De Gids. Jaargang 79

[p. 249]

Pangeran Ario Hadiningrat, een Javaansch pionier.

Elke groote maatschappelijke hervorming, elke nieuwe geestesrichting, hoezeer de vrucht der samenwerking van velen, wordt voorbereid door de gestie van enkelen. Op den weg van den vooruitgang wordt geen vordering van beteekenis gemaakt zonder de hulp van voorloopers die, hun tijd vooruit, de moeilijke en dikwerf ondankbare taak vervullen den tijdgenoot voor te lichten op het pad dat zal moeten leiden tot het betere en hoogere.

Wanneer eenmaal de geschiedenis geschreven zal worden van de opmerkelijke beweging die men zou kunnen aanduiden als de geestelijke opleving van het Javaansche volk, dan zal onder de voorloopers van deze beweging met eere genoemd worden de naam van den onlangs overleden Regent van Demak: Pangeran Ario Hadiningrat.

Hij stamde uit een geslacht dat voor de geestelijke pionierstaak als voorbestemd scheen. Dat zijn vader, eveneens Pangeran Regent van Demak, een zeer ontwikkeld en vooruitziend man was, kan hieruit blijken dat hij het voor dien tijd zeer ongewone besluit nam, zijne kinderen eene Europeesche opvoeding te geven. Hij haalde den heer C.E. van Kesteren (den lateren redacteur van de Indische Gids) over, de opvoeding zijner kinderen als Gouverneur te leiden en zoo konden dezen zich verheugen in het voorrecht eener opleiding waarvan het groote meerendeel der Javaansche Regentenzonen nog geruimen tijd verstoken zoude blijven.

De Regent van Demak heeft de breede opvattingen zijns

[p. 250]

vaders steeds met groote dankbaarheid herdacht. In een niet gepubliceerd gedeelte eener nader te bespreken Nota van 1896, schreef hij o.a. het volgende:

‘Wijlen mijn vader zag de toestanden goed in. Reeds in 1846, toen er nog geen sprake was om de inlanders op te leiden, ja zelfs toen het Europeesch onderwijs nog veel te wenschen overliet, voorspelde hij wat mettertijd gebeuren zou. Hij stelde reeds toen alles in het werk om aan zijne kinderen eene opvoeding te geven van welke zijne collega's niet het minste begrip hadden en die door velen hunner soms gelaakt werd.
Doch dit was bij mijn vader aan doovemans ooren gepreekt. Hij luisterde niet naar hen; volgde zijn eigen zin en liet zijne kinderen de richting volgen welke hem de meest verstandige voorkwam.
“Jongens”, zeide hij een paar jaren voor zijn dood, zonder ontwikkeling zult Ge U later niet gelukkig kunnen gevoelen; zonder haar zult Ge ons nageslacht met den dag achteruit zien gaan; let op mijne woorden en van de waarheid van dit gezegde werd ik mij in den loop van jaren steeds meer bewust’.

Onder de broeders van den Regent van Demak onderscheidde zich vooral de Regent van Japara door het gemak waarmede hij zich in het Nederlandsch uitdrukte en door zijne hoffelijke vormen. Hij was de vader van Kartini, de hoogst beschaafde, helaas te vroeg overledene echtgenoote van den Regent van Rembang en op haar gebied wederom draagster van nieuwe beschavingsbegrippen en voorloopster van ingrijpende hervormingen in de vrouwelijke inlandsche maatschappij.

Hadiningrat werd in Maart 1881 benoemd tot Regent van Demak. Dit regentschap behoorde destijds, en behoort nog, tot de van nature het meest misdeelde regentschappen van Java. Door zijne ligging, bodemgesteldheid en onvoldoende bevloeiing bij uitsluiting aangewezen op laagland-cultures en, bij mislukking hiervan, verstoken van voldoende bestaansmiddelen, staat het bovendien bloot aan chronische overstroomingen met al den aankleve van dien in den vorm van slechte hygiënische toestanden, epidemiën en schaarschte aan voedingsmiddelen. Elke klimatologische afwijking, hetzij

[p. 251]

langdurige droogte, hetzij overvloedige regenval, leidt hier tot gevolgen welke het weerstandsvermogen der bevolking kunnen aantasten en haar economisch evenwicht in gevaar kunnen brengen.

Dat eene dergelijke afdeeling nòch door de Europeesche nòch door de inlandsche bestuursambtenaren bij voorkeur als arbeidsveld wordt uitgekozen, is wellicht te betreuren maar niet te verwonderen. Vooral voor de Europeesche bestuursambtenaren was Demak een afdeeling die meer gevreesd dan gezocht werd; overplaatsingen en bestuurswisselingen waren daar aan de orde van den dag en een en ander droeg zeker niet bij tot stabiliteit in de bestuurs-actie.

Zoo althans was de toestand toen ik in 1892, als controleur bij het Binnenlandsch-Bestuur, belast werd met het onderzoek naar de heerendiensten in de afdeeling Demak en aldus mijne kennismaking begon met den man aan wien deze regelen zijn gewijd. Zoowel toen als bij mijne daarop gevolgde plaatsing als controleur ter hoofdplaats Semarang kwam ik, zoo in als buiten dienst, herhaaldelijk met hem in aanraking en de aldus aangeknoopte vriendschappelijke betrekkingen werden voortgezet, eerst tijdens mijne detacheering aan de Algemeene Secretarie te Buitenzorg, in latere jaren toen een inspecteerende werkkring mij wederom persoonlijk met den Regent van Demak in aanraking bracht, eindelijk ook na mijn vertrek naar Europa in 1907. Zoo ontspon zich eene correspondentie die ik, met tusschenpoozen, gedurende een 20-tal jaren met hem mocht voeren.

Al spoedig had ik hem leeren kennen als een Javaan van zeldzamen aanleg en vervuld met warme belangstelling voor àl wat het Javaansche volk in het algemeen en de afdeeling Demak in het bizonder tot hoogeren bloei zou kunnen brengen. Tevens bleek mij echter dat hij, als zoovele zijner Collega's, min of meer gesloten was van aard en de neiging had zijne innerlijke gevoelens te verbergen achter een sluier van diplomatieke wellevendheid. Bij voortgezette kennismaking en toenemend vertrouwen kwam hierin echter verandering en, zoo in zijne gesprekken als in zijne brieven, kwam hij geleidelijk er toe, nu en dan een tipje van dien sluier op te lichten.

Vooral zijne brieven, hoewel niet altijd handelende over

[p. 252]

gewichtige of diepzinnige aangelegenheden schenken eenig inzicht in zijn geestes- en gemoedstoestand. Tevens kunnen zij een denkbeeld geven van de omstandigheden waaronder hij zijn dienstwerk had te verrichten en van de moeilijkheden waarmede hij daarbij had te kampen. Eindelijk geven zij blijk van het gemak waarmede hij in de Nederlandsche taal schreef en... dacht.

Aan het slot van de hierboven bedoelde Nota maakte Hadiningrat zijne verontschuldigingen voor de vrijheid waarmede hij sommige bestaande toestanden en voorschriften had gecritiseerd.

‘De lezer dezer Nota’, zoo schreef hij, ‘houde het den schrijver ten goede dat hij zoo vrijmoedig zijn meening uitsprak. Ik gevoel dat de Nederlander des te meer prijs er op zal stellen eens de ware gevoelens des overheerschten te hooren, wijl het hem zoo zelden gegund is een blik te slaan in hoofd en hart van den bruinen man’.

Het is deze zelfde overweging n.l. dat het den Nederlander zoo zelden gegund is een blik te slaan in hoofd en hart van den bruinen man, die mij er toe geleid heeft bekendheid te geven aan eenige fragmenten uit Hadiningrat's correspondentie.

Gemakshalve heb ik de daarvoor in aanmerking komende brieven gesplitst in twee categorieën n.l. a. die welke betrekking hebben op zijne dienstverrichtingen in de afdeeling Demak en b. die, welke handelen over verschillende aangelegenheden hetzij van persoonlijk, hetzij van algemeen belang.

De eerste aanleiding tot het voeren van correspondentie over de toestanden in de afdeeling Demak was een voorstel van de Directeuren van Binnenlandsch Bestuur en der Burgerlijke Openbare Werken om eenige belangrijke herstellingen aan de Demaksche waterwerken te doen uitvoeren, niet in betaalden arbeid maar in onbezoldigden heerendienst. Reeds vroeger was door de Regeering last gegeven tot uitvoering van een dergelijk werk in heerendienst, niettegenstaande door de plaatselijke en gewestelijke ambtenaren van Demak en Semarang en door mij ter Algemeene Secretarie te Buitenzorg was aangedrongen op uitvoering in betaalden arbeid. De overweging welke de Regeering tot uitvoering in heerendienst deed besluiten was, dat de afdeeling Demak

[p. 253]

tengevolge van den aanleg der waterwerken, economisch diermate was vooruitgegaan en de druk der heerendiensten aldaar zoo was verminderd dat tegen eenige verzwaring van dien druk niet opgezien behoefde te worden. Toen nu andermaal een voorstel binnenkwam ter Alg. Secretarie om 300.000 onbezoldigde dagdiensten van heerendienstplichtigen te vorderen voor verbetering der afwatering in Demak, nam ik de vrijheid om, alvorens dit voorstel bij de Regeering voor te brengen, den Regent van Demak te vragen of de economische toestand van Demak door den aanleg der waterwerken, inderdaad zoodanig was vooruitgegaan als te Batavia aangenomen werd.

Onder dagteekening 17 Augustus 1895 antwoordde hij het volgende:

‘Om U de waarheid te zeggen zou ik niet gaarne willen zien, dat Demak weder zijn waterwerken miste als voorheen. Nut hebben ze wel degelijk en zou ik dus niet durven beweren, dat zij niet van den minsten invloed zijn op den bloei en welvaart van Demak. Doch dat deze beide door 't bestaan der waterwerken thans zoodanig zijn als door velen voorgesteld wordt, is iets dat ik niet met de hand op 't hart zou durven zeggen, ook niet dat ze immer zoodanig zullen worden, tenzij dat een ommekeer van zaken plaats heeft en de bevolking zich in de gelegenheid gesteld ziet met gemak op een andere eerlijke wijze geld te verdienen dan zij tot dusver gewoon is te doen:
In 1893 en 1894, dus na het ontstaan der waterwerken, hebben overstroomingen in de districten Demak en Wedoeng zulk eene belangrijke schade aangericht, dat de Regeering 't noodzakelijk achtte de bevolking met padizaad te helpen en de heerendienstplichtigen, die aan de beschadigde dijken te werk gesteld werden, als gewone koelies (25 cents daags) te betalen ten einde hun te gemoet te komen. Al die aardigheden hebben de Regeering ± f 100.000 en in 't tweede jaar ± f 40.000 gekost. Nu wordt door verlegging van de Serang en betere bedijking er van wel verwacht, dat de bevolking voortaan vrij van bandjirs zal zijn en ik geloof ook wel dat het helpen zal, desniettemin zou ik gaarne een

[p. 254]

paar jaren willen wachten om de resultaten der pogingen te beoordeelen.
Over 't geheel genomen heeft nu de bevolking minder heerendiensten te praesteeren dan vroeger, ook wat lichter, omdat de te onderhouden leidingen die bijna overal te vinden zijn, zich gemakkelijk laten verdeelen. Gaat men echter district voor district na, dan zal men tot de ontdekking komen, dat vele dessas een zwaarder werk dan vroeger te verrichten hebben. Zoo is de heerendienst in distr. Demak en Manggar veel drukkender dan voorheen geworden. In Wedoeng en Samboeng is ze daarentegen minder. Evenzoo is het gesteld met de dessadiensten, waarin o.a. de duizenden bruggetjes, wier bestaan te danken is aan de nieuwe leidingen van de waterwerken, gemaakt en onderhouden moeten worden. Deze quaestie werd op de vergadering van 18 t/m 20 Juni 1892, besproken, doch zonder het gewenschte resultaat.
De waterwerken van Demak zijn tot heden de mooiste en belangrijkste van geheel Nederlandsch Indië. De kunstwerken zijn prachtig en hecht. De waterleidingen vormen zulk een mooi net in deze Afdeeling, dat geen landbouwer in de streek, waar zij zijn, bang behoeft te zijn voor gebrek aan irrigatiewater, als dit althans in de opgedamde rivieren in genoegzame quantiteit te vinden is. Maar het ongeluk wil, dat zulks niet altijd het geval in den West- en nooit het geval in den Oostmoesson is, zoodat de betrokken bevolking behalve de hulpvaardigheid van den Irrigatiechef, ook dikwijls die van Onzen Lieven Heer heeft af te smeeken om water te mogen hebben voor hare aanplantingen. Kan de Ingenieur geen water geven, hij verbergt dit nooit, doch Onze Lieve Heer maakt den toestand nooit bekend, maar hoe 't ook zijn moge, of 't zus dan wel zóó is, de bevolking blijft de lijdende partij en wordt daarmeê niet gebaat.
Gesteld dat het waar was, dat de Demaksche Waterwerken zulk een gunstigen invloed uitoefenen op den economischen toestand, dan zou iemand, die kennis van zaken en toestanden heeft, toch niet daarom verwachten,

[p. 255]

dat daardoor de welvaart van 't verarmde Demak, waar de bevolking slechts van landbouw leeft en nergens gelegenheid vindt om wat te verdienen, in betrekkelijk korten tijd in die mate zal toenemen, dat de draagkracht der inwoners gelijk gesteld kan worden met die op andere plaatsen, waar 't altijd goed geweest is.
Vroeg U mij hoe het met de welvaart der Chineezen ging, dan zou ik U geantwoord hebben, dat ze beter moest zijn dan vroeger. - De rijstprijzen zijn thans laag, ja in den oogsttijd meer dan de helft lager dan voorheen. Nu zijn zij wel gestegen, doch nog niet zooals het zijn kan en moet. Het gevolg er van is, dat al is de padi-productie op verscheidene plaatsen naar de hoogte gegaan, de geldelijke voordeelen, die de bevolking van den oogst heeft, minder zijn dan voorheen. - De vraag wordt wel eens gedaan, waarom de bevolking haar padie zoo gauw verkoopt, maar hij die den toestand kent, behoeft er zich niet over te verwonren, daar hij zeer goed begrijpt, dat 't niet anders kan. Gelijk boven gezegd is, leeft de bevolking slechts van den landbouw en voornamelijk van de padie-cultuur. Gelegenheid om op andere eerlijke wijze geld te verdienen, heeft ze niet. Is 't dus te verwonderen dat ze om wat geld te hebben, hetzij voor dagelijksche behoefte, hetzij om de verschillende belastingen te betalen successievelijk haar padie gaat verkoopen? De Chineezen over 't algemeen zijn de padie-opkoopers, die het gekochte tegen 't begin van den Westmoesson met woekerwinst verkoopen dikwijls aan dezelfde personen, die vroeger verkocht hebben.
Kort gezegd, is de economische toestand in dit regentschap nog niet van dien aard, dat daarop luchtkasteelen kunnen worden gebouwd’....
‘De regens zijn opgehouden nadat bepaald is, dat de bevolking in plaats van tweede gewassen sawahlabohoeloe¹⁾ zal planten en de waterwerken daarvoor het noodige water zullen verstrekken. Daar heb je 't weder!
De mensch wikt, God beschikt.’

