsnoodzaak’ zoodanige aanvaarding zonder

[p. 581]

onderzoek, of na een schijnonderzoek, had laten afdwingen, ware geen knip voor den neus waard geweest. Voor dertig millioen jaarlijksche opbrengst méér had zij te zorgen, onverwijld; maar er was niets in de omstandigheden dat haar te beletten hoefde zich de vraag voor te leggen waar die dertig millioen bij voorkeur van moesten worden geheven. Zij stond niet voor een noodwet; de regeering herplaatste haar, door den aard der ingediende voorstellen zelve, in de rol van wetgeefster voor nu en voor later. In die rol moge zij steeds toegankelijk blijven voor overreding, maar wat zij zich niet behoeft te laten opleggen is dwang. Zij zou er ons aller vrijheden waarlijk slecht mede dienen. Het is gemakkelijk te smalen op die langzame, die eigenwijze, die door de kiezersvrees beheerschte Kamer; - waardoor zullen wij haar, eenmaal tot machteloosheid verlaagd, dan wel vervangen? Door een overvloedig gebruik van het recht van petitie misschien? Het is gevaarlijk, uit ontevredenheid over de bewerktuigde volkscontrôle, de onbewerktuigde te gaan inhalen: immers zij zal nog veel minder bereiken. Het regiment der openbare meening kan het zonder het werktuig eener Kamer nu eenmaal niet stellen. Eén petitie met klinkende namen, het kan heel wat lijken. Maar dacht men soms dat niet aanstonds de regeering onder een kruisvuur van petitiën zou worden genomen? De wenschen die in het volk leven, hebben een geordend strijdperk noodig, dat zijn eigen wetten heeft. Eene vaaag b.v. als: ‘bestemmingsbelastingen of niet’ tot oplossing te willen zien gebracht buiten dat strijdperk, of, zoo er binnen, met ontzieling der daar noodzakelijke vormen, is renunciatie aan de volksregeering bij vertegenwoordiging, en anders niet. Laten wij niet omdat er buitengewone omstandigheden bestaan, de Kamer verkleinen meer dan die omstandigheden noodig maken: de tijd kan komen dat het ons zeer zou opbreken, eene Kamer te hebben gekweekt die niet meer van zich afbijten kan.

De Kamer tot het onvermijdelijke te overreden ware voor een Treub die zichzelven had bezeten zeer wel mogelijk geweest; maar hij heeft haar onder de zweep willen nemen, en nog wel buiten zijn premier om. Hoe diens verstokte zwijgen op 27 en 28 Januari anders te verklaren?

Ziehier eene zijde van de zaak die waarlijk alle opmerk-

[p. 582]

zaamheid verdient. Het gesprek met den Handelsblad-man dat de minister zich onmiddellijk na de indiening zijner groote ontwerpen veroorloofde, zijn brief aan het kamerlid Roodhuyzen nog meer, zijn daden van iemand die de wereld noodzaken wil tot kiezen of deelen. Ik voor mij kan niet inzien dat de zegepraal van Treub den dood der politiek-Cort van der Linden waard zou zijn geweest, en met iets minder dan dat had men den schrijver van den brief van 24 October op den duur niet bevredigd. Het conflict was er; niet door de schuld der Kamer, en ik kan haar niet laken dat zij het gegeven en met blijkbare bedoeling in het leven gehouden conflict op 28 Januari heeft verkiezen uit te vechten en niet later. Zij heeft daarmede gered wat nog te redden was.

Zij heeft het zich niet gemakkelijk gemaakt; maar eene situatie gemakkelijk te maken die uit den aard der zaak zelve moeilijk is, ligt buiten de macht van wien ook. De Kamer heeft voor Treub een minister van financiën in de plaats gekregen die zeker niet met zich spelen laat; zij zal het ook niet willen beproeven. Hare reputatie is er mede gemoeid thans te toonen dat zij gebroken heeft om te kunnen gaan bouwen. Zonder groote tucht, groote zelfverloochening, bereikt zij niets meer. De oogenblikken zijn kostbaar geworden, en nu er verloren zijn buiten haar schuld, zij zij dubbel zuinig op de rest, wier verspilling wèl tot haar debet zou komen. De Kamer toone dat zij de meerdere is in datgene waarin de zeldzaam gewichtige (wiens roem voor '14 onverkort blijft) ons droevig teleurstelde: in beheersching van zichzelven.

C.