De Gids. Jaargang 79

[p. 518]

Een nieuwe vertaling van Vergilius' Aeneis.

De Aeneis van Publius Vergilius Maro, metrisch vertaald door P.W. de Koning. Amsterdam P.N. van Kampen & Zoon. 1915.

Het was voor den dichter Vergilius wellicht een minder zware, en zekerlijk een minder ondankbare taak, zijn groot epos over Aeneis' lotgevallen te schrijven, dan voor den heer De Koning om dit enorme werk te vertalen in Hollandsche ‘hexameters’. Vergilius schreef over menschen en gebeurtenissen die aan het publiek van zijn tijd, en in 't bijzonder aan den Keizer, belangrijk voorkwamen; daarenboven in een vorm die een harmonisch onderdeel was van den levensstijl der achtste eeuw van Rome's officiëel bestaan. Een moderne bewerker, welke taal hij ook moge gebruiken, mist deze belangstelling die de gevierdste poëet van Augustus' regeering van zelf al had; slechts een kleine groep, te kleiner naarmate het gebied van zijn taal beperkt is, zal oor voor zijne overzetting hebben, zoowel uit den aard van het onderwerp als om den ongewonen vorm van het vers, dat men ook in de zoogenaamde moderne talen een hexameter is blijven noemen en waarmede onze landgenooten, ondanks Vosmaer's terecht geprezen vertalingen, nog altijd niet vertrouwd zijn.

Het is eigenlijk een levenswerk, dit groote en prachtige epos van Vergilius na te vertellen, na te beelden en na te doen klinken in een taal van den mensch der nieuwe tijden. Want van regel tot regel, van zang tot zang, is de Aeneis vol van zwaar-ruischende muziek; en aan deze een weer-

[p. 519]

galm te geven, zoodat de sterke verbeeldingen des dichters nog voor onze oogen kunnen oprijzen, Vergilius zelf zou daarvoor herboren moeten zijn en misschien zou hij zeggen: ‘wat ik in het Latijn kon doen, is mij niet mogelijk in eenige andere taal’.

Mr. De Koning heeft de moeilijkheden die hij zich oplegde wel beseft; dat hij er niet voor is teruggedeinsd, pleit voor zijn durf. In een woord vooraf schrijft hij:

‘Het heeft mij niet overbodig geschenen, na vele anderen, nogmaals een vertaling van dit heldendicht in onze taal te beproeven, en ik hoop dat men deze pogingen zal blijven herhalen, tot iemand een vertaling maakt, die de kracht bezit tot het Nederlandsche volk door te dringen’.

Hoe zal, zelfs voor een kleineren lezerskring - want aan ‘het Nederlandsche volk’ durf ik in dezen niet te denken - zulk een vertaling moeten zijn? De tijd voor paarsgewijs-rijmende alexandrijnen, gelijk Vondel ze in zijn vertolking van 1660 schreef, is voorbij; zulk een echo, hoe schoon ook klinkend, vertrouwen wij, die voor historische atmosfeeren eenigszins gevoelig zijn geworden, niet heel goed meer. En ook zijn zwierige proza-vertaling van '46 is te zeer een fraaie Hollandsche renaissance-bouw, dan dat wij daar de sfeer van Vergilius' woorden het zuiverst benaderd zouden gelooven.

De Nederlandsche hexameter dus?

‘Het in hexameters geschreven werk heb ik ook in hexameters weergegeven’, vervolgt Mr. De Koning. ‘Ik heb echter, in de behandeling van deze versmaat, eenigszins mijn eigen voorschriften gevolgd. Want het kwam mij voor, dat de Nederlandsche hexameter, zooals ik dien bij andere auteurs heb aangetroffen, te veel onder den invloed van Latijnsche regels, te weinig overeenkomstig het eigen taaleigen was. De belangrijkste wijziging is wel deze, dat ik voor de eerste lettergreep van het vers, naast dactylus (-⌣⌣) en spondaeus (- -), ook den trochaeus (- ⌣) heb toegelaten. Waar de Nederlandsche lettergrepen vaak zwaarder zijn dan de Latijnsche, leek het nuttig, het vers lichter en leniger te maken’.