1) Sawahs die van regen afhankelijk zijn en dus alleen beplant kunnen worden bij voldoenden regenval.

[p. 256]

Uit dezen brief sprak nog eenig optimisme. Een paar jaar later begon de cholera het hoofd weer op te steken, zooals blijken kan uit bijgaande mededeelingen ontleend aan een brief van 31 Juli 1897.

‘De cholera is afnemende, doch heeft reeds bij de 3000 menschenlevens geeischt.
Waarom wordt toch de Creolin-therapie van Dr. Groneman niet toegepast? M.i. dienen de proeven genomen te worden. Hoe en wat Dr. G. is, moet men dáár laten, doch zijn pogingen om in het belang te werken van de menscheid dienen geapprecieerd te worden. Blijkt uit de genomen proeven dat zijn geneesmethode niet deugt, welnu men geve dit hem te kennen en daarmêe uit. Voor de oningewijden heeft 't den schijn, alsof men iets tegen hem heeft, als van Regeeringswege de proeven niet genomen worden.
Als ik wat te zeggen had, zou ik aan de Regeeringen van alle beschaafde landen voorstellen om gezamenlijk een groote som gelds bijelkander te brengen ten einde wien ook, te kunnen beloonen, die afdoende middelen tegen tot nu toe moeielijk te genezen ziekten aan de hand kan doen.
Het geldt hier de belangen van zoo vele millioenen, want ik vind 't hoogst onaangenaam om aan te zien, dat duizende menschen, zooals bijv. in Britsch Indië tijdens de pest-épidemie, creperen, zonder dat de gezonden er iets aan doen kunnen. 't Is waar, wat God doet is wel gedaan. Misschien is het beter, dat er duizenden in een betrekkelijk korten tijd naar de andere wereld gaan; wie weet of daar niet voor het aanleggen van waterwerken even als hier in Demak, of zoo iets van dien aard, vele heerendienstplichtigen benoodigd worden, maar daarover kunnen wij, menschen, niet oordeelen en zijn dus verplicht om die volksverhuizing op gepaste wijze tegen te gaan, want wij hebben hier ook heerendienstplichtigen noodig.’

Nog eenige jaren later was van het optimisme van 1895 niet veel meer overgebleven. In een brief, gedagteekend 27 Maart 1901 en geschreven naar aanleiding van eene felicitatie die ik hem had gezonden bij gelegenheid van zijn

[p. 257]

20-jarig jubileum als Regent, schreef hij mij het volgende:

‘In plaats van mij te feliciteeren had U mij eigenlijk moeten condoleeren en wel met het feit, dat Demak, waar ik 20 jaren regent ben, hoewel gedeeltelijk, nog honger lijdt. Van mijn werk gedurende al die jaren, die nimmer meer terugkeeren, heb ik geen satisfactie. Is die slechte toestand het resultaat van den ijver, de toewijding en de belangstelling, die aan den dag gelegd zijn? Dan is hierin iets raadselachtigs. Elk jaar word ik twaalf maanden ouder; mijne krachten zullen mij langzamerhand begeven, doch Demak is nog niet geworden wat verwacht werd. Vroeg of laat zal er een ramp komen, waarvan de gevolgen niet te overzien zijn. De door den Waterstaat tot stand gebrachte Serangdijk, die hoewel pas zes jaren oud, reeds vier maal is moeten worden opgehoogd omdat hij in elken westmoesson te laag bleek te zijn, zal immers eenmaal doorbreken - in welk jaar weet ik niet, doch met zekerheid kan de doorbraak verwacht worden - en de groote ramp is weder dáár.
Men heeft de Serang in tweeën gesplitst omdat daarin verscheidene rivieren van de Moeria uitmonden in de hoop dat daardoor de toestand beter zoude worden. Doch mis; men heeft nu veel meer zorg dan vroeger; had men vóór dien tijd slechts den linkerdijk te bewaken - de rechter ressorteert onder Djapara - nu moet niet alleen die dijk doch ook de linker en rechterdijk van den nieuwen tak, bij hooge waterstanden bewaakt worden. De bevolking wordt nu blootgesteld aan meer gevaren dan vroeger en de goegoer goenoeng diensten¹⁾ als het noodsein geslagen wordt, mogen niet licht geteld worden, daar in den westmoesson 't signaal bij bandjirs zich ieder oogenblik laat hooren.
De Ingenieur, die dat geprojecteerd heeft, zit nu, ik weet niet waar, wellicht reeds in Holland met pensioen en wij arme Demakkers zijn gedoemd om voor zijn prachtige, der Regeering tonnen gouds gekost heb-

1) Bewakingsdiensten waarvoor alle werkbare mannen worden opgeroepen.

[p. 258]

bende ideeën te boeten. Wij moeten de dijken jaar in jaar uit bij elke bandjir bewaken ter voorkoming van doorbraken, die zonder twijfel zooals boven gezegd is, vroeg of laat zullen geschieden. Ik kan nog meer van die aardigheden vertellen, doch laat mij nu maar eindigen; ik zal t.z.t. het verhaal voortzetten.’

Een paar maanden later (30 Mei 1901) kwam hij nader op de zaak terug en betoogde dat de treurige toestanden in Demak in hoofdzaak waren toe te schrijven aan de chronisch geworden natuurrampen waardoor die afdeeling bij voortduring werd getroffen:

‘In Zuid Demak is de bevolking, op één onder-distrikt na, niet van de beste soort. Er wordt veel geschoven en een werkzaam leven wordt er niet geleid. Wellicht is het laatste het onvermijdelijk gevolg van 't eerste. En ofschoon zware misdrijven niet meer gepleegd worden als voorheen, dus geen ketjoes, geen veediefstallen, geen moorden enz., laat de toestand in 't algemeen toch nog te wenschen over. Van het Solosche volk hebben wij geen last, doch van 't Poerwodadische des te meer. Maar hoe het ook zij, als Demak in 't algemeen en die streek in 't bizonder bijv.: vijf jaren achtereen vrij was van allerlei rampen, dan behoefde er niets meer gedaan te worden, zoowel de toestand als het karakter der bevolking zouden zich van zelf verbeteren. Daar ben ik ten volle van overiuigd.
Rampen van allerlei aard bezoeken Demak bijna elk jaar. Behalve dat de mislukkingen periodiek zijn, hebben wij in de laatste jaren hier gehad: 1893 overstrooming, 1894 idem, 1895, te veel regen in den oostmoesson, waardoor geen polowidjo¹⁾ geplant kon worden; 1896, droogte, koortsepidemie, rijstschaarste in Mangar (Zuid Demak); 1897 cholera-epidemie; 1898 veel regen in den Oostmoesson; 1899 veeziekte, waardoor ± 6000 buffels crepeerden, muizenplaag; 1900 droogte, geen polowidjo, rijstschaarste. En dit jaar weder “slechte oogst”! Laat de menschen wat verademing hebben, ik ben er zeker

1) Z.g. tweede gewassen die na padi of op droge gronden worden geplant.

[p. 259]

van dat over een jaar of vijf de toestand tienmaal beter wordt dan nu. Maar wat is er nu aan te doen? De menschen kunnen toch jaar in jaar uit niet door 't Gouvernement gevoed worden. Alles valt tegen.
Wat betreft de waterwerken, die zijn sedert wat beter geworden, er zijn vele veranderingen ten goede gekomen, doch wegens het te geringe waterdebiet in vele maanden van 't jaar kan daarvan ook niet zooveel verwacht worden als 't zijn moet.
Er wordt zoo veel geschreven over de motieven, die achteruitgang van Java's welvaart veroorzaken. De schrijvers hebben er zich veel moeite voor gegeven uit innige belangstelling in 't mooie Insulinde en uit menschelijk plichtbesef om te wijzen op allerlei dingen, die verkeerd werken; de redeneeringen zijn juist, doch ik beweer dat de opgenoemde oorzaken van minder invloed zouden zijn als Java niet zoo vaak geteisterd werd door allerlei rampen van hooger hand. Als ik over al die dingen begin na te denken, dan word ik ontmoedigd. Ik word met den dag ouder, en Demak vereischt nog steeds even veel zorgen als voorheen. Er is hier niets anders te doen dan aanhoudend een wakend oog houden op 't welzijn van de bevolking. En dat is geen gemakkelijke taak want er moet voor gezorgd worden dat men steeds op de hoogte is van al wat daarmede in verband staat. Hadden alle mindere inl. hoofden evenveel belangstelling, het zou anders zijn. Missen zij grootendeels die belangstelling, het algemeen belang gaat den meeste weinig ter harte. Hulp zooals deze behoort te zijn, kan alzoo van hen niet altijd verwacht worden.’

In dezen zelfden brief gaf hij mij nog eenige bijzonderheden over een in Demak gevallen aschregen:

‘Wij zijn in volslagen duisternis geweest op 23 dezer. Nooit in mijn leven heb ik zoo iets beleefd. De aschregens, die ik te voren bijgewoond had, waren van minder beduidenden aard. Ik kon mij daarom een toestand niet voorstellen als die van verleden week. Vandaar dan ook dat ik dien morgen nog op tournee

[p. 260]

ging. Doch het mocht niet lang duren, of daar stond ik midden op de sawahs in duisternis in den waren zin des woords gehuld, zóó dat niets op een afstand van een meter onderscheiden kon worden. Niemand was er op voorbereid. Licht was er niet. De loopende menschen bonsden tegen elkander. Er was een ongewone stilte, veroorzaakt door ongerustheid of vrees voor de dingen, die wellicht nog zouden kunnen komen. De mensch voelde zich zóó klein, zoo onbeduidend, dat zelfs de grootste grootspreker ten volle besefte, dat hij ten aanzien van al dat grootsche daar buiten een zandkorreltje gelijk was. Gelukkig heeft 't niet te lang geduurd. Doch hoe het ook zij, mensch en dier hebben tot heden van de gevolgen nog veel last. De 4 m.m. dikke asch, die gevallen is, kwelt ons allen. Waarom slechts zóó dun, en niet 10000 maal dikker? dan zou men een nieuw Demak krijgen, wellicht zou 't beter zijn dan 't tegenwoordige, dat voortdurend door allerlei rampen geteisterd wordt.’

Nog in hetzelfde jaar moest een nieuw klaaglied aangeheven worden over het steeds dreigend spook der natuurrampen en epidemieën. In September 1901 schreef hij mij het volgende:

‘Overdag uitgaan en 's avonds aan de schrijftafel, zoo gaat 't dag in dag uit, als er niets bijzonders te doen is. En dan in een hitte, overdag althans, die alles bijna doet koken, wat maar naar vocht gelijkt; het is een beroerde tijd. Waarom heeft de Voorzienigheid Demak toch zoo misdeeld en mij door het lot laten aanwijzen om daarvan aan 't hoofd te staan? Een wijsgeerige vraag, die nimmer beantwoord kan worden! Maar wat zou 't helpen, als ze beantwoord werd? Wellicht zou ik 't nog beroerder dan nu vinden, wie weet 't. Was ik maar jonger gehuwd en waren mijn kinderen dientengevolge allemaal volwassen, ik zou zeker over de zaak anders denken of gedacht hebben. Er is nu nog geen kwestie van, dat ik naar rust kan verlangen hoe welkom deze mij ook zijn zou. Mijn kinderen zijn nog te jong, zij hebben nog te veel noo-

[p. 261]

dig om de groote, wijde wereld in te kunnen gaan. Ik ben gebonden, tenzij dat de tijd daar is om de eeuwigheid in te gaan, wat ik niet hoop, dan kan zich geen menschelijke wil er tegen verzetten. Maar de mensch maakt zich wel eens te veel illusies van dingen, die hij nog niet heeft; het kan wellicht 't geval zijn met mij, en zal ik me er dus maar bij nederleggen waar mopperen niets hoegenaamd helpen kan.
Nauwelijks beginnen de tweede gewassen goed op te komen of de droogte treedt in en de cholera steekt 't hoofd op. Door verscheidene reizigers van Samarang afkomstig, is die ziekte hier overgebracht en hoewel er nog niet meer dan een twintigtal gevallen voorgekomen zijn, het laat zich toch aanzien dat de epidemie voor de deur staat. Het zal dan, ofschoon ik er volstrekt niet naar verlang, de vierde maal zijn dat Demak gedurende de laatste 20 jaren door dien gevaarlijken vijand bezocht wordt. Wat nu te doen, de mensch staat er machteloos tegenover.
Wat ook gedaan is geworden om het leed der bevolking in dit Regentschap te lenigen, niets nog heeft dat gevolg dat de toestand bevredigend genoemd kan worden. Maar hoe kan 't anders. Reeds twee jaren heeft men geen profijt gehad van de tweede gewassen en de laatste oogst van 't hoofdgewas is bizonder slecht geweest. Ik gevoelde mij genoodzaakt heden weder voor te stellen om nog ± 60 mille te mogen hebben voor reliefworks. Daarbij komt nog dat de cholera dezer dagen epidemisch verklaard zal moeten worden en dan gaat weder een verzoek in zee om geld ter bestrijding der kosten van ontsmetting, onteigeningen enz.
In sommige stranddessas crepeeren de menschen als muizen! Wat nu te doen? Het voorschrift zegt, dat met het epidemisch verklaren gewacht moet worden tot dat het aantal omgekomenen het cijfer overtreft van sterfgevallen wegens allerlei ziekten onder gewone omstandigheden¹⁾. Wat een regeling! 't Is om er van mêe te sterven.’

