De Gids. Jaargang 80

[p. 574]

Het tooneel.

‘Maurits werkte ook bedaard...’
Van Deyssel.

Als wilden zij herinneren aan hun, te schielijk geëindigd, kameraadschap, noodigen Royaards en Verkade, beiden in een hedendaagsche ‘bonbonnière’, tegelijk op werk van Fabricius. Een Hagenaar kan op Zondagmiddag Nonni zien in den Koninklijken, en op Zondagavond Dolle Hans in den Princesse-schouwburg.

- ‘De Stille Kracht’.

- ‘Cyrano’.

De letterkundige beschaving, waarvan de plantage-bestuurder in Nonni blijk geeft, door de geheimzinnigheid van het gevaar, dat hij om zich heen voelt kruipen, gekenschetst te verklaren bij Couperus; is voor den beminnaar onzer literatuur eenzelfde verrassing, als de dito ontwikkeling van den ruwen majoor in Dolle Hans, die, weliswaar niet eerder dan de toeschouwers in de zaal, den gehaten minnaar zijner schoondochter in hoonend ongeloof Cyrano noemt. Een daad van strikte rechtvaardigheid des Nederlandschen schrijvers is het uitspreken der gelijkenis in het drama. Fabricius is een ijverig man; ook vóór IJnske had hij naarstig gelezen.

Merkwaardigerwijze heeft hij, veel meer dan in Nonni, in Dolle Hans naar een voorbeeld werkend, aan dit drama toch meer van zichzelf gegeven.

Reeds de aanduiding in den titel bereidt op het wezen van Nonni voor. Misschien is zij Heijermans afgekeken.

[p. 575]

‘Indische sleur, voorschot en ethica in drie bedrijven’ - de schrijver van Schakels had dit kunnen verzinnen. Doch dan zou het iets wrangs hebben aangekondigd, niet de zoetelijkheid, die Fabricius geeft. Meer dan uiterlijk leven uit Indië aanschouwen wij in Nonni niet. Slechts terloops vernemen wij, dat Nederlandsche planters op Javaansche mannelijke ondergeschikten een dwangmiddel hebben toegepast, als gewetenloozen in heel de wereld op blanke en gekleurde slavinnen. Het lesje in menschelijke slechtheid wordt zoo vlug en vroolijk afgewisseld met aanschouwelijk onderwijs in Indisch gezinsleven. Men onthoudt dat van Roeblaar's schoftestreek misschien als een mededeeling, doch zorgeloos, niet in het minst ontroerd, verlaat men den schouwburg.

Veel meer schokt de onrechtvaardigheid, blootgelegd in Dolle Hans. Een Indo speelt er voor Cyrano. De Roxane, die Jolanthe heet, mist allen aanleg tot precieusheid, doch romantisch is zij wel. Zij heeft Hans als kadet gekend. Toen had hij, met zijn bruine tint, iets oostersch in haar oogen, iets van heel ver weg en iets dappers, zoo wat van een donkeren held. Naar Indië gekomen, heeft Jolanthe Hans' gelijkenis gezien ‘met de duizenden Indo's, die in het land rondloopen’.

Zal ik uw waardeering eischen voor het fijne in dit verschil van gewaarwordingen? Ach, het is gevaarlijk, bij Fabricius naar fijnheid te zoeken! Van den beginne hindert het, in zijn drama, dat hij toestanden, verhoudingen, uitlatingen ‘forceert’. Hoe - zoo moet men telkens denken - zou dit zoo kunnen zijn, zoo kunnen gaan, zoo kunnen gezegd worden? De ruwe hand van den argelooze blijkt telkens aan het werk. Het hinderlijkst wordt dit beseft in het hoogtepunt, wanneer de majoor den Indoluitenant tergt, Hans zegt, wat hij gaat doen, en noch Jolanthe noch haar man aan een der twee vijanden het voortduren van het gruwelijke spel beletten. De uitweidingen over Indo-verguizing in het laatste bedrijf: dit gesprek, daar, tusschen Hans en De Weert, is ruw-handig en onhandig geschreven.

En toch... al leeft het geheel niet waarlijk, al is alles eigenlijk virtuositeit, het doet niet kil aan, gelijk virtuozenwerk. Hoewel de schrijver indertijd het stuk heeft aange-

[p. 576]

kondigd, als ontstaan na een uittarting of opwekking door Verkade; hij heeft er hart in weten te leggen. Deze Indoverguizing schokt. Men blijft niet ontroerd; de kalmte is herwonnen, voordat men den schouwburg heeft verlaten. Doch deze roerigheid hééft éven getroffen.

Eenzaam en zelfs De Rechte Lijn hebben mij meer gegeven; sterker de gaven van Fabricius als tooneelschrijver beseft, heb ik bij die vroegere stukken niet. Een tweeslachtige gewaarwording, dus, in meer dan één opzicht. Virtuositeit én warmte; stellige aanleg en... het besef, hoe gevaarlijk zúlk talent is.

En ik heb aan Van Deyssel's opstel over romans van Maurits in zijn derden bundel gedacht; waar hij, na aan zijn aankondigingen van vroegere romans te hebben herinnerd, klaagde: ‘Maurits werkte (toen) ook bedaard en zoû, steeds bedaard blijvend werken; nog beter hebben kunnen worden dan hij reeds was.’

Is Fabricius niet de Maurits van het tooneel - maar moet het hem nu ook als dezen vergaan?

J. de Meester.