De Gids. Jaargang 79

[p. 185]

Tooneel.

Vergeestelijken - of aarzelen wij?

Met een verzekerdheid, welke wel is van Hollandschen huize, waar men de echo van hooren kan in Baltens' gepraat tot ‘de heks van Haarlem’, houdt Albert Verweij trouwhartig vol, dat in vergeestelijking het heil ligt en prijst hij mitsdien Hals' land de kunst aan, ontstaan, toen het op theorieën dofgekeken oog van den Franschman Le Fauconnier tusschen de wang van een jonge Zeeuwsche en de schelp van een Zeeuwsche oester geen stellig verschil zag van kleur, toon of glans.

Verweij zelf teert op theorieën. Doch zie nu Querido in de praktijk. Toen men, voordat hij nog was begonnen, vernam, welk epos eenmaal ontstaan zou, kenschetste hij den werktrant van Brusse als eigenlijk niet meer dan dilettantisch en wees hij het zelf-geheel-een-‘gesjochte’-wòrden aan als het eenige zekere middel om over die levende bron van schoonheid, landloopers, steeg- en krotbewoners, te kunnen, te mogen, te lééren schrijven. Thans, terwijl we genieten van het tweede Jordaan-boek, dat haast heelemaal speelt op Zeedijk en in Nes, zegt hij ons, dat hij een visionnair is, dat de Nes nauw meetelt, het alles vizioen was. En dit geenszins om de praktische reden, dat hij, van eigen tijd vertellend, de steeg na de schoonmaak niet meer kon gebruiken; neen, werkelijk krachtens het fiere besef van de niet-te-breidelen macht der verbeelding, dien Pegasus - en dat stokpaard - der Romantiek.

Ook op ons tooneel, deze aarzeling.

Twee schrijvers, die in alles verschillen, om te beginnen: beteekenis; de fijne en hoog-ontwikkelde Frederik van Eeden en de autodidakt Jan Fabricius, komen hierin overeen,

[p. 186]

dat zij niet weten, wat zij willen. Ik zou ook nog Dr. Walch kunnen noemen, daar hij het evenmin heeft geweten. Hij doopte een tooneelstuk Antithese, waarin hij den gemoedsstrijd wou geven eener katholieke, getrouwd met een atheïstsocialist. En hij sleepte daar een roomschen neef bij, op wien het vrouwtje verliefd geweest is! Het niet-geslaagde werk heeft ons Rotterdammers voor de zooveelste maal doen beseffen, dat Alida Klein niet tot haar recht komt, haar groote talent veel te weinig doen kan. Haar echtgenoot, de heer Tartaud, fungeerde ook in het stuk als man en speelde die rol verdienstelijk.

Jan Fabricius, de gebruinde Drent, wiens nog jonge leven een roman is van kwiekheid, heeft, uit den vreemde teruggekeerd met het kloeke besluit, van zijn tooneelpen te ‘bestaan’, bij den directeur van het Rotterdamsch Tooneelgezelschap twee tooneelstukken te gelijk afgegeven, waarvan het ééne beter nooit gespeeld waar', zelfs niet in dezen droeven winter van een ‘Koninklijk’... Pro Domo; en het andere moest zijn teruggegeven tot een nauwgezette correctie.

IJnske had iets goeds kunnen worden, van inniger waarde of dieper zin dan Eenzaam, dat handige stuk vol stemming, dat de ellende van het alleen-zijn wist te vertoonen op de planken. Doch na met een zelfde aandacht werken als Jörn Uhl en tooneelproblemen van Ibsen bestudeerd te hebben, is de heer Fabricius aan den arbeid getogen, zonder te beseffen, dat qui trop embrasse mal étreint, en heeft hij de aardrijkskunde door de liefde, het raadselachtige gebeuren door de klaarste evidentie, een overdaad van rhetorisch betoog door verbluffende snelheid van begrip gemengd, zoodat men soms stevige voedingsstof proeft, doch de geheele spijs niet verteert en onbevredigd van tafel gaat. Al dadelijk heeft de heer Fabricius het beneden zijn waardigheid als levensbeelder geoordeeld, de plek te bepalen, waarheen hij ons voert: het mislukkende huwelijk van IJnske en den fantastischen pseudo-held, dien zij tot haar man verheft, moest voor ons zijn als de botsing van twee volksstammen en blijkt het die van twee poovere schimmen, hoeveel knaps er aan beider teekening zij.

En wat blijft er ten slotte van Haarlem's schout Cousaert?