1) Deze regeling is kort daarna gewijzigd.
C.J.H.

[p. 262]

De eerstvolgende jaren werd over dit onderwerp niet meer gecorrespondeerd. Naar aanleiding echter van een afscheidsbrief, door mij in 1907 vóór mijn vertrek naar Europa, aan den Regent van Demak geschreven, ontving ik een uitvoerigen brief van 8 November 1907 waaruit blijken kan dat ook de sinds verloopen zes jaar weinig reden hadden gegeven tot meer optimistische verwachtingen; bovendien geeft deze brief karakteristieke bizonderheden over het milieu waarin de Regent werkte.

‘Demak met succes vooruit te helpen is geen gemakkelijke taak. Periodieke overstroomingen en misgewas vormen de beletselen. Ruim een kwart eeuw heb ik mijn krachten gewijd aan de bevordering van de welvaart der Afdeeling, doch de resultaten kunnen nog maar niet de verlangde of voorgestelde zijn, daar hetgeen in de eene moesson tot stand gebracht is, dikwerf in de andere weder te niet gaat. Zoo kan men steeds aan den gang blijven. En toch geef ik 't nog niet op; ik wensch iets op te bouwen, wat blijft en van veel nut is. Ik ben nu zoo jong niet meer en zou mij niets aangenamer zijn dan nog vóór mijn dood datgene te kunnen zien wat immer tot mijn nalatenschap kan dienen. De mensch leeft, naar ik geloof, maar eens in de wereld en moet hij, die het goede beoogt, zich toch ongelukkig gevoelen als hij mocht vernemen dat van zijn werk niets overblijft. Een ongezegend werk geweest dus! Jaren achtereen heb ik door herhaaldelijke bestuursverwisseling als anderszins ten behoeve van 't regentschap zoo niet alles dan toch veel meer dan anders zelf moeten verrichten. Vijf jaren achtereen heb ik moeten dienen onder een Assistent Resident die aan vervolgingswaanzin leed en bijna alles aan mij overliet en zulks in een zeer moeilijken tijd, gedurende 't heerschen van schaarste, als wanneer gehandeld moest worden. De man sloot zich minstens eens in de zeven weken eenige dagen op met geladen revolver in de hand, daarmede bedreigend en wegjagend een ieder, die er kwam. Hij kon niet slapen en sprong op van het minste geritsel. Al de huis-

[p. 263]

genooten moesten dan in 't bijgebouw en al de belangrijke stukken naar mij.
Gelukkig dat het een goede man was, die zich niet schaamde om 't mij volmondig te bekennen. Iedereen wist 't en 't hoofd van 't gewest was daarvan ook op de hoogte. Doch men had medelijden met den man, omdat hij nog geen pensioen verdiend had. Ondertusschen, ik moest mij alles maar op den rug laden zonder verhooging van tractement. Toen U te Demak was, merkte U, meen ik, al op dat 't archief in de kaboepaten¹⁾ was in plaats van daar, waar 't zijn moest. Maar op de keper beschouwd was 't een geluk dat zulks plaats had; geluk voor Demak en geluk voor mij. Al de aan de bevolking te verleenen voorschotten werden aan mij (ten aanzien van de verdeeling en administratie) overgelaten n.l. f 120,000 voor den aankoop van buffels, f 20,000 voor het aanleggen van klappertuinen, f 134,000 voor sawahbewerking en f 3000 voor aankoop van cassave-loten of te zamen f 277,000, want anders zou 't door herhaaldelijke verwisseling van Europeesche zoowel als van inlandsche ambtenaren, in de war kunnen raken gelijk 't geval is in de drie andere Afdeelingen, die ook voorschotten genoten hebben. Enfin, daarmee heb ik gelukkig niets te maken. Nu heeft de bevolking al de voorschotten op 't afgeschreven gedeelte na, behoorlijk gerestitueerd, terwijl als interest van de gelden voor sawahbewerking en aanleg van klappertuinen in de loemboengkas een som van bij de twee ton gevloeid is benevens een hoeveelheid van ruim 100,000 picol padie in de loemboengs van de meeste dessa's, daaronder begrepen de padie door de bevolking ingelegd, vertegenwoordigende een waarde van ± f 260,000. Dus heeft Demak van af 1903 bijeengegaard f 277,000 + f 200,000 + f 260,000 of te zamen f 737,000, voorwaar geen kleinigheid. Een geluk zeg ik, voor de Regeering omdat de voorschotten, waarmede de bevolking gelukkig gemaakt werd, op 't afgeschreven gedeelte na gerestitueerd zijn;

1) Regentswoning.

[p. 264]

voor Demak omdat thans de Afdeeling of liever gezegd elke dessa in de Afdeeling haar eigen kas heeft en voor mij omdat ik tengevolge van den ziekelijken toestand van den Assist.-Resident heb kunnen toonen wat ik doen kon.
Wie het leeuwenaandeel heeft gehad in de werkzaamheden ter oprichting van de dessa loemboengs kan U blijken uit de hierbij overgelegde afschriften.
Ruim anderhalf jaar hebben ze mij in 't onzekere gelaten of de Regeering in het door den Resident gedane voorstel al dan niet zou treden. Mijn brieven om inlichtingen bleven onbeantwoord. Om de bevolking niet te ontstemmen en om geen mal figuur tegenover haar te slaan, heb ik mij genoodzaakt gevoeld om maar te handelen. Als het slecht afgeloopen was, zou ik 't op mijn kop gekregen hebben, doch nu 't naar wensch gaat, beschouwt men 't alsof 't zoo hoort, alsof er niets gebeurd is.
Toen de heer X. hier Ass.-Resident was, brak voor mij een aangenamer tijd aan. Alle zaken werden spoedig afgedaan en er werd gehandeld. Doch ZEd. had geen plan om hier lang te blijven en ging dan ook een maand of vijf later naar Batavia.
Toen kwam weder de slappe tijd, de zoogenaamde “Y-periode”. Dat was werken à la Jan Kalabas. De stukken werden heen en weder gezonden om toegelicht te worden. Doch 't bleef er bij. Er werd meer gewantrouwd dan zelf gewerkt. Men zat tot 4 ure nam. op 't kantoor; distriktshoofden enz. werden op ongelegen tijden opgeroepen, ja eens om 2 ure 's nachts, om onbeduidende vragen te beantwoorden. Op 't laatst kwamen de hoofden er achter wat er aan haperde. Hoe toen belangrijke zaken, die geen uitstel gedoogden, behandeld werden kan U blijken uit de hierbij aangeboden afschriften. Alweder voelde ik mij verplicht om te handelen, wilde ik 't immer niet op mijn kop krijgen als 't weder mis liep met 't regentschap’.

Een jaar later werden een paar der minst welvarende distrikten van de afdeeling Semarang gevoegd bij de afdee-

[p. 265]

ling Demak. Hadiningrat was hiermede, zooals begrijpelijk, weinig ingenomen en schreef mij hierover (11 Dec. 1908) het volgende:

‘In de dagbladen zal U het bericht wel gelezen hebben dat Demak wederom een nieuw Bestuurshoofd gekregen heeft. Het is de zesde van af 1899. Hoe kan nu een regent volgens een vast systeem werken? Op 't laatst zal hij niets anders kunnen zeggen dan “soemonggo” of wel “(g)Ha je (g)hang maar!” Doch daarmee gaat de zelfstandigheid naar de maan en wordt elken dag slechts verlangd naar “abis boelan”¹⁾.
Behoudt daarentegen een regent zijn zelfstandigheid dan zal het geen wonder zijn, dat hij dientengevolge nu en dan verschil van meening krijgt met het Europeesch Bestuur, want hij zou met een koe vergeleken kunnen worden als hij zich vereenigen kon met het gevoelen van elken gaanden en komenden man. Met deze omstandigheden schijnt echter nooit rekening gehouden te worden. Op mijn 61ste jaar heeft men mij verrast met 't aangename bericht, dat met 1 Sept. j.l. de distrikten Grogol en Singenkidoel bij Demak gevoegd zou worden, alsof deze Afdeeling nog niet genoeg armoedige streken had. Om mij van den toestand dier distrikten op de hoogte te stellen moet ik nu weder op een rijpaard, omdat de wegen niet als in oud Demak met een rijtuig berijdbaar zijn. De Regent van Samarang had mij maandelijks f 200 van zijn tractement moeten afstaan!’

Handelen vorenstaande brieven meest over de afdeeling Demak, thans volgen enkele fragmenten uit de tweede categorie van brieven n.l. die welke handelen over andere aangelegenheden al dan niet met den dienst verband houdende; meer nog dan de vorige geven zij blijk van zijn duidelijken, soms humoristischen schrijftrant, zijne innerlijke gevoelens, zijne gehechtheid aan vormen en zijne algemeene denkwijze.

In 1892 werd te Semarang voor het eerst een proef genomen met het afnemen van examens aan candidaat-inlandsche

1) Het einde van de maand (uitbetaling van tractement).

[p. 266]

ambtenaren (magangs) die tot dusver gewoonlijk uitsluitend op grond van persoonlijke aanbeveling waren aangesteld. Het examen was echter niet verplicht en daarom werd aan de verschillende afdeelingen gevraagd of er al dan niet liefhebberij bestond om aan dit examen deel te nemen.

De Regent van Demak schreef mij (22 December 1892) hieromtrent het volgende:

Verlegenheid of bangheid wordt door sommigen genoemd een stoornis in de verrichtingen van het een of ander orgaan. - Worden de natuurlijke werkingen van de hersenen, die zich uiten in een gemakkelijke, ongedwongen wijze van zijn, daardoor onderdrukt, dan is de mensch niet in zijn gewone doen, dan is hij verlegen, dan is hij bang of wat dies meer zij. - De verlegenheid heeft verschillende oorzaken als: zenuwachtigheid, ontroering, ongewoonte om voor het publiek te verschijnen, gebrek aan zedelijken moed, lage dunk van zich zelf enz. enz.
‘Ik zeg nu niet dat al de magangs in dit Regentschap een in hooge mate zenuwachtig gestel hebben, doch zeker kan ik vermoeden dat zij over het algemeen een lagen dunk van zich zelf hebben. Vandaar dat zij er tegen opzien om nu al het examen af te leggen. Wellicht willen zij eerst de kat uit den boom zien en zich daarna voor het volgende examen aanmelden.
Geheel anders is het dan te Poerwodadie en elders, waar, naar ik hoor, zelfs in de kleinste dessa een Hoogere Burgerschool te vinden is. Waren mijn zonen wat ouder, gaarne zou ik ze ook 't examen willen laten doen, doch nu kan 't moeielijk, daar de oudste pas zes jaar en de jongste vijf en een halve maand oud is. Ik vind ze nog te jong; bovendien kan de jongste nog geen woord Javaansch, hoewel ik hun meermalen heb gezegd, dat om vooruit te komen men noodzakelijk moet kunnen spreken.
Houd het mij s.v.p. ten goede ik U brief zoolang onbeantwoord heb laten liggen.’

Met welke moeilijkheden, nog niet lang geleden inlandsche

[p. 267]

hoofden te kampen hadden die hunne zonen eene behoorlijke opvoeding wilden geven, kan blijken uit een brief van 31 Juli 1897, waarin de Regent mij o.a. het volgende schreef:

‘Mijn negenjarige oudste zoon en een zoon van den Regent van Koetoardjo, die aan mij toevertrouwd is, hebben het koopje gesnapt om niet toegelaten te worden op de le Gouv. Lagere School te Samarang.
In den vacantietijd was de zaak beklonken; de hoofdonderwijzer vond 't goed dat die kinderen op zijn school zouden komen. Dientengevolge zond ik mijn zoon naar Samarang; de Regent van Koetoardjo, deed 't ook, na zijn zoon van de Gouv. school ten zijnent weggenomen te hebben.
Dit kwam den Inspecteur van het Onderwijs (X,), die, waar het maar eenigszins kan, al het mogelijke doet om inlanders van de Gouv. scholen te weeren, ter oore en liet zich reeds vóór het begin der lessen uit dat hij zou onderzoeken of er geen reden bestond om zijn eenmaal aangenomen beginsel in toepassing te brengen.
Hij vond wat hij zocht n.l. dat de klasse, waar de jongens zouden komen, overbevolkt was, en liet dezen derhalve niet toe. Het was alsof hij er op uit was om ons een koopje te laten snappen. Hij wist wel, dat de kinderen bij het begin van de lessen zouden komen, doch hij zeide niets en liet ons begaan. En toen de kinderen gekomen waren, stuurde hij ze huiswaarts. Hierbij zend ik U ter lezing de correspondenties betreffende de zaak. Op aanraden van den Resident heeft mijn neef, de Regent van Samarang, aan wien ik de zaak toevertrouwd heb, een rekest aan den Gouverneur-Generaal ingediend, hetwelk de Resident beloofd heeft te ondersteunen.
Doe mij genoegen s.v.p. en help mij de zaak in orde maken. Ik maak een mal figuur tegenover mijn Collega van Koetoardjo, wiens zoon nog bij ons aan huis wachtende is.
Hoe gauwer de beslissing afkomt, des te aangenamer het mij zal zijn, want het jongetje van Koetoardjo zit hier al een maand zonder iets uit te voeren’.

[p. 268]

Ik trachtte de zaak in orde te brengen maar zij moest den gebruikelijken en omslachtigen bureau-weg volgen en de Regent van Koetoardjo, het wachten moede, liet zijn zoon terugkomen. In Aug. 1897 schreef de Regent van Demak mij:

‘Hoe is het met de school perkara? Zijn de stukken nog niet ontvangen? Ik hoor dat de Dir. ze in handen heeft gesteld van denzelfden Inspecteur van het Onderwijs, die daartegen bezwaren gemaakt had.
De Regent van Koetoardjo heeft zijn zoon nu naar huis gebracht om hem te Djocja bij den Hoofdonderwijzer in de kost te doen.
Hij ziet er van af hem op de school te Samarang te doen. Ik heb veel soesah gehad omtrent de zaak’.

In September 1897 kon de Regent van Demak mij echter schrijven dat, wat zijn zoontje betreft, de zaak in orde was en hij op de Europeesche school was toegelaten.

