De Gids. Jaargang 78

[p. 372]

Dirck Bouts in Leuven.

‘Karel van Mander weet uit overlevering te vertellen, ‘hoe vroegh te Haerlem de Schilder-const van Oly-verwe is gheweest in ghebruyck’. En iets verder schrijft hij: ‘Dat te Haerlem in Hollant van outs oft seer vroeghen tijdt zijn geweest seer goede, oft de beste Schilders van het gantsche Nederlandt, is een oudt gherucht, dat niet loghenachtigh is te schelden oft te bestraffen: maer veeleer, en beter waer te maecken met de.....oude Meesters, Ouwater, en Geertgen te S. Jans, daer toe oock met Dierick van Haerlem, welcken een uytghenomen goet Meester in soo vroeghe Jaeren is gheweest.’

Van dezen Dierick weet van Mander den leermeester niet te noemen en van hem zelf kan hij niet anders mededeelen, dan dat hij in de Cruysstraet gewoond had en dat er een ‘stuck met twee deuren’ van hem bestond, dat, blijkens het onderschrift, in 1462 door Dirck te Leuven geschilderd was. Dit onderschrift doet ons den obscuren Haarlemmer te Leuven in de belangwekkende persoon van Dirck Bouts terugvinden.

Bouts moet dan ongeveer in 1410 of 1420 te Haarlem geboren zijn, maar kwam vóór 1447 naar Leuven, waar hij in dat jaar trouwde. In 1468 wordt hij als ‘pourtraicteur’ der stad genoemd. Toen had hij het Avondmaals-tryptiek voor de Sacramentskapel in de Leuvensche Pieterskerk reeds voltooid. In datzelfde jaar kreeg hij van de Stad de opdracht om een Laatste Oordeel en vier groote, op de rechtspraak betrekking hebbende, stukken uit het leven van Keizer Otto te schilderen. Het eerste, dat in 1543 nog genoemd wordt,

[p. 373]

ging verloren. Van de vier andere zijn er vóór zijn in 1475 vallenden dood slechts twee gereed gekomen. Zij bleven tot 1827 in het Stadhuis, doch in dat jaar verkocht de Stadsregeering de kapitale schilderijen door den kunsthandelaar Nieuwenhuis aan Koning Willem I, die ze aan den Prins van Oranje ten geschenke gaf. Na den dood van Willem II bleven zij nog eenige jaren in het bezit van Anna Paulowna. In 1856 kwamen zij echter weder in handen van Nieuwenhuis, door wien zij in 1861 verkocht werden aan het Museum te Brussel, waar zij thans nog prijken.

De kerkelijke overheid te Leuven heeft de kunst van Bouts meer op prijs gesteld dan dit de stedelijke deed. Want wel werden, evenals trouwens van het Lam Gods te Gent, van het Avondmaal-tryptiek in verloop van tijd de vleugels verkocht (thans in de musea te Berlijn en München), maar het middenstuk bleef de eeuwen door in de Sacramentskapel, terwijl in de kapel daarnaast nog een ander belangrijk werk van Bouts, het tryptiek van Sint Erasmus bewaard bleef.

Toen onlangs het ontzettende feit bekend werd, dat de Leuvensche Pieterskerk voor een deel verwoest was, zal zeker ook bij velen het schrikbeeld gerezen zijn, dat daarbij de kostelijke werken van Dirck Bouts, welke zij sinds vier en een halve eeuw veilig herbergde, konden zijn ondergegaan. Gelukkig is dit gebleken niet het geval te zijn. Een Oberleutnant, Thelemann geheeten, en een niet met name genoemde onderofficier, die kunsthistoricus is, hebben de schilderijen nog bijtijds uit de brandende kerk weten te redden. Bij zooveel gruwbare ruwheid, die hier te betreuren valt, past het zeker, dankbaar te zijn voor den dienst, door deze twee wakkere mannen aan de beschaving bewezen.

De beide, gelukkig dus behouden, werken van Bouts behooren tot het ongemeenste wat de gothieke schilderijkunst heeft voortgebracht.

Bij het aanvaarden van de opdracht tot het schilderen van het Sacraments-altaar verplichtte de schilder zich, zijn beste krachten aan de uitvoering er van te wijden en geen ander werk te verrichten alvorens dit, d.w.z. het te Leuven gebleven middelstuk èn de naar elders verdwaalde zijluiken, voltooid zou zijn. Inderdaad heeft de kunstenaar het geheel

[p. 374]

in de volste verdieptheid uitgevoerd, en wordt het middelstuk thans als zijn meesterwerk beschouwd.

Men ziet den Zaligmaker en zijn twaalf apostelen om een gedekte tafel gezeten in een fraai versierd gothiesch vertrek, waarvan de teekening allerzuiverst getrokken is. Door een gangetje ziet men achteruit in een hoog om-muurden tuin. Links door de fijn-geprofileerde vensters een kijkje op een straat. Maar bij dien rijkdom van verfiind bijwerk blijven de toch zoo zedige figuren ten eenenmale overheerschend.

Midden in het tafereel, recht tegenover ons: Christus, en ter weerszijden twee apostelen. Aan elken kant van de tafel drie en met de ruggen naar ons toe weder twee apostelen. In de figuren uit den achtergrond meent men den schilder en zijn beide zoons te mogen aanwijzen.

De voorstelling is huiselijk en aan heel de sfeer van het interieur is de nauwlettendste zorg besteed. De schildering van den tegelvloer, van de balken zoldering en vooral van den fijnen lichtval is den zorgvuldigsten zeventiende-eeuwschen Hollander geenszins onwaardig. Het diep en harmonisch genuanceerde van den klaren kleurengloed geeft aan het tafereel warmte en luister. Maar door de waardige reserve in de gespannen houdingen, door den adel der gemoedsuitdrukking in de aangezichten, ligt er over het geheel een stille plechtigheid. Bouts heeft aan het kunstelooze en innig gemeenzame een adem van heiligheid ingeblazen.

Nog wonderlijker komt dat uit bij het andere stuk in de Leuvensche Pieterskerk. Op de Marteling van Sint-Erasmus ziet men op den voorgrond den bisschop, geheel ontkleed aan een podium gebonden, achterover liggen, onder een windas met aan de uiteinden beugels, waarmêe de beul en beulsknecht de darmen uit het lichaam van den gefolterde aan de spil opdraaien. Iets naar achteren staan de meewarig toekijkende rechter met een raadsheer en twee jongere mannen. Het ontstellende van de handeling wordt voor een deel getemperd door de strakke, bijna rechtlijnige soberheid der voorstelling. Wel is het doordringend realisme verbazingwekkend, en weergaloos kras zijn de uitdrukking van den driftigen mageren beulsknecht met de opgestroopte mouwen, die zoo fel bij zijn ignobel werk is, en die van den beul, die bij het omdraaien van de spil, naar den martelaar

[p. 375]

ziend, zich op de lippen bijtend zijn deernis schijnt terug te persen. Maar niettegenstaande die pijnlijke nauwkeurigheid ligt er, en dat niet enkel in het prachtig gelatene, het wachtend afwezige van den gemartelde, of in de zedige rechtstandigheid van den rechter en zijn sluike bijfiguren, of in de op het dorre af kantige strakheid van het zacht oploopende landschap daarachter, maar vooral in den ingetogen stijl van het gansche schilderstuk een onuitsprekelijke waardigheid, die aan dit tooneel van de wreedste kwelling de waarlijk vrome wijding van een heilig gebeuren verleent.

Jan Veth.