[p. 187]

Van Eeden's discipel Henri Borel is ons in het weekblad De Amsterdammer van 13 Maart komen inlichten. Zelden was hij, na een vertooning, in zoo groote onzekerheid geweest als na dit ‘treurspel der onzeekerheid’. Doch nu kon hij dit reeds verklaren: ‘er is hier geen “gewoon brok werkelijkheid”, want daarin spreekt niemand in verzen’. Wie heeft er aan een gewóón brok gedacht? Ik heb beter gedaan en de Faust mij herinnerd. Ook verzen en ook werkelijkheid, waarin zelfs de duivel als iets reëels staat. Nochtans trok Goethe de scheidingslijn: het eerste deel en het neev'liger tweede, ze kunnen bijeen, maar liggen gescheiden.

Hier is één gebeuren in zelfden versvorm. Niets duidt aan, dat we den schout, en zijne vrouw, en zijn vriend, ons minder reëel-levend hebben te denken aan het begin van het eerste bedrijf dan tegen het slot van het derde. Hoe stevig staan zij in den aanvang, zoowel in de Februari-aflevering van Groot-Nederland als bij Royaards op ‘Het Tooneel’! Wij leven mee met het gezin. Voortreffelijk leidt een ‘gewoon’ gesprek, natuurlijk in verzen, nòchtans gewoon! ons in tot wat de gedachte van 't werk is:

‘de planeet, verdwaasd
als een die aarzelt en zijn weg niet weet.’

Twee vrienden vinden wij bijeen, twee vrienden als broeders, koutende over het dubbele raadsel, de wereld en des menschen leven. Hun gesprek leidt ons in tot het gedachteleven van een tijd: waarom moeten latere gezegden ons daar met willekeur aan ontvoeren?

De verdienstelijke vertooning, welke een stadig genot voor het oog was, daar er de vormen en kleuren in waren, de groote lijn en het karakter, niet slechts van een Van der Helst, ook van fijner en dieper oud-Hollandsch'; kwam op één punt van belang te kort: de heer Balfoort was niet bij machte, een Arent van Bijland te laten zien, den staatsgezinden Amsterdammer, den pocherigen, zinnelijken parvenu, met wien - naar uit een interview bleek - Van Eeden de Hollandsche smokkelzucht dezer oorlogsmaanden den spiegel van het verleden heeft willen voorhouden; die in het stuk de handeling brengt, van wiens verraad het geheele spel uitgaat.

Doch al had de heer Jan Musch of een ander aan deze

[p. 188]

krachtig-ontworpen figuur het leven van het tooneel gegeven, het zonderlinge, het onmogelijke verloop van het tweede bedrijf ware hetzelfde gebleven. Ook hiervoor weet ik geen verklaring, dan dat de dichter ‘trop embrasse’. Hier, weliswaar slechts uit ontwaakten overdaadszin. Hij heeft... decoratief willen zijn! De heele ‘Heks’ is niet meer dan een decoratieve figuur. En nu begeerde hij nog het operettemoment van gemeenschappelijk gezang. Allen zingen het Geuzenlied van Bergen op Zoom, en dan kijkt Hille door het venster en waarschuwt, dat Arent's ‘reisgezelschap’ vóór de deur staat, en dit woord leidt tot de arrestatie, waartoe de maatregelen lang genomen blijken, naar het lijkt, met medeweten van Cousaert. Deze, volkomen-onnoodige, verraderlijke behandeling van zijn schoonzoon ontneemt allen ernst aan den tweestrijd van den schout, die zijn plicht als magistraat over zijn vaderliefde laat zegevieren. Aan een vruchteloos theater-effect heeft de schrijver de psychologie van zijn hoofdpersoon geofferd.

En het is, of de straf de daad vergezelt. Van dit moment af gaat alles verkeerd. De epicus Van Eeden geeft het werk uit handen en de dichter gaat de door hem geschapen figuren misbruiken. De levende menschen van het begin worden fantastische schimmen, in wier dialogen Van Eeden mijmeringen over leven en dood aan den man brengt. Hier is zijn ‘trop embrasse’ gelijksoortig aan, en even noodlottig als dat van Fabricius.

Wil iemand de vreemde gepeinzen uit den huize Cousaert, welke in het laatste bedrijf met de grilligste tooneelzetten afwisselen, ‘vergeestelijking’ noemen, ik zal niet ontkennen, dat er belangwekkende raadsels in aangeroerd, en soms mooi onder woorden gebracht worden. Doch het derde bedrijf is een voortdurende aftakeling van het eerste; het reëele leven van het begin wordt daar roekeloos vernield; en het treurspel als geheel is mitsdien een product, eer van aarzeling, dan van vergeestelijking.

Uit de vertooning blijft mij het sterkst bij, wat mevrouw Royaards - Sandberg van de dankbare rol der dochter frisch bekoorlijks heeft weten te maken.

18 Maart.

J. de Meester.