Een der liefhebberijen waarop Hadiningrat zich met hart en ziel toelegde was het fotografeeren. Allen die met hem in eenigszins vriendschappelijke relatie gestaan hebben, zullen ongetwijfeld in het bezit zijn van sommige door hem vervaardigde foto's van landschappen, stad- en zeegezichten, interieurs enz. allen scherp van toon en uitmuntend van afwerking.

De bizondere fraaie collectie tropische foto's die op de tentoonstelling te Brussel in 1910 in het Nederlandsch paviljoen algemeen de aandacht trok, was door hem vervaardigd. Ook in dit opzicht was hij - wederom dank zij zijn vader - zijn tijd vooruit, zooals blijken kan uit enkele over deze handelende brieven.

Naar aanleiding van een in 1897 door mij tot hem gericht verzoek om steun voor de oprichttng van een monument voor den bekenden Karel Frederik Holle, stelde hij mij voor eene collectie door hem vervaardigde foto's in den handel te brengen en de opbrengst daarvan voor het beoogde doel te besteden:

‘De afmetingen der foto's zijn 13 bij 18, 18 bij 24

[p. 269]

en 24 bij 30 c.M. De te maken kosten zooals voor aankoop van papier, carton preparaten enz. zijn niet groot, ja zeer gering zelfs in vergelijking met hetgeen de fotografen zich laten betalen. Van daar dat deze in den regel, als ze goed werken, geld als water kunnen verdienen. Een plaat, die bij een fotograaf f 4 kost, kan voor 40 cents gemaakt worden.
Een pas beginnende amateur verknoeit veel en kost hem het fotograferen veel geld. Zoo iemand kan dan ook niets zien, of hij krijgt aanvechting om het te fotograferen. En ik zeg altijd dat het een onverstandige amateur is, die de kunst uit boeken tracht te leeren. Hij denkt dit uit zuinigheid te doen, doch het komt hem wellicht tien maal duurder te staan dan wanneer hij zich van een ander tegen betaling van een bedongen som gelds, door iemand van 't vak op de hoogte laat stellen. Want er zijn veel dingen bij de fotografie die niet met juistheid beschreven kunnen worden, zoodat de beschrijvingen in de boeken niet deugen. In 1865 heb ik, toen mijn vader nog leefde, geregeld lessen gehad en wat mij geleerd is blijft er tot nu toe bij. Het lezen van boeken en tijdschriften daarover handelende, verdient wel aanbeveling maar als men de handigheid niet bezit om met fotografietoestellen, platen enz. om te gaan, zijn al de schrifturen voor de praktijk van weinig waarde’.

In een volgenden brief, ter begeleiding van eenige grootformaat foto's, schreef hij o.a. het volgende:

‘Hoe vindt U de visschersprauw in volle zee? Ik heb een halven dag op zee rondgezwalkt (of beter gezegd tournee gemaakt om onderzoek in te stellen naar de zeebevolking en gewassen) ten einde die mooie gelegenheid te vinden. Het is een gescharrel geweest van belang, want ook de prauw, waar ik in zat, was niet stil en ik was blij toen alles afgeloopen was, want onder gewone omstandigheden word ik half zeeziek, als ik maar een prauw te water zie. Ten opzichte van het verknoeien van platen, zooals U zich heeft voorgesteld,

[p. 270]

is het slechts betrekkelijk geweest. Zooals ik U onlangs schreef, heb ik twee en dertig jaren geleden, geregelde lessen gehad in 't fotograferen. Ik ben in de leer geweest bij den eersten Woodbury, die omstreeks 1863 op Samarang kwam. Het fotograferen was toen betrekkelijk moeielijker, omdat men natte platen gebruikte en alles zelf moest prepareren. Thans is het zooveel eenvoudiger geworden. De droge platen zijn in den handel te krijgen; men behoeft ze niet zelf te maken; ze zijn in ieders bereik. Het was daarom, dat ik, ofschoon in acht en twintig jaar er niets meer aan gedaan hebbende, het fotograferen geen vreemd werk meer vond. De uitvinding van vreemde platen heeft nu tengevolge, dat bijna iedereen amateur-fotograaf is. Het aantal dier personen neemt dagelijks toe en is thans zoo groot, dat, als ik Directeur van Financiën was, ik er over zou denken belasting in te voeren op 't doen van fotografische opnamen door amateurs, die in den regel alles wat ze maar te zien krijgen fotograferen.’

In 1898 zou in Nederland de plechtige kroning plaats hebben van H.M. Koningin Wilhelmina en het was een lang gekoesterde wensch van den Regent van Demak om hierbij tegenwoordig te mogen zijn en zoodoende kennis te kunnen maken met Nederland en zijne bewoners. Toen er nu geruchten liepen omtrent bestaande plannen tot het afvaardigen naar Nederland van een of meer Inlandsche hoofden naar de Kroningsplechtigheid, schreef Hadiningrat mij (6 Februari 1897) naar Buitenzorg het volgende:

‘Ik heb mij laten vertellen, dat er wellicht sprake zal zijn dat bij de a.s. Kroning van onze geeerbiedigde Koningin, één of meer inl. hoofden naar Nederland gezonden zullen worden, om bij de plechtigheid tegenwoordig te zijn. - Het zullen wel praatjes zijn, die de dagbladen tot bron hebben, doch ik kan niet nalaten, al geloof ik er zelf niet veel aan, om U vriendelijk te verzoeken aan mij te denken als daar iets van aan mocht wezen. Ik zou wel gaarne naar Europa willen gaan met mijn vrouw en een dochtertje. Men weet niet hoe een dubbeltje rolt.’

[p. 271]

Te Buitenzorg was van de hierbedoelde voornemens nog niets bekend en ik had geen gelegenheid mij daaromtrent zekerheid te verschaffen voordat ik, tijdens mijn buitenlandsch verlof, in het voorjaar van 1898 aan het Ministerie van Koloniën gedetacheerd werd. Tot mijn leedwezen moest ik toen den Regent van Demak schrijven dat de Regeering wel is waar f 75.000.- beschikbaar zou stellen voor de ontvangst hier te lande van Inlandsche Hoofden die de kroningsplechtigheid wilden bijwonen, maar dat daaruit geen reis- en verblijfkosten voor bedoelde hoofden mochten worden bestreden, zoodat de overtochts- en verblijfskosten door hen zelven gedragen zouden moeten worden. Hoezeer Hadiningrat teleurgesteld was door deze beslissing blijkt uit zijn brief van 13 Juli 1898, waaruit ik het volgende aanhaal:

‘Uw brief heb ik zoo lang onbeantwoord laten liggen, ik heb n.l. het beantwoorden van den eenen dag tot den anderen uitgesteld, omdat ik half en half hoop gehad heb dat de Regeering niettegenstaande het mij door U medegedeelde omtrent de verklaring van den Minister, een of meer Regenten naar Europa zoude zenden om bij de Kroning van onze geeerbiedigde Koningin tegenwoordig te zijn. Van Batavia toch ontving ik het bericht, dat er veel kans bestond dat de Regeering daartoe zoude overgaan. Ik wachtte en wachtte tot heden, doch niets is gekomen. De hoop geef ik op. - Tegen het gaan naar Europa op eigen kosten heb ik bezwaar. Als ik incognito ging, zou het wellicht best kunnen gaan, maar nu ik mij daar als regent moet vertoonen en goed ontvangen wordt, is het moeielijk om alles op een goedkoopje te doen, vooral omdat de broeder van den Soenan van Solo zich aldaar bevindt voor wien deze een crediet van 60 mille heeft geopend.
Nu zou hij in Europa als een gezant beschouwd worden, terwijl ik slechts als een regent, die uit eigen beweging gegaan is. Het zou een verhouding ten gevolge hebben, die mij niet aanstaat. Geheel anders zou 't zijn als ik door de Regeerring aangewezen werd om de Regenten van Java bij gelegenheid van de Kroning mede te vertegenwoordigen. Dan zou ik er een ander

[p. 272]

standpunt innemen, ook tegenover de vreemde personen.
Nu blijf ik liever te huis. Ik heb vijf kinderen, die nog zeer jong zijn en opgevoed moeten worden, terwijl ik morgen al 51 jaar word. Het zou onverantwoordelijk zijn om wat ik bezit, op te maken ten nadeele van die arme drommels.
De Koningin heeft wel prinsen en Sultans gezien, doch van de hoofden der Jav. onderdanen, van de hoofden, die van oudsher aan 't Bestuur steeds alle tusschenkomst verleenen, weet H.M. niets af. - Dank veel dank dus voor al Uw moeite.’

Ook in het slot van dezen brief is zijne teleurstelling over eene in rook vervlogen illusie nog eens duidelijk tusschen de regels te lezen:

‘En nu mijn waarde, leef met mevr. uw echtgenoote gezond en gelukkig, maak veel pleizier met de a.s. feesten, profiteer in alle opzichten van uw verblijf in 't land van vooruitgang en ontwikkeling, kom daarna in Indië terug om verder de belangen van zoovele nog te ontwikkelen eilanden in 't algemeen en van Java in 't bizonder te behartigen en ontvang met uw echtgenoote onze minzame groeten.’
G.d.U.
Hadiningrat.

Op initiatief van Mr. C. Th. van Deventer, thans lid van de Tweede Kamer der Staten Generaal, die gedurende zijn verblijf in Indië eveneens met de Regent van Demak in aanraking was geweest en warme sympathie had opgevat voor diens onafgebroken werkzaamheid in het belang der inlandsche bevolking, besloten eenige hier te lande aanwezige vrienden van dezen Regent hem een huldeblijk aan te bieden dat tevens tot op zekere hoogte zou kunnen gelden als compensatie voor de teleurstelling inzake zijn reis naar Nederland ondervonden.

Dit huldeblijk bestond in een fraai afgewerkt portret van H.M. de Koningin en ging vergezeld van een door twaalf belangstellenden, waaronder prof. Kern, Mr. B. Bergsma

[p. 273]

en Mr. M. Tydeman, onderteekende oorkonde, waarin hulde werd gebracht aan de groote verdiensten van den Regent. Hadiningrat was zeer getroffen door dit blijk van sympathie van zijne Nederlandsche vrienden en in December 1898 schreef hij mij het navolgende:

‘Ontvang veel dank voor uw vriendelijken brief en nog hartelijker dank voor het mij toegezonden geschenk. Het portret van H.M. onze geëerbiedigde Koningin, na Hg. D.Z. troonbestijging, is juist iets, waarnaar ik verlangd heb. Ik ben er zóó gelukkig mede, dat ik allen, die daartoe hebben bijgedragen, er niet genoeg voor meen te kunnen danken. En de daarbij behoorende opdracht; zij is mooi doch te mooi voor mij, ik heb zooveel nog niet gedaan, dat ik op zoo iets aanspraak mag maken. Van andere zijde verheug ik mij zeer te zien, dat U bondgenooten voor mij heeft gekregen, die mij zullen steunen. Van harte hoop ik, dat mijn betoog, hoe langzaam ook, immer bij velen ingang moge vinden, en dat eindelijk bij de meerderheid de overtuiging gevestigd zal worden, dat de door mij aangewezen weg als gevolg der omstandigheden en nieuwe toestanden niet de slechte is. - De beste plaats in mijn pendopo heb ik het portret gegeven.
Hier is alles nog steeds hetzelfde. Een leven met zoovele veranderingen als in Europa is hier onbekend. Eten, werken en slapen is 't wat de mensch in Indië in den regel dagelijks te doen heeft. Voor de ontwikkeling wordt weinig gedaan, amusementen om den geest af te leiden zijn er niet. Alles is even dof en toch sukkelt men nog steeds voort langs hetzelfde pad, men voelt het niet, men beseft het niet, slechts nu en dan komt er een flikkering die evenwel van korten duur is en weldra plaats maakt voor de oude sleur, welke het grootste gedeelte van den tijd in beslag neemt. De questie van de Solovallei brengt ieders gemoed thans in beweging. Achttien millioen plus negen en dertig millioen plus één professor! Hoeveel procent 's jaars moet 't geven? Moet daarvoor een leening gesloten worden? Of moeten de kosten bestreden worden uit

[p. 274]

de jaarlijksche inkomsten? In 't laatste geval zou 't zaak zijn om of 't aantal ambtenaren te verminderen of hun tractement te vereenvoudigen. De rijstprijzen zijn toch zoo laag, dat elk ambtenaar 's maands er geen picol van kan opmaken. Dat zulk eene misrekening kan plaats hebben als nu 't geval is met de Solo valei, gaat mijn verstand te boven. Ik zal derhalve de vrijheid niet nemen de zaak mede te beoordeelen.’

In dezen zelfden brief kwam nog eene niet onvermakelijke beschouwing voor naar aanleiding van een artikel door mij geschreven in de Indische Gids over de destijds voorgestelde lotsverbetering voor de ambtenaren van het Binn. Bestuur. Ik had daarin o.a. betoogd dat de bezoldiging van deze ambtenaren achterstond bij die van de meeste andere takken van dienst, zelfs van de onderwijzers en houtvesters en zulks niettegenstaande toch zeker niet gezegd kon worden dat aan de opleiding van deze laatste ambtenaren hooger eischen werden gesteld dan aan die der bestuursambtenaren. De Regent van Demak schreef mij naar aanleiding daarvan het volgende:

‘Uw brochure, waarvoor ik U dank zeg, heb ik met veel belangstelling gelezen. U heeft de zaak duidelijker gemaakt en ik hoop dus voor U allen dat de reorganisatie komen zal, ofschoon ik er niet aan twijfel of er zal over een jaar of wat betoogd worden dat het verminderd aantal ambtenaren niet aan de eischen kan voldoen. Intusschen is het personeel van het Boschwezen gebelgd op U, dat U de vermetelheid heeft gehad te beweren, dat zijn opleiding niet hooger gesteld kon worden dan die der Civiele ambtenaren. Weet U dan niet dat er zoovele geleerden en professoren uit gegroeid zijn? Heeft U dan nooit gezien, hoe netjes de djatiboomen onder zijn toezicht geringd worden? Heeft U dan nooit gehoord, dat aan den Houtvester X, na zijn ontslag, direct de betrekking van buffethouder aan 't groote station te Solo werd aangeboden en dat hij jaren achtereen die betrekking tot groote tevredenheid der reizigers waargenomen heeft? Te Kedoengdjati heeft

[p. 275]

het personeel van 't boschwezen 't altijd te kwaad met de inlandsche ambtenaren. Het woord “kandjeng”¹⁾ dat door zoo velen verlangd wordt en reeds zoo dikwijls aanleiding heeft gegeven tot noodlottige perkara's, kan hier ook gezegd worden daarvan de aanleidende oorzaak te zijn. Als men “Excellentie” zegt tegen een tweede luitenant, zou deze boos worden, wetende dat hij in de maling genomen wordt, maar als men een' opziener kandjeng noemt, steekt deze zijn hoofd in de hoogte denkende “wat hebben zij toch veel eerbied voor mij”. Wie heeft nu geen medelijden met zoo iemand?’