Dit lichtere bespeurt het oog reeds - vóór het oor zich te luisteren zet - bij het overzien van Mr. De Koning's

[p. 520]

vertaling. Terwijl de pagina's van het Latijn een massalen indruk maken, zien de Nederlandsche bladzijden er losjes uit. Deze indruk heeft natuurlijk niets uit te staan met de typografie. Hij is een onmiddellijk gevolg van de steviger woord-architectuur der antieke talen. De talrijke éénlettergrepige woorden van het Nederlandsch verslappen den langen hexameter. Bij Vergilius bestaat een regel uit 6 à 8 woorden; in de vertaling uit 12 à 14. Dit geeft een belangrijk verschil en niet alleen voor het oog. De Nederlandsche verzen doen aan, zooals in de architectuur een poging zou aandoen om de zware bergsteen-bogen van het Colosseum na te bouwen (men hoore hier geen klankspeling met een ander, minder vleiend woord) in onze vaderlandsche baksteen.

‘Arma virumque cano, Troi˦ qui primus ab oris
Italiam fato profugus Laviniaque venit
Litora......’

‘'k Zing den krijg en den man die het eerst, van Troje, als balling,
Door het Noodlot geleid, naar Italië kwam en de kusten
Van het Lavinische rijk...’

Dit Hollandsch overtreft zekerlijk niet in schoonheid het Latijn. Doch met het constateeren hiervan wensch ik geenszins den heer De Koning een verwijt te doen. Ik liet hierboven reeds bespeuren dat zijn taak mij buitengewoon ondankbaar lijkt en verwijten passen dan niet jegens hem die de elfde-half-duizend hexameters der Aeneis vertaalt, een arbeid welke alleen uit bijzondere liefde en bewondering voor het oorspronkelijk dichtwerk kon worden begonnen en voltooid. En daarom verdriet het mij, dat des ondanks deze Hollandsche Aeneis onbevredigd laat. Echter wil ik gaarne erkennen, dat de klassieke vorm van den hexameter, wanneer hij op een der moderne talen werd toegepast, mij nooit voldaan heeft. Enkele tientallen dier regels wekten, en wekken nog steeds, een dreun waarop het al te gemakkelijk was verder te improviseeren. Zelfs het lezen der hexameters van Goethe en Voss bevredigde mij niet en hinderlijk trof mij het oneigenlijke van dezen nagebootsten vorm der oudheid rondom de stoffe van Hermann und Dorothea, van

[p. 521]

Reineke Fuchs of van Luise. En integendeel bleven de oude hexameters van Homerus en Vergilius aangolven in altijdwisselende schoonheid van zang.

Wat mocht de oorzaak dier zoo verschillende gewaarwordingen zijn? Ongetwijfeld geen andere, dan die besloten ligt in het uiteenloopend grondbeginsel zelf van den klassieken en den modernen hexameter. Waar de klassieke versvoet op een tijds-indeeling berustte, versterkt door zwaarte en lichtheid van thesis en arsis, en dus een volkomen muzikaal karakter droeg, wordt de moderne dactylus, spondaeus etc. gevormd door het accent, door de wisseling van zware en lichte lettergrepen, terwijl de tijdmeting is vervallen. Vandaar dat de klassieke dactylus, spondaeus, trochaeus, iambe, hexameter, alexandrijn, etc. etc. geheel andere begrippen omvatten dan hun moderne naamgenooten; en vandaar dat het zeer aan te bevelen zou zijn, de geheele Nederlandsche (en de Duitsche) officiëele metriek en prosodie te herzien, de termen ‘kort’ en ‘lang’ als onjuist te verwerpen en eerlijk te bekennen dat al die fraaie klassieke namen enkel verwarring stichten, daar zij niet passen bij hun onklassieken inhoud.

In de Fransche litteratuur hebben de pogingen die in de 16de eeuw werden gedaan tot het invoeren van de antieke metriek geen gevolgen gehad. Het onzuivere van den hexameter die zijn quantiteit verloren heeft, valt daar nog eerder in 't oog en in 't oor dan bij onze Germaansche talen:

‘Chante, déesse, le coeur furieux et l'ire d'Achille Pernicieuse....’