In de navolgende jaren liep onze correspondentie in hoofdzaak over aangelegenheden van ambtelijken of zuiver persoonlijken aard; voor het doel dezer regelen kan zij, na het voorafgaande, buiten beschouwing blijven. Wel meen ik hier ten slotte nog eenige passages te moeten aanhalen uit een tweetal brieven door mij, na terugkeer in Holland, van Hadiningrat ontvangen. Het slot van den eersten brief (van 8 Nov. 1907) handelde over de afdeeling Demak en is hierboven (blz. 16) reeds aangehaald. Het begin van dezen brief bevatte beschouwingen van meer algemeenen aard, ook omtrent de tegenover de inlandsche bevolking te volgen gedragslijn. Ook blijkt daaruit hoe gevoelig inlandsche hoofden zijn voor vertrouwen hun onzerzijds betoond. Ik had hem eenigszins uitvoerig geschreven over de indrukken waarmede ik na een 24-jarig verblijf in de tropen, Indië verliet en ontving daarop het volgend antwoord:

‘Geachte Heer Hasselman,
Geen grooter genoegen heeft U als afscheid mij kunnen doen dan met Uw hartelijken door mij zeer gewaardeerden brief. Ik ben er U hoogst dankbaar voor. Vergis ik mij niet dan gaat U wegens ziekte naar 't Moederland; in het bevestigend geval, dan hoop ik van harte dat het met Uw gezondheid spoedig beter

1) Titel die alleen gegeven wordt aan de hoogstgeplaatste Europeesche en Inlandsche ambtenaren.

[p. 276]

moge gaan en dat het koele klimaat U spoediger dan U wellicht zelf verwacht, alles moge teruggeven, wat U door Uw werkzaam leven aan kracht en frischheid des lichaams en geestes verloren mocht hebben, opdat U immer weder met nieuwen moed aan den arbeid kan.
Ik heb Uw langen brief gelezen en herlezen en moet U zeggen, dat ik 't met den inhoud er van volkomen eens ben. Het doet mij innig veel genoegen, dat U tegenover mij de belijdenis afgelegd heeft; ik beschouw 't als een bewijs van vriendschap en groot vertrouwen; ik stel 't op hoogen prijs. Zeer zeker heb ik nog lust onze correspondentie voort te zetten, ook al is U niet meer op Java. Alleen als ik te veel mocht zeggen, zou ik gaarne willen zien dat U het mij ten goede zal houden, want kwaad wordt er niet meê bedoeld. Zonder twijfel is Java vergeleken met 25 jaren geleden zeer veranderd en vooruitgegaan. De mensch is echter veeleischend en vergeet vaak dat Aken en Keulen niet op één dag gebouwd zijn. Tot de verandering en vooruitgang hebben veel bijgedragen de verbeterde communicatiemiddelen, waardoor velen in staat zijn in een vogelvlucht het eiland te bereizen en te bezien. Bestonden de spoor- en tramwegen niet en moesten de reizen even als voorheen overal per as gemaakt worden, de denkbeelden van 't gros der ambtenaren enz. enz. zouden nog onveranderd zijn. Immers slechts weinigen zouden in de gelegenheid zijn de plaatselijke omstandigheden of toestanden te beoordeelen. De verandering der politieke richting is een der indirecte gevolgen er van. Van de scholen voor de ± 30 milloen zielen en hunne hoofden kan nog niet gesproken worden, want zij zijn nog lang niet in voldoend aantal. Zij zijn nog maar niet opgericht. Hierin zit juist de fout, want het onderwijs had samen moeten gaan met al het nieuws, dat ingevoerd werd. Terecht heeft U daarom gezegd, dat terwijl men eenerzijds erkent de volksopvoeding en die der a.s. hoofden tot dusver schromelijk verwaarloosd te hebben en daarom dan ook lagere en hoofdenscholen gaat oprichten, men anderzijds doet alsof het geheele ontwikkelingsproces afgeloopen was.

[p. 277]

Verscheidene door de Regeering genomen maatregelen passen nog niet aan den toestand. Ik heb onlangs den heer Van Deventer geschreven, dat de hoogere opleiding der a.s. Bestuursambtenaren niet veel zoude helpen, als niet tegelijkertijd de opleiding der inl. ambtenaren goed onder handen genomen wordt. Wat heeft men aan knappe koetsiers als de paarden ongedresseerd zijn en weigeren te loopen? Even als altijd komt en verdwijnt dan de goede orde met hem, die op den bok zit. Een goed veldheer aan 't hoofd van een ongeoefend leger, zal niet veel kunnen uitrichten, als het er op aankomt. Wat Java of Indië in 't algemeen veel kwaad doet, is het bereiden van stokpaardjes. Vooral wij inlanders, die altijd op dezelfde plaats blijven, worden er “bingoeng”¹⁾ van en de bevolking beschouwt 't als plagerij. Daarover schrijvende erkent u zelf, dat de bedoelingen wel goed zijn, doch de uitvoering te wenschen overlaat. Die stokpaardjes maken den gang van zaken minder regelmatig.
U vroeg of 't inderdaad mogelijk zou blijken een fatalistisch aangelegd volk te veranderen in een volk met Westersche energie. Op die vraag zal ik het antwoord schuldig blijven, alleen deel ik U het feit mede, dat gedurende de 26½ jaar dat ik hier ben, ik er nog niets van heb kunnen merken op uitzonderingen na. Alles is onveranderd gebleven, wat er ook gedaan is geworden ter vermeerdering van geestkracht. Karakterfouten zijn moeilijk te verbeteren. Wellicht verandering van omstandigheden en omgeving zoude daarop eenigen invloed kunnen uitoefenen. Omtrent deze aangelegenheid hoop ik U nader te schrijven.’

Met een brief van het jaar 1909 eveneens handelende over zaken van algemeen belang meen ik mijne aanhalingen uit de correspondentie met Hadiningrat te kunnen besluiten. Hierin schreef hij het volgende:

‘Met veel belangstelling en groot genoegen heb ik

1) Verward, versuft.

[p. 278]

kennis genomen van de afdruk van Uw voordracht¹⁾. Is het zooals U mij schreef betreurenswaardig, dat ten Uwent nog zulk eene groote onverschilligheid waargenomen wordt ten aanzien van de gewichtige en verstrekkende vraagstukken, die hier opgelost moeteen worden, hier is het m.i. zoo veel beter ook niet. Er wordt wel mede of nagepraat, doch in het algemeen kan men zeggen, dat het niet veel beteekent, want als het er op aankomt hebben er slechts weinigen veel voor over. In vergaderingen en op congressen wordt er wel veel moois gezegd en voorgesteld, maar de uitvoering der mooie plannen blijft altijd achterwege. De menschen die er belang bij hebben, doen wat, de rest echter laat het koud. Er zijn hier vele menschen die schreeuwen alleen om aandacht te trekken en zich den naam van specialiteit te verwerven.
Menigeen voelt geen belangstelling meer in den toestand van de Koloniën, als de kans om zijn lot te verbeteren, verkeken is. En dit zal altijd zóó blijven, zoolang het egoïsme in de wereld de voornaamste rol speelt, hoewel dit ook zijn goede zijde heeft. Om de wereld wakker te schudden is het, gelijk ik dikwijls reeds gezien en ondervonden heb, noodig, dat nu en dan iets gebeurt, dat naar een catastrophe zweemt, wat overeenkomt met de beteekenis van het spreekwoord: “door schade en schande wordt men wijs”. Anders, als alles steeds naar wensch ging, zou de mensch geneigd zijn te dommelen, zonder dat hij het zelf weet en als egoïsme geheel onbekend was, dan zou de geheele wereld rustig slapen.
Nu over Uw voordracht. Met veel belangstelling heb ik daarvan kennis genomen en met zeer veel genoegen heb ik daarin gevonden iets, dat wellicht zonder dat U er van kennis droeg, door mij eenige jaren geleden ook aanbevolen is, n.l. om van de diensten van de zending partij te trekken: Terecht zeide U daarom

1) Getiteld “De moderne richting in de koloniale Staatkunde en hare beteekenis voor het Nederlandsche volk”; gehouden in de vergadering van het Indisch genootschap van 23 Februari 1909.

[p. 279]

“er is niets nieuws onder de zon”. In 1903 heb ik daaromtrent advies moeten indienen gelijk blijkt uit de afschriften van de correspondentie, die ik heden aan Uw adres verzond. Ik heb er steeds veel voor gevoeld en ben van dezelfde meening als U waar U zegt: “mits niet vervallende in onberaden bekeeringsijver”.
Wat mijn opinie betreft over het onderwijs, daaromtrent behoef ik U, die daarvan op de hoogte is, niet meer te schrijven, doch ook moet ik U zeggen, dat het altijd mijn meening geweest is, dat op het bestaand intellectueel peil der inheemsche bevolking het onderwijsprogramma gebaseerd moet worden, gelijk U gezegd heeft.
Omtrent Boedi Oetomo, waarover U mij geschreven heeft, zal ik U later schrijven. Ik wil mij eerst op de hoogte stellen van het fijne van de zaak. Dat de inlander van lieverlede in die richting zou werken, had ik in 1898 reeds voorspeld in een brief aan Prof. Kern d.d. 14 Juli, U hierbij (in hetzelfde couvert als boven bedoeld n.l.) ter lezing aangeboden.
Er wordt niet naar een vast systeem gewerkt. Ieder hoofd van Bestuur doet wat hij denkt dat goed is, vaak zonder zich eerst op de hoogte te stellen van den toestand of de omstandigheden van de plaats. Zonder daarmeê rekening te houden gaat men gewoonlijk er toe over nieuwigheden in te voeren in navolging van andere plaatsen. Daarmede wil ik niet beweren dat de invoering geschiedt met minder goede bedoelingen, neen, verre van daar, de bedoeling is steeds edel, doch de bevolking of liever de lijdende partij wordt in den regel er niet mede gebaat. Ik vind het daarom jammer, dat het niet zelden gebeurt, dat Regeering en bevolking elkander niet goed begrijpen. In verscheidene opzichten denkt de Regeering dat Zij de wetgeefster is, doch in werkelijkheid is zulks niet het geval: “in de dessas stelt zich de bevolking nog hare eigen wetten”.
Dikke boekdeelen van Staatsbladen worden op kantoren opgeborgen en eerst dan opengeslagen als er kwesties uit te maken vallen. Wie zou al die jaartallen en nummers uit het hoofd kennen? Maar papier- en inktfabrieken varen er thans wel bij. Schrijven zooals

[p. 280]

zooals nu gedaan wordt, het is om er van om te vallen. Op Ult. Dec. 1881 was het nummer van den brief van Ass^t. Res^t. alhier tusschen 2800 en 2900 - en verleden jaar “tusschen 6500 en 6600”. Ik zou de brieven van den den A.R. jaarlijks door mij ontvangen, niet graag een een halve minuut op mijn rug willen dragen. Het is gebleken dat de pogingen om het schrijfwerk te verminderen tot geen resultaat hebben geleid. Ik voor mij geloof ook niet, dat zij immer goede resultaten kunnen hebben. In de eerste plaats toch heeft het Bestuur thans met meer takken van dienst te doen dan voorheen, voorts stelt de ontwikkeling hoogere eischen als vroeger; ieder ambtenaar wenscht van alles op de hoogte te zijn; het gevolg daarvan is meer gebruik maken van pen en inkt. Er moet nu dus maar getracht worden de werkwijze te vereenvoudigen.
Gelijk U aan het hoofd dezes zien kan heb ik dezen brief op verschillende tijden geschreven, telkens als ik een rustig uurtje had. Overdag ga ik meestal uit en 's avonds laat ik mij aan de schrijftafel vastleggen.’

Het voorafgaande geeft ons een blik in het hoofd en het hart van Pangeran Ario Hadiningrat. Volledig is het bij ons achtergelaten beeld echter niet. Zijne correspondentie vormt uit den aard der zaak slechts een klein deel van hetgeen door hem geschreven, gerapporteerd en voorgesteld is. Het ware een onbegonnen werk dit alles te vermelden doch onder de vele door hem over allerhande onderwerpen gedane voorstellen schijnen vooral twee Nota's mij alsnog van beteekenis ter aanduiding van den vooruitstrevenden geest die hem bezielde.

De eerste is de Nota van 1896 waaruit hierboven in den aanhef dezer regelen eene korte aanhaling werd gedaan. Een enkel woord over de wordingsgeschiedenis van deze Nota moge hier even plaats vinden.

In November 1893 werd, bij de behandeling van de Indische begrooting van 1894, door het Tweede Kamer-lid H.J. Bool betoogd dat het prestige der inlandsche hoofden op Java niet meer was wat het vroeger was. De Minister van Dedem vroeg daarover het gevoelen van de Indische Regeering

[p. 281]

en de overweging van deze aangelegenheid leidde den Gouv. Generaal Jhr. van der Wijck tot de conclusie dat de achteruitgang van het prestige der inlandsche hoofden in hoofdzaak was toe te schrijven aan de veranderde begrippen en tijdsomstandigheden. Terwijl aan de Europeesche ambtenaren steeds hooger eischen van bekwaamheid en kennis waren gesteld, was het ontwikkelingspeil der inlandsche hoofden stationair gebleven; gedeeltelijk als gevolg hiervan, gedeeltelijk om andere redenen, waren de Europeesche ambtenaren er toe gekomen zich meer dan vroeger rechtstreeks met de inlandsche bevolking in contact te stellen en verschillende zaken te behandelen buiten tusschenkomst der inlandsche hoofden. Om aan deze hoofden nu wederom de plaats te hergeven die hun, krachtens onze oude en beproefde beproefde bestuursbeginselen, toekwam, wenschte de Gouv. Generaal in de eerste plaats te streven naar eene verhooging van het peil van ontwikkeling der inlandsche hoofden in 't algemeen en van dat der Regenten in het bizonder en in Juli 1896 droeg de heer van der Wijck mij op het gevoelen van den Regent van Demak in te winnen omtrent de maatregelen die tot het beoogde doel zouden kunnen leiden. Hieraan gevolg gevende verzocht ik den Regent mij zijne meening te willen mededeelen en daarbij vooral te willen beantwoorden de drie volgende vragen:

I.	Laat de opleiding der zoons van regenten over 't algemeen te wenschen over? M.a.w. is het opleiden van die zoons op Europeesche of hoofdenscholen regel dan wel uitzondering?
II.	Indien het uitzondering is en de opleiding dus te wenschen overlaat, waaraan is dit toe te schrijven?
III.	Wat kan gedaan worden om hierin verbetering te brengen en de Regenten er toe te leiden hunne zoons eene meer degelijke opvoeding te geven?

Ter voldoening aan dit verzoek zond Hadiningrat mij eene Nota ter beantwoording der door mij gestelde vragen en deelde mij daarbij mede dat deze Nota geheel van den zelfden inhoud was als eene Nota destijds door hem aangeboden aan zijn ouden leermeester, den heer van Kesteren.

Deze Nota is, na bekomen vergunning van de Regeering en van den schrijver, met enkele wijzigingen en weglatingen

[p. 282]

door mij gepubliceerd in het Tijdschrift voor het Binnenl. Bestuur (Dl. XVII) in 1899. Op uitvoering der daarin verkondigde denkbeelden was, zooals blijken zal, reeds lang te voren door den Regent van Demak aangedrongen.

In deze Nota wijst Hadiningrat allereerst op het gemis aan energie, op den fatalistischen geest die zijne landgenooten kenmerkt; voorts op de gebrekkige opleiding der hoofden waardoor deze zich als regel weinig boven het ontwikkelingspeil der bevolking verheffen en in ieder geval belangrijk achterstaan bij de Europeesche ambtenaren met wie zij wel moeten, maar niet kunnen samenwerken.

‘Die hoofden’, aldus Hadiningrat, ‘zijn over 't algemeen niet veel meer dan uitvoerders van gegeven bevelen, dan mandoers. Hun beschaving en ontwikkeling passen niet meer bij de tegenwoordige tijdsomstandigheden en als uitvloeisel daarvan worden de hoofden door de Europeanen in 't algemeen als mindere in alle opzichten beschouwd en min of meer uit de hoogte of wel met zekere onverschilligheid bejegend. Men converseert met hen alleen dan als het noodig is, want hunne conversatie is weinig waard. Immers terwijl de Europeaan op de hoogte is van alle nieuwigheden op elk gebied en over alles kan spreken, kan de Inlander, die niet leest, die onkundig is gebleven van de kennis en wetenschap welke de wereld zich steeds meer eigen maakt, over niets spreken dat den Europeeschen geest bezig houdt’

Hierna wijst Hadiningrat op de hoogst gebrekkige wijze waarop tot dusver is voorzien in het onderwijs aan inlanders en speciaal op de weinige moeite die de Regeering zich heeft gegeven om te kunnen beschikken over een voldoend aantal goed ontwikkelde inlandsche hoofden. Het aantal onderwijsinrichtingen is zeer beperkt en bovendien is het onderwijs niet verplicht gesteld.

‘Er zou slechts een zachte drang noodig zijn om den Javaan te nopen zich eveneens de vereischte kundigheden eigen te maken, die hem in staat kunnen stellen eene goede positie in de maatschappij te verkrijgen.... Aan den vrijen wil van een ieder wordt het echter overgelaten of hij van de gelegenheid om opgeleid te worden

[p. 283]

al dan niet gebruik zal maken. Het gevolg daarvan is dat alleen zij die het nut van bedoelde opleiding inzien en begrijpen waar 't heen moet, van gezegd onderwijs profiteeren. De rest doet er geen moeite voor want het onderwijs is facultatief.’

Het gevolg van dezen toestand, zoo vervolgt de Regent van Demak, is dat de inlandsche ambtenaren, bij gebreke aan voldoende geschoold personeel, voor een groot deel gerecruteerd worden uit de z.g. magangs (hulpschrijvers), die hoogstens de lessen aan de openbare inlandsche school met succes hebben gevolgd, voor een groot deel zelfs nooit eenig onderwijs van beteekenis hebben genoten en op eenige uitzonderingen na, alleen lezen, schrijven en nauwelijks rekenen kunnen. Dat de aldus gevormde inlandsche ambtenaren niet aan de steeds hooger wordende eischen kunnen voldoen, ligt voor de hand.

Als een andere oorzaak van het verminderd prestige der inlandsche hoofden noemt de Regent van Demak de bejegening die deze hoofden soms ondervinden van de zijde van den overheerscher.

‘Verre van slecht is de bejegening die de inlander in het algemeen van den overheerscher geniet, doch gelijk boven reeds aangetoond werd, is zij veelal min of meer uit zekere hoogte, dan wel van dien aard, dat zij geen toenadering in de hand werkt; en dit laatste heeft des te meer plaats naarmate de inlander geen moed bezit om, waar het noodig is, explicatie te vragen. In den regel berust hij dan ook maar kalm in hetgeen van hem gevorderd wordt. Zelfs als het zoo ver gaat, dat de bejegening volgens Inlandsche begrippen naar vernedering zweemt, wat niet zelden voorkomt, zwijgt mijn landgenoot uit vrees voor verdere moeielijkheden. Dergelijke dingen zouden minder voorkomen, indien er velen waren die hun gevoelen durfden te uiten.
Ook de Inlandsche hoofden ondervinden wel eens een minder gepaste bejegening van de Europeanen. Ook berusten zij intusschen deels omdat zij vreezen toch geen gelijk te zullen krijgen, deels wijl zij zich een en ander laten welgevallen met zeker doel. Niet alleen particulieren, maar ook ambtenaren zijn er die,

[p. 284]

hoewel zulks moetende tegengaan, zich aan bedoelde handelingen schuldig maken. Hoe het ook zij, het mag niet ontkend worden dat bedoeld optreden slecht op het prestige der hoofden werken moet.
Veeleischend zou het zijn om te verlangen, dat de vormen in alle opzichten in de perfectie in acht genomen zullen worden, immers ook de inlanders zijn niet allemaal engelen en verdienen niet allen dat men hoffelijk met hen omgaat. Er zou echter reeds veel gewonnen zijn, als maar het in het oogloopende, wat zonder nadeel vermeden kon worden, vermeden werd...
Een der grieven, waarover vaak gesproken wordt, is het generaliseeren, het over een kam scheren van allen, die inlanders heeten.
Zoo is, om maar een kleinigheid te noemen, b.v. het in dienst dan wel in den dagelijkschen omgang in het laag-Javaansch aanspreken van Inlandsche hoofden van welke afkomst of ouderdom ook, door jonge of minder aanzienlijke ambtenaren niet overeenkomstig de volks-begrippen. De Inlandsche ambtenaren van lage afkomst zien daarin een gelijkstelling van hun persoon met de adellijken, doch de bevolking gaat verder: zij beschouwt 't als een vernedering van de laatsten, en zulks heeft geen goeden invloed op het prestige der inlandsche ambtenaren in het algemeen, en op het gezag van die, welke van goeden inlandschen huize zijn, in het bizonder.’

Eindelijk wijst de Regent nog: 1e op het voorbijgaan van inlandsche hoofden bij de behandeling van dienstaangelegenheden, waarvoor in sommige gevallen aanleiding kan bestaan, doch dat in vele andere gevallen geschiedt zonder noodzaak en met den schijn alsof het met opzet gebeurt; 2e op de weinig oordeelkundige wijze waarop bij regentsbenoemingen of bij het toekennen van onderscheidingen aan inlandsche hoofden dikwerf wordt tewerk gegaan.

Hij had hierbij o.a. het oog op het onder ons bestuur ingeslopen gebruik om bij de benoeming van een niet-adellijk inlander tot Regent, dezen tegelijk in den adelstand te verheffen (door toekenning van het praedicaat Raden Toemenggoeng).

[p. 285]

Tegen het opklimmen van den laagsten inlander tot de hoogste ambten had hij geen bezwaar, wel tegen het tegelijkertijd opnemen in den adelstand:

‘Het komt meermalen voor, zoo schreef hij, dat bij benoemingen van Regenten, daar, waar het bekende artikel in het Regeerings Reglement niet toegepast kan worden, niet zoo nauw meer gelet wordt op de afkomst van den gekozene, iets wat den inlanders altijd gelegenheid verschaft om gissingen te maken, die niet aangenaam zijn voor hen, die van goeden huize zijn.
Ten einde den titularis een hooger aanzien te geven, wordt hij bij zijn benoeming tegelijkertijd in den adelstand verheven, welke verheffing in den regel haar doel mist, daar de inlander meer om geboorte geeft dan om een verheffing. Intusschen is de betrokkene twee onderscheidingen deelachtig geworden, hetgeen niet noodig is, aangezien de verheffing in den adelstand best later zou kunnen volgen, indien de benoemde zich te eenigertijd mocht hebben onderscheiden. Immers niet alle Regenten waren in vroegere tijden van hoogen adel.
Het zou in de oogen van ieder beslist hard zijn indien een landsdienaar, die zijn plicht doet, geen promotie zou kunnen maken alleen omdat hij van lage afkomst is; immers men kan het niet helpen in een dessa-stulp en niet in een kabopaten geboren te zijn.
Ik ben er dan ook zeer voor, den inlander te toonen, dat overeenkomstig recht en billijkheid de niet-adellijke in de gelegenheid gesteld worde de hoogste betrekkingen in ons bestuur te erlangen door zijn kunde, ijver en plichtsbetrachting. Nochtans acht ik het niet raadzaam thans reeds, nu de inlander nog niet in staat is zich te ontwikkelen, nu hij, als het ware, nog niet tot jaren van onderscheid kan komen, vele niet-adellijken hoog te verheffen, wijl zulke verheffingen nog altijd in strijd zijn met de inlandsche begrippen.
Verheffingen tot hoogen adelstand waren onder het bestuur der inl. vorsten, in vroegere tijden ook niet vreemd doch hadden, ofschoon willekeur nog den boventoon voerde, in den regel slechts in buitengewone gevallen plaats.

[p. 286]

Ingrijpende veranderingen, die met adats en oude begrippen breken, moeten hier te lande gelijken tred houden met de toeneming der beschaving en ontwikkeling der overheerschten, en zulks ter voorkoming van misverstand.’

Als middelen tot verbetering der hier geschetste toestanden prijst Hadiningrat in de eerste plaats aan 't ruimschoots openstellen van de gelegenheid om een goede opleiding te geven aan inlanders van goede afkomst.

‘Die opleiding moet niet slechts de strekking hebben de menschen in staat te stellen ambtenaren te worden, maar moet een veelvuldig karakter dragen. Zij moet hen in de gelegenheid stellen mannen van wetenschap, van kunst, van de practijk te worden.
Telegrafen, spoorwegen, trammen, wat niet al wordt reeds overal gevonden, maar zie! het gros der Inlanders ja zelfs der Inlandsche hoofden mag al die zaken slechts aangapen en van haar gebruik maken; een flauw begrip van haar wezen, inrichting en nut, hebben slechts enkelen.
Dat nu moet veranderen, wijl het niet aangaat dat de overheerschte te midden der beschaving, door den overheerscher aangebracht, blijve leven als een kat in een vreemd pakhuis. Men moet zich zooveel mogelijk rekenschap kunnen geven van hetgeen men om zich heen ziet tot stand komen, ziet gebeuren, opdat men in staat zij zijn wijze van handelen en werken daarmêe in overeenstemming te brengen.
Wordt de toestand gelaten zooals die nu is, dan is het te voorzien, dat de inlanders in het algemeen, en die van goeden huize in het bizonder, geheel op den achtergrond zullen raken. Dat zou in geenen deele in het belang van Indië zijn. De overheerscher zoowel als de overheerschte hebben er belang bij dat de laatste intellectueel en moreel, tot een hooger peil wordt gebracht dan waarop hij nu nog staat.’

Voorts zal meer dan tot dusver werk gemaakt moeten worden van het aanleeren der Nederlandsche taal door de a.s. inlandsche hoofden:

[p. 287]

‘Het Hollandsch is voor een Javaan, die geheel andere taalregels heeft, zeer moeilijk aan te leeren. Een studie van een paar jaren kan niet tot resultaat hebben dat de inlander behoorlijk het Nederlandsch verstaat, schrijft en spreekt, vooral niet, als de opgedane kennis na de schooljaren niet naar behooren onderhouden wordt.
Dit nu is bijna altijd het geval met de inlandsche ambtenaren, die opleiding genoten hebben aan een lagere school.
Zij krijgen geestdoodend of machinaal werk. - Hun wordt te weinig gelegenheid gegeven om hun opgedane kennis in toepassing te brengen.
Een Javaan in de omgeving van zoovele duizenden Javanen, is en blijft Javaan; initiatief heeft hij niet; energie is hem onbekend en hij keert terug in zijn ouden toestand en laat alles loopen, wat hij op de lagere school geleerd heeft.
Aangezien alle geschriften en werken betreffende vooruitgang en ontwikkeling op elk gebied, in de Nederlandsche of andere vreemde talen geschreven zijn, zoo is de kennis van een dier talen voor den inlandschen ambtenaar zeer nuttig. - Zij diene hem tot hulpmiddel om zich een begrip te vormen of voorstelling te maken van al wat hem anders onbekend zou blijven.’

Hadiningrat vermeldt hierbij dat hij een dergelijk voorstel (om aan de candidaat-inlandsche ambtenaren bepaalde eischen te stellen ter verkrijging van verschillende betrekkingen) reeds in 1871 deed aan den Directeur van Binnenl. Best. Levyssohn Norman, toen deze gevraagd had om eene nota over deze aangelegenheid.