zoo vertaalde een zekere Mousset den aanvang van den Ilias. Terecht zegt A. Darmesteter (Le seizième Siècle en France, p. 115 note): ... ‘il est aisé de voir que cette versification est contraire à l'esprit du français qui distingue à peine la quantité dans les mots. Notre métrique repose sur l'accent tonique et le nombre des syllabes.’ - En Nietzsche, die in zaken als deze zeker wel een bijzonder recht van oordeelen had, schreef aan een zijner vrienden: ‘Was ich behauptete war, um bei diesem Beispiele zu bleiben, dass ein Grieche beim Vortrage eines homerischen Verses gar keine andern Accente als die Wortaccente ange-

[p. 522]

wendet habe, - dass der rhythmische Reiz exakt in den Zeitquantitäten und deren Verhältnissen gelegen habe, und nicht, wie beim deutschen Hexameter im Hopsasa des Ictus: noch abgesehn davon, dass der deutsche Dactylus auch in der Zeitquantität grundverschieden vom griechischen und lateinischen ist’. En verder: ‘Unter Franzosen versteht man die Möglichkeit einer allein zeit-quantitirenden Metrik schon leichter: sie fühlen die Zahl der Silben als Zeit.’ (Gesammelte Briefe, I, S. 375-377. Berlin u. Leipz. 1900.)

De vertaling van een klassiek gedicht is, afgezien van den vorm, op zichzelf reeds een overplaatsen van het kunstwerk op anderen bodem en in anderen tijd. De klank, de vorming, de buiging der woorden, de bouw, de verbinding der zinnen, het wordt alles anders. En ondanks dit alles toch de vreemde sfeer pogen te behouden door een uiterlijken schijn, in casu door den versvorm dien de leerboekjestheorie, zooals wij zagen: ten onrechte, een hexameter noemt, - het komt mij voor een hopeloos werk te zijn. De sfeer van een kunstwerk kan niet worden overgebracht onder een loos omhulsel. En zelfs dit liet den vertaler in den steek. Waartoe anders de verklaring van Mr. De Koning: ‘De belangrijkste wijziging is wel deze, dat ik voor de eerste lettergreep van het vers, naast dactylus (-⌣⌣) en spondaeus (- -), ook den trochaeus (-⌣) heb toegelaten’.

Het is overigens een vrijheid waarop hij volkomen recht heeft. Doch wat blijft er dan eigenlijk over van den ‘hexameter’? Mr. De Koning had verder kunnen gaan en zich geheel losmaken uit het wanbegrip van den ‘modernen’ hexameter. Wellicht zou het rijmlooze tien- en elf-lettergrepige vers, welks smijdigheid meer dan eens door onze dichters werd geprezen, nog het meest levensvatbaar blijken, ook voor de sterke, klare, zelfbewuste sfeer van den dichter der Aeneis. Want wat rest er nu van krachtige verzen als deze (Aen. I, 52):

‘Hic vasto rex Aeolus antro

Luctantis ventos tempestatesque sonores
Inperio premit ac vinclis et carcere frenat’.

In de vertaling aldus:

[p. 523]

 

‘waar koning Aeolus vorst is

 

En de worstlende winden bedwingt en de huilende stormen

 

Opsluit, in 't machtige hol, en ze boeit met keetnen en kerker’.

Wat van lieflijker klinkende regels als (V, 836):

‘Iamque fere mediam coeli Nox humida metam
Contigerat; placida laxabant membra quiete
Sub remis fusi per dura sedilia nautae’.

In de vertaling:

‘En de vochtige nacht had 's hemels middelste keerpunt
Haast al genomen, reeds strekten de zeelui in vredige ruste,
Onder de riemen verspreid, hun leden op 't hout van de banken’.

Dit zijn slechts een paar grepen uit de twaalf boeken van het ontzaglijk gebouwde en gebeeldhouwde gedicht. Maar nogmaals: niet den vertaler wil ik een verwijt ervan maken dat hij het onbereikbare niet bereikte: het evenaren, in een moderne taal, van Vergilius' Latijn. Slechts wil het mij toeschijnen dat zoowel de sonore orgeltoon als de zoet-zingende herdersfluit van 's ouden Dichters krachtige hexameters zuiverder ware benaderd in de gedrongenheid van den 10- en 11-syllabischen regel, dan in een nabootsing van de zoogenaamde oorspronkelijke maat. Het Hollandsch is nu breedsprakig geworden in de lange woordenrijke regels; en stoere massieve gebondenheid, tegelijk met sierlijke doch nooit verslapte praal, is de schoone stijl van Vergilius.

P.H. van Moerkerlen.