‘Z. HoogEd. Gestr. zeide mij na ontvangst dier nota: Gij zweeft in te hooge sfeer; 't is gemakkelijker zulk een voorstel in te dienen dan te verwezenlijken.’
‘Vijf en twintig jaar zijn sedert verstreken en nu wordt mij dezelfde vraag gedaan. Ik doe dus niets anders dan herhalen wat ik een kwart eeuw geleden gezegd heb. De Hemel verhoede dat de zaak over een volgende kwart-eeuw nog op dezelfde hoogte staat; dan zouden de omstandigheden wel eens zoo veranderd kunnen zijn

[p. 288]

dat ondergeteekende niet zou kunnen volstaan met het aanbieden van een afschrift dezer nota, maar daarbij met kracht zou moeten aandringen op verwezenlijking zijner gedachten.’

Als verdere desiderata noemt de Regent, uitbreiding van aantal en capaciteit der scholen voor zonen van inlandsche hoofden, het scheppen van eene afzonderlijke inlandsche rechterlijke macht ‘die goed opgevoed, los van den tak van dienst, welke zich met bestuursaangelegenheden heeft in te laten, zich zou kunnen aansluiten aan het corps Nederlandsche ambtenaren in deze gewesten’, uitbreiding van aantal en capaciteit der scholen voor vorming van doktersdjawa en vroedvrouwen, welke thans veel te gering in aantal zijn; oprichting van opleidingsscholen voor mantrie's en opzieners bij den Waterstaat en van ambachtsscholen, een en ander zoowel op Java als zoo mogelijk ook op de Buitenbezittingen (‘Waarom,’ zoo schrijft de Regent ‘moet de Chinees slechts de handwerksman zijn in deze gewesten, terwijl mijne landgenooten evenveel gaven bezitten om goede timmerlieden, schrijnwerkers, smeden, architecten en wat al te worden als Mongolen?’)

Speciaal voor de Regentszonen en in 't bizonder voor hen die vermoedelijk hun vader zullen opvolgen, wil de Regent verplicht stellen om de lessen aan een H.B.S. met vijf- of drie-jarigen cursus en daarna die aan de hoogere klassen der hoofdenscholen te volgen. Deze vrij zware eischen zijn noodzakelijk omdat er veel kans bestaat dat die jongelui, de verschillende lagere betrekkingen niet behoeven te bekleeden, op eens geroepen kunnen worden om de hoogste plaats in ons inlandsch Bestuur te gaan innemen.

Het slot der hierbedoelde Nota, welke bovendien een volledig programma van uitvoering geeft voor de verschillende voorgestelde maatregelen, luidt als volgt¹⁾:

‘Aan het eind mijner beschouwingen gekomen, mag ik het niet verhelen, dat ik met velen mijner collega's, die

1) Bij de publicatie in het Tijdsch. v. Binn. Best. in 1899, werden om verschillende redenen enkele passages uit deze Nota, als ook uit het slot, weggelaten. In de hierboven gegeven aanhalingen is de volledige tekst weergegeven.

[p. 289]

uit vrees voor verdere moeilijkheden zwijgen, reeds lang gevoeld heb, dat ons gezag achteruitgaat en dat zulks in toenemende mate zal gebeuren, indien niet spoedig van Regeeringswege aangevangen wordt met het nemen van maatregelen, welke de strekking hebben bedoeld gezag hoog te houden.
‘Dat tengevolge van de vermindering van ons gezag onze algemeene toestand er niet beter op wordt, spreekt van zelf. Hoe zou de positie van ons nageslacht anders kunnen zijn, indien men spoedig maatregelen wilde nemen om onze kinderen een opvoeding aan welke zij wat hebben te waarborgen. Met medelijdend hart zien wij thans onze kinderen opgroeien, die zich nog geen begrip kunnen vormen van den moeilijken tijd, dien zij tegemoet gaan.
‘Door bovenvermelde middelen, die tot verbetering kunnen leiden, aan te geven, behartig ik niet slechts de belangen mijner landgenooten, doch ook bovenal die van de Regeering. Immers, het zou niet gewenscht zijn als uit de tegenwoordige omstandigheden ongemerkt andere toestanden geboren werden, die alle van te voren gemaakte berekeningen doen falen.
‘Dat vooruitgang of in alle gevallen veranderde denkbeelden en inzichten ten gevolge van de invoering van ontelbare nieuwigheden en het schoeien van vele zaken op Europeesche leest, geheel weg zullen blijven, zal toch niemand durven beweren. Voor goede leiding dient alzoo gezorgd te worden ter voorkoming van ontaarding der verschillende neigingen, welke uit den geschapen toestand per se moeten voortspruiten.
‘De door mij voorgestelde verbeteringen geef ik voor betere prijs; mijn bedoeling was slechts om een idée aan te geven, waarnaar in het belang van Land en volk gehandeld zou kunnen worden.
‘Ten slotte kan 't niet ontkend worden, dat door de richting te volgen die ik aangaf de ‘hormat’¹⁾ die op den duur aan de overheerschers en de hoofden bewezen wordt, niet meer dezelfde zal zijn die zij nu is.

1) Slaafsche eerbiedsbetuigingen.

[p. 290]

‘Men zal minder kruipen. - Doch wat nood! Die ‘hormat’ begint nu toch hoe langer hoe meer reeds te minderen enkel en alleen ten gevolge der veranderde omstandigheden en is het niet onwaarschijnlijk, dat zij tot het minimum gereduceerd zal worden, ook zonder dat er iets aan de intellectueele ontwikkeling der inlanders gedaan wordt. Beschaafde lieden weten daarentegen, wat zij in de samenleving aan elkander verschuldigd zijn.
‘Bovendien beschavingswerk geschiedt evenmin als de bouw van Keulen en Aken in een oogwenk. - Dat werk zal geleidelijk zijn beslag krijgen. - En alles wat geleidelijk tot stand komt behoeft geen angst en vrees in te boezemen; vooral als, gelijk nu voorgesteld wordt, het werk van boven aangevangen wordt.
‘De lezer dezer nota houde het den schrijver ten goede dat hij zoo vrijmoedig zijn meening uitsprak. - Ik gevoel dat de Nederlander des te meer er prijs op zal stellen eens de ware gevoelens des overheerschten te hooren, wijl het hem zoo zelden gegund is een blik te slaan in hoofd en hart van den bruinen man. - Vrienden zeggen elkaar de waarheid; vijanden verbergen deze tegenover elkaar. - Laat men zulks nooit vergeten. - Door mijn gevoelens te uiten kweet ik mij van een vriendenplicht. - Den lezer heil!’

Een tweede, tot dusver nog niet gepubliceerde nota van den Regent van Demak, handelt over de opvoeding der inlandsche vrouw en de oprichting van meisjes-scholen voor dochters van inlandsche hoofden en andere aanzienlijke inlanders. Zij werd ingediend naar aanleiding van eenige vragen gesteld in 1900 door den Directeur van Onderwijs Eeredienst en Nijverheid.

De Nota begint met de verklaring dat het zeer zeket geen betoog behoeft ‘dat de ontwikkeling eener maatschappij niet krachtig kan voortschrijden waar de vrouw daarbij ten achter blijft, aangezien ten allen tijde de vooruitgang der vrouw een belangrijke factor tot volksbeschaving gebleken is.’

De Nota gaat dan als volgt voort:

[p. 291]

‘Dat mijn landgenooten nog op zeer lagen trap staan van Westersche beschaving is niet onbekend. - Niet alleen om die reden, maar ook vooral omdat zij zelf in het geheel niets geleerd hebben, gevoelen zij zoo goed als geen behoefte aan onderricht voor hunne kinderen. De behoefte aan meerdere kennis dan die noodig geacht wordt om te kunnen leven is bij de inlanders nog van dien aard, dat ze gelijk gesteld kan worden aan een kiem, die nog ontwikkeld moet worden.
‘Zonder noodzaak wordt door de betrokken ouders in den regel niet gedacht aan onderricht voor de kinderen. Zulks kan o.a. blijken uit het feit dat thans, genoodzaakt door de eischen des tijds van lieverlede nogal vele Inlandsche groote ambtenaren en Adellijken zich laten vinden hun zoons onderwijs te verschaffen alleen uit vrees dat ze anders in de toekomst onbekwaam geacht zouden worden voor de vervulling van een Gouvernementsbetrekking.
‘Ware het dus niet, dat hun eigen belang er mede gemoeid werd, geen pogingen om hen daartoe te bewegen zouden het gewenschte resultaat gehad kunnen hebben.
‘Blijkt het daaruit reeds voldoende, dat het heel wat moeite kost om ouders te overreden hun zoons te vormen tot denkende wezens zonder eenige zij het ook stilzwijgende voorwaarde, hoeveel te meer zoude het niet zijn, waar het geldt om de jonge dochters, de in hun oogen zoo teedere zaken, in dezelfde richting te sturen.
‘Het kan dan ook niet anders, want het nut daarvan wordt nog niet ingezien, en geen aanmoediging op welke wijze ook bewerkstelligd, zoude in staat zijn in den toestand verbetering aan te brengen, bijaldien daaraan geene voorwaarde verbonden wordt, die zij het ook indirect òf voordeelen afwerpt òf hoop geeft op betere toekomst.
‘De overtuiging moeten de ouders bezitten, dat ook ten aanzien van de dochters de kennis een der krachtige hulpmiddelen is tot vermeerdering van stoffelijke welvaart, dus ook van geluk.

[p. 292]

Op de eerste der gestelde vragen n.l. of door raadgeving en overreding de plaatsing bevorderd zou kunnen worden van jonge meisjes uit de hoogere standen op de Europeesche meisjes- of gemengde scholen, uit de lagere standen op de Inlandsche scholen, antwoordt Hadiningrat het volgende:

‘Ja, zeer zeker is dit niet onmogelijk, doch het kan niet met overhaasting geschieden. De ouders moeten eerst overtuigd zijn dat aan de verstandelijke ontwikkeling hunner dochters voordeelen verbonden zijn. Anders wordt het nut van het onderwijs niet geacht op te wegen tegen de lasten, die op hen gedurende de schooljaren drukken.
‘Onjuist is het niet, dat waar de huishouding door een door ontwikkeling verstandige vrouw bestierd wordt, meer orde en regel dan anders verwacht kunnen worden. Vooral op de kinderen kan deze gunstige omstandigheid van voordeeligen invloed zijn. Dat thans reeds personen van rang en stand worden aangetroffen, die er niet tegen opzien hun dochters onderwijs te laten geven, is niet onbekend. Dochters van verscheidene Inlandsche grooten in de Vorstenlanden, zoowel als van Regenten en enkele mindere hoofden in de Gouvernements Residenties bezoeken thans de Europeesche scholen, terwijl op de Inlandsche school alhier voortdurend dochters van mindere hoofden of gegoede personen te vinden zijn.
‘Maar waar de mannen in 't algemeen in ontwikkeling nog zoo ten achter zijn, waar zij volgens hun Godsdienst aanspraak mogen maken op meer dan één vrouw en waar de echtscheiding geheel van hen afhankelijk is, daar is het niet te ontkennen dat de vrouwen meer aan teleurstellingen bloot staan dan anders. Eerst dan, als de mannen op een hoogeren trap van beschaving staan en dientengevolge hunne vrouwen als hun gelijken beschouwen, zoude er van de ontwikkeling van hare zijde nut verwacht kunnen worden zoowel in huiselijken kring als daar buiten.
‘Geen aanmoediging kan m.i. derhalve doeltreffender

[p. 293]

en van meer blijvenden aard zijn dan die, welke bestaat in de vermeerderde pogingen om het aantal ontwikkelde mannen te doen toenemen. Vergroot bijv. de bestaande scholen voor de zonen van Inlandsche grooten en hoofden en vermeerdert het aantal daarvan, er zal dan bij toename der ontwikkelde mannen geleidelijk meer en meer behoefte aan vrouwen van dezelfde of fijnere begrippen ontstaan en waar veel vraag bestaat, daar zal het aanbod wel niet op zich laten wachten.
‘Van zelf en uit eigen belang zal dan voor de opvoeding der meisjes door de betrokken ouders gezorgd worden, als wanneer de tijd voor de Regeering aangebroken is om de gelegenheid te openen ter verkrijging van de vereischte kennis.

Over de wenschelijkheid van het oprichten op de residentie-hoofdplaatsen van scholen voor dochters van inlandsche ambtenaren, die niet in aanmerking komen voor kostscholen, op welke scholen dan voortgezet inlandsch onderwijs, ook in de Inlandsche talen, het Nederlandsch, handwerken en muziek, gegeven zou moeten worden, spreekt Hadiningrat zich uit als volgt:

‘Hoe prijzenswaardig het denkbeeld ook moge zijn om dergelijke scholen op te richten, ontveinsd mag het niet worden, dat door de dochters van Inlandsche ambtenaren in 't algemeen aan zulk eene inrichting nog geen dringende behoefte gevoeld wordt, althans in dien zin dat de scholen op al de hoofdplaatsen direct opnemen zullen. Een tijdje zal het wel duren, alvorens het nut er van goed ingezien wordt en voor dat het zoover gekomen is, is de mogelijkheid niet uitgesloten dat betwijfeld wordt of het behoud van zulke inrichtingen, die geld kosten en wier gunstige resultaten steeds op zich laten wachten, wel te rechtvaardigen is.
‘Kunnen ten aanzien van de jongens de ouders gedwongen worden om hen naar school te zenden door hen alle uitzicht op plaatsing bij het Gouvernement te ontnemen bij aldien zij niet aan de gestelde eischen voldoen willen, waar 't geldt de meisjes is zulk een maatregel ondoenlijk.

[p. 294]

‘Naar mijn bescheiden meening ware 't dan ook beter om rekening te houden met de omstandigheden. Niet dadelijk op alle Residentie-hoofdplaatsen moeten de scholen opgericht worden, doch voorloopig slechts daar, waar reeds eenige neiging door de Inlandsche ambtenaren getoond wordt om hun dochters onderwijs in den zin als 't boven vermelde te verschaffen.
‘Het beschavingswerk zij niet opdringend, doch tegemoetkomend. De kiem te ontwikkelen, die er reeds inzit, wordt als een der doeltreffendste methoden beschouwd om iets met succes in te voeren.
‘Nog wenschelijker zou het zijn om waar de plaatselijke omstandigheden zulks toelaten, ter voorkoming van teleurstellingen, sommige Regenten, die iets van het onderwijs afweten, op te dragen, onder toezicht van het betrokken Hoofd van Bestuur daarmeê een proef te nemen, door bijv. een hulponderwijzeres, met subsidie van het Gouvernement te engageeren voor 't geven van onderwijs omstreeks als boven aangegeven is, aan hun dochters, doch tevens ook aan die van andere Inlandsche ambtenaren, die daarvoor in aanmerking wenschen te komen.
‘Blijkt het dat van de gelegenheid goed gebruik gemaakt wordt, dan eerst rust de taak op de Regeering om de bewuste scholen daarvoor in de plaats op te richten. Immers zoude het een zeer pijnlijken indruk maken ingeval de met vele opofferingen tot stand gebrachte inrichtingen immer mochten blijken niet te kunnen bestaan. Niet alleen zoude daarvoor veel geld verloren worden, doch ook wij, Inlanders, zouden daarvan in de toekomst wrange vruchten plukken als gevolg van de weinige kans dat de Regeering, afgeschrikt als zij was door de ongunstige resultaten spoedig weder er toe te bewegen zou zijn om iets van dien aard voor ons te doen.
‘Wij zouden dan beschouwd worden als de schuldigen in zake het mislukken van een onderneming, terwijl feitelijk iets anders daarvan de oorzaak is.
‘Een lijst van de meisjes, door hare ouders voor de bewuste scholen bij eventueele oprichting bestemd, kan

[p. 295]

hierbij niet worden overgelegd, aangezien geen der Inlandsche ambtenaren dochters bezit, die daarvoor in aanmerking kunnen komen.’

Ook het denkbeeld van oprichting van Instituten (internaten of kostscholen) voor meisjes uit de hoogste standen, kon bij Hadiningrat geen onverdeelde instemming vinden. Hij schreef daaromtrent het volgende:

‘Zeer zeker zijn er thans verscheidene Regenten te vinden, die hun dochters Europeesch onderwijs verschaffen. Of zij allen evenwel genegen zouden zijn haar zoo ver van huis te laten gaan en in het instituut aan vreemden toe te vertrouwen gedurende vijf jaren, is eene vraag die alleen door de praktijk beantwoord kan worden¹⁾ en mocht het gebeuren dat de meisjes slechts ten deele de lessen volgen en niet te bewegen zijn ze te doorloopen, hetgeen in vele gevallen te vreezen is, zoo zoude 't beoogde doel n.l. om haar te onderrichten in alles, wat voor een beschaafde vrouw noodig is, slechts gedeeltelijk bereikt kunnen worden.
‘Immers niet alleen door dat er in den regel vrij vroeg aan een huwelijk voor de meisjes wordt gedacht (de Inlanders vinden 't ongelukkig als de meisjes niet trouwen kunnen) maar ook omdat het in strijd is met hun heerschende begrippen om ze van af den leeftijd van ongeveer 14 jaren buiten toezicht van de ouders of naaste familiebetrekkingen te laten leven, zouden vele kieskeurige ouders niet goed keuren, dat hare dochters in 't instituut zoo lang verblijven.
‘Het gerucht behoeft slechts in omloop gebracht te worden als zoude in de inrichting een kleinigheid gebeurd zijn, die niet volkomen naar den zin der ouders is, of deze, nog maar half overtuigd van het nut aan het

1) Uit het jongste (tweede) jaarverslag van de Vereeniging Kartinifonds blz. 16 mag wellicht worden afgeleid dat de geneigdheid van Javaansche ouders om hun dochters geheel aan vreemden toe te vertrouwen, ook nu nog gering is. Daarentegen is wel reeds gebleken dat goede dagscholen voor inlandsche meisjes zeer in den smaak, ook van de ouderen, vallen.

[p. 296]

bezoeken van de inrichting verbonden en alleen maar met den grooten hoop meedoende, zouden zich om 't hardst daarheen spoeden om de lieve dochters terug te halen, wie weet, wellicht daarbij ‘Allah’ dankend, dat het tot zulk eene vredelievende oplossing is gekomen, zonder zich te storen aan de daardoor in de inrichting ontstane voor de Directrice minder bemoedigende absolute leêgte.
‘Het gevolg van een en ander zoude zijn, dat het nut van het instituut slechts problematisch mag heeten’.

Voor zich persoonlijk verklaarde de Regent van Demak nog dat hij geen bezwaar zou hebben zijn dochtertje van 8 jaar en een bij hem in huis zijnde nicht, na hun 10^de jaar naar een dergelijk instituut te zenden en haar ook later de lessen aan eene inrichting van middelbaar onderwijs te doen volgen. Evenmin zou hij bezwaar hebben zijne dochters te doen omgaan met dochters van andere aanzienlijke ambtenaren.

Hij eindigt met de volgende waarschuwing om niet al te snel van wal te steken.

‘Ten slotte kan 't wellicht zijn nut hebben er bij te vermelden, dat het doel nimmer voorbij gestreefd mag worden.

‘Beter ware 't “langzaam maar zeker” want blijken zal het immer, dat zoodra de stroom zich gevormd en een bepaalde richting aangenomen heeft, niets in staat zal zijn daaraan zonder moeielijkheden een andere wending te geven, veel minder nog om dien tot staan te brengen. De Inlanders moeten op dergelijken grondslag gevormd worden tot denkende wezens en tot zelfstandige personen, niet tot na-apers. De omstandigheid dat men zelfs in de beschaafde landen eeuwen noodig heeft gehad om tot den tegenwoordigen toestand van vooruitgang te geraken, mag niet vergeten worden. Zelfs daar werd er pas in de voorgaande eeuw aan gedacht om ook de vrouwen een hoogere ontwikkeling deelachtig te doen worden’.

Het voorafgaande moge volstaan ter kenschetsing van de

[p. 297]

merkwaardige eigenschappen van geest en gemoed die Pangeran Ario Hadiningrat in zich vereenigde. Merkwaardig niet alleen om het innerlijk gehalte dier eigenschappen maar vooral ook met het oog op het tijdstip waarop zij tot uiting kwamen. In latere jaren heeft het aan volgelingen niet ontbroken en thans zouden zeker meerdere inlanders zijn aan te wijzen van gelijke of nagenoeg gelijke ontwikkeling, doch Hadiningrat in de kracht van zijn leven was zijn tijd vèr vooruit en stond zoo goed als alleen bij de verkondiging zijner denkbeelden.

Hoe juist hij daarbij zag, heeft de uitkomst geleerd. De meeste der door hem begeerde desiderata zijn sinds, geheel of gedeeltelijk, zij het in menig opzicht nog onvolledig, in vervulling gekomen.

Aan de recruteering der inlandsche hoofden wordt meer zorg besteed dan vroeger; een afzonderlijke school is opgericht voor de opleiding van inlandsche rechterlijke ambtenaren; meer dan eens werden de Europeesche bestuursambtenaren van instructies voorzien omtrent hun wijze van omgang met inlandsche hoofden; na lang dralen is eindelijk als beginsel aangenomen bij de regentsbenoemingen niet alleen te letten op afkomst doch vooral ook op de in het Reg. Regl. gestelde eischen van bekwaamheid, ijver, eerlijkheid en trouw. Met de oprichting eindelijk van dagscholen voor inlandsche meisjes is met goeden uitslag een begin gemaakt.

Voor het thans levend geslacht moge dit alles een voor de hand liggend gevolg schijnen van den natuurlijken loop der dingen, hij die zich terugdenkt in de toestanden op Java omstreeks 30 jaar geleden, gevoelt bewondering voor den man die destijds op de vorming van dit alles aandrong en.... als weerklank op dien aandrang niet anders te hooren kreeg dan dat hij in te hooge sfeeren zweefde!

Het zweven in die hooge sfeer zal hem ongetwijfeld als groote verdienste worden aangerekend door het nageslacht. Als gewoonlijk echter kon de tijdgenoot daarvoor niet altijd dezelfde waardeering gevoelen. Hadiningrat heeft ten slotte zeker niet te klagen gehad over onvoldoende erkenning van verdiensten van de zijde der Regeering. Nagenoeg alle onderscheidingen die een Regent ten deel kunnen vallen, de allerhoogste n.l. de verheffing tot Pangeran daaronder begrepen,

[p. 298]

zijn hem toegekend. Maar in particuliere gesprekken, zelfs met hen die ambtshalve veel met hem in aanraking kwamen, kon men soms oordeelvellingen hooren die niet getuigden van onvermengden lof.

Ongetwijfeld, Hadiningrat maakte geen uitzondering op den algemeen geldenden regel dat elk mensch zijne gebreken heeft. Maar beziet men die menschelijke gebreken van naderbij, dan blijkt dikwerf dat de fout meer ligt bij de omgeving dan bij het individu en dat hetgeen in de eene omgeving beschouwd wordt als eeft gebrek, in eene andere omgeving aangemerkt zou worden als een deugd. Vooral de karakter-eigenschappen van Hadiningrat nu behooren te worden bezien in het licht zijner omgeving.

Hij was gesloten van aard en daardoor moeilijk te doorgronden. Is dit te verwonderen wanneer men bedenkt hoever hij uitstak, niet alleen boven het inlandsch maar dikwerf zelfs boven het Europeesch milieu waarin hij leefde, en hoe weinig lust hij moet gevoeld hebben, in dat milieu belangstelling te zoeken voor hetgeen hem, zwevende in ‘hoogere sfeeren’, innerlijk bezighield?

Hij had neiging om in zijne afdeeling alles naar zijn hand te zetten, niet te rusten voordat zijne plannen waren uitgevoerd of plannen welke zijne instemming niet hadden, waren opgegeven. Neemt men in aanmerking dat de Europeesche bestuursambtenaren in zijne afdeeling elkander afwisselden en opvolgden met verbijsterende snelheid¹⁾, dat hij de eenige was die bleef, de toestanden kende en daarbij de volle verantwoordelijkheid voelde voor den goeden gang van zaken in zijne afdeeling, valt dan deze vastberadenheid in zijne bestuursactie niet veeleer te prijzen dan te laken?

1) De commissie die in 1902 werd benoemd om een onderzoek in te stellen naar de in Demak en Grobogan geheerscht hebbende waters- en voedingsnood, constateerde o.a. dat de meest noodlijdende contrôleafdeeling in Demak n.l. de contrôle-afdeeling Godong in de laatste 18 jaar vijftien maal van controleur had verwisseld. De contrôle-afdeeling Wirosari in Grobogan wisselde in één jaar tijds vier maal van controleur. In de geheele afdeeling Grobogan was in 1902 geen enkel Europeesch of inlandsch ambtenaar te vinden die de wording van den nood had medegemaakt, d.w.z. niet één, die twee jaar in zijn ressort was werkzaam geweest.

[p. 299]

Een laatste grief, hoewel zeker niet algemeen gedeeld, was dat het met hem niet altijd aangenaam samenwerken was, dat hij zich te veel met alles bemoeide en dat niets tot stand kon komen buiten zijne medewerking. Ook hier lag de fout niet bij hem maar bij de omgeving.

De school der practijk, waarin het groote meerendeel der destijds fungeerende Europeesche bestuursambtenaren was grootgebracht, had hun geleerd dat aan vele Regenten de rol van roi fainéant meer toelachte dan die van krachtig mede-arbeider, dat een onafhankelijk oordeel of een zelfstandig advies zelden van hen werd vernomen en dat men het best zijn doel kon bereiken door den Regent aan zijne persoonlijke liefhebberijen over te laten en alle dienstzaken af te doen naar eigen inzicht, zonder ernstige raadpleging of medewerking van den inlandschen jongeren broeder. Is het te verwonderen dat een aldus geschoold Europeesch ambtenaar eenigszins ontnuchterd werd als hij in aanraking kwam met den Regent van Demak, die ronduit verklaarde (zie boven) dat een Regent wel vergeleken zou kunnen worden met eene koe als hij zich vereenigen kon met het gevoelen van elken gaanden en komenden man? Hij wist niet alleen precies wat hem als Regent toekwam doch eischte bovendien dat hetgeen hem toekwam, hem gegeven werd.

Ik herinner mij, bij het raadplegen der archieven van den Ass.-Resident van Demak, daarin een brief gevonden te hebben van den Regent aan den Ass.-Resident, geschreven naar aanleiding van het feit dat deze een opdracht inzake politie-aangelegenheden rechtstreeks had gericht tot een onder den Regent dienend districtshoofd. De Regent schreef aan zijn ouderen broeder dat hij diens opvattingen inzake de te nemen politie-maatregelen uit den aard der zaak moest respecteeren maar dat hij er niet in kon berusten dat een desbetreffende opdracht buiten hem, Regent, om aan zijne ondergeschikten werd verstrekt, aangezien artikel zooveel van eene Instructie den Ass.-Residenten voorschreef, orders als hierbedoeld aan de lagere ambtenaren over te brengen door tusschenkomst van den Regent.

Dit enkel voorbeeld teekent den man. Zich ten volle verantwoordelijk gevoelende voor de aan zijne zorgen toevertrouwde belangen, wenschte hij die verantwoordelijk-

[p. 300]

heid met niemand te deelen. En beter op de hoogte van de plaatselijke toestanden in zijn regentschap dan de voortdurend wisselende Europeesche ambtenaren, kon de rol van ja-broêr hem niet bevredigen. Hij wilde gekend worden in al wat in zijne afdeeling omging, liet zich niet op zij dringen, en ging met taaie volharding voort op den weg die hem de beste toescheen. Voor sommige, aan geheel andere toestanden gewende Nederlandsche bestuursambtenaren moge het samenwerken met zulk een Regent weinig bekoring gehad hebben, zij die de omstandigheden in aanmerking namen en zich een juiste voorstelling maakten van de verhouding die tusschen ouderen en jongeren broeder behoort te bestaan, zullen zeker de periode van samenwerking met Hadiningrat met dankbaarheid gedenken.

Voor ons, Nederlandsche voogden van een nog niet aan de kinderschoenen ontwassen Oostersch volk, is het voorbeeld van Pangeran Ario Hadiningrat tegelijk beschamend en bemoedigend. Beschamend, omdat deze merkwaardige figuur gevormd werd, niet door maar ondanks het door ons als voogden in praktijk gebracht stelsel van opvoeding. Bemoedigend, omdat uit dit voorbeeld blijkt wat van de aan onze opvoeding toevertrouwde pupillen te maken is en welk een dankbare taak ons wacht als leiders der geestelijke evolutie van een volk dat zulke mannen kan voortbrengen.

22 Mei 1915.

C.J. Hasselman.