De Gids. Jaargang 78

[p. 397]

Bibliographie.

Academia Groningana MDCXIV-MCMXIV. Gedenkboek ter gelegenheid van het derde eeuwfeest der Universiteit te Groningen. Uitgegeven in opdracht van den Academischen Senaat, te Groningen bij P. Noordhoff. MCMXIV.

Het enkel opensnijden van dit, in den wijdsten zin, monumentale boek is reeds een stuk arbeid. Maar onder het opensnijden - indien het niet louter werktuiglijk geschiedt - groeit de eerbied voor de mannen, die, in een tijdsbestek van nauwlijks drie jaar, dat gedenkboek samenstelden en daarin bijeenbrachten al wat omtrent het leven van de driehonderdjarige, het onderwijs in de verschillende vakken van hooger onderwijs en den tegenwoordigen staat van de Groninger Universiteit voor wetenswaardigs te vermelden viel.

Eén hoofdstuk van de geschiedenis der Universiteit, dat hetwelk over de zoogenaamde ‘Groninger richting’ handelt, hebben onze lezers reeds kunnen genieten; maar de andere hoofdstukken van dit, de jaren 1811 tot 1913 omvattende, gedeelte zijn niet minder belangrijk; de rijke stof is ook daarin behandeld in dien degelijken trant en in dat lenige, heldere Nederlandsch, hetwelk Prof. Huizinga stempelt tot een der beste Nederlandsche stilisten. De groote omvang van deze studie behoeft niemand af te schrikken; een uitvoerig register wijst den lezer den weg naar hetgeen hem meer in 't bijzonder belang inboezemt.

Ook al staat men in geenerlei betrekking tot de Groninger Universiteit, toch blijft men, wanneer men eens dit boek voor zich heeft opengeslagen, er in lezen; en de talrijke, meerendeels goed uitgevoerde photographische platen met de daarbij gevoegde toelichting toonen hoe goed toegerust de Universiteit is, welk

[p. 398]

een zorg aan hare instandhouding en uitbreiding voortdurend besteed wordt.

In een tijdschrift als het onze, dat A.G. van Hamel onder de leden zijner redactie tellen mocht, mag nog wel bijzonder de aandacht gevestigd worden op hetgeen hier over het onderwijs in de moderne talen door Prof. Symons wordt te boek gesteld. Dat de ‘Groningsche ballingschap’, waarvan Potgieter in 1864 in een brief aan Huet gewaagde, mannen als Van Hamel, Symons, Salverda de Grave, Kern niet heeft afgeschrikt, is zeker, in vele opzichten, voor ons land een zegen geweest. Welke voordeelen het bood en welke waarborgen voor den ernst dezer studiën, dat zij slechts gevolgd konden worden in eene Universiteitsstad, gelegen aan een ‘uithoek van het land’ en daardoor moeielijker bereikbaar, maar ook moeielijker... verlaatbaar, wordt door Prof. Symons uiteengezet. In Groningen's isolement lag haar kracht.

Met den Groningschen hoogleeraar betreurende dat de erkenning der moderne talen als gelijkgerechtigd met de klassieke talen en de moedertaal in het complex der Universitaire studie zoolang op zich laat wachten, zien wij met hem verlangend uit naar het oogenblik, waarop gelijk thans door de Regeering wordt voorgesteld, ook de Germaansche en Romaansche filologie zitting en stem verkrijgen zal in den raad der Academische studie en een algemeen doctoraat in de letteren ‘het aan elken filoloog mogelijk maakt, nach seiner Façon een wetenschappelijk man te worden’, gelijk Symons het aardig uitdrukt.

v.H.

Electrisch Wereldverkeer. Economische beschouwingen over telegrafie en telefonie, door mr. dr. A. Heringa, referendaris b/h Hoofdbestuur der Posterijen en Telegrafie. Haarlem, H.D. Tjeenk Willink & Zoon, 1914.

De overwinnaar van tijd en ruimte, het ‘electrisch wereldverkeer’, dat plaatselijke huishoudingen ontwikkelt tot nationale en deze tot de ééne huishouding der wereld - een ontwikkeling die, al zien wij haar einde nog in geenen deele, toch zienderoogen in gang is - heeft in het boek van mr. Heringa geschiedrelaas, documentatie en goeden raad gevonden.

Boeken van dit slag zijn onmisbaar bij den opbouw van de wetenschap der menschelijke samenleving, daar tot de kennis van het geheel kennis van elk onderdeel eisch is en zeker dus die van een belangrijk onderdeel als dit.

[p. 399]

Het verschaffen van deze kennis aan den leergierigen buitenstaander is niet ieders werk en zeker niet van den vakmanzonder-meer, die zijn onderdeel niet ziet als zoodanig, als brokstuk van een grooter en grootsch geheel. Zoo iemand, mits kennend zijn vak, kan een nuttig boek schrijven, waaruit de minder gevorderde vakgenoot leering en zelfs de buitenstaander af en toe verrijking van kennis kan opdoen. Maar van wezenlijk nut voor algemeen wetenschappelijk inzicht zijn zulke boeken niet. Een ambtenaar, wiens wereld het Morse-toestel is, kan iets voortbrengen, van belang voor inzicht in het Morsetoestel, maar voor inzicht in de wereld niet.

Hoe geheel anders deze frisch gedachte en ruim opgezette studie.

Na een inleiding, waarin de beteekenis van het verkeerswezen wordt geschetst: scheepvaart, spoorwegwezen, post, telegrafie en telefonie, en inzonderheid hun beteekenis voor het economisch leven, volgen hoofdstukken over de geschiedenis van telegrafie en telefonie, over het wereldnet van telegraaf en telefoon, over de economisch-maatschappelijke beteekenis inzonderheid van deze instituten, over de rechtsregeling ter zake en over hun economische organisatie.

Den rijken inhoud van deze hoofdstukken zelfs maar schetsmatig weer te geven zou een vrij uitvoerig opstel vereischen. Hier zij alleen ervan vermeld, dat voldoende statistisch materiaal, zoowel in cijfers als in grafieken, den lezer de controle vergemakkelijkt en dat hierbij de schrijver zich heeft weten te hoeden voor die verleiding, waarvoor zoo velen bezwijken: met cijfers te overstelpen en daardoor te verwarren, te vervelen of te vermoeien.

Het boek staat op de hoogte van zijn onderwerp en een deel van den inhoud gaat daarboven uit.

Zoo bijvoorbeeld het laatste hoofdstuk: In den breede behandelt het de economische organisatie van de telegrafie, maar vooral van de telefonie, stelt ten slotte het concessiestelsel tegenover de staatsexploitatie en kiest de laatste. Doch het kiest niet zonder meer. Mr. Heringa blijkt een van die hoofdambtenaren onzer departementen te zijn, die nog andere dan departementale lucht plegen in te ademen en dit doen met welbehagen. Naast de voordeelen van de staatsexploitatie ziet hij haar ernstige nadeelen, wat hem aanleiding was, te zoeken naar een vorm, die de voordeelen behoudt en de nadeelen tempert.

Staatsbedrijven - zet hij uiteen - mogen niet worden bestuurd en georganiseerd volgens de gewone opvattingen van departementaal beheer. Maar hoe dan wèl? ‘Als commercieel bedrijf ten bate van den Staat en ten algemeenen nutte,’ luidt

[p. 400]

het antwoord, dat echter nadere opheldering eischt. Zij wordt verstrekt aan de hand van engelsche en fransche plannen (van Webb en van Steeg), die beide willen een afzonderlijk bestuur en een administratie, los van de staatsbegrooting.

Ook Nederland beweegt zich reeds in deze richting.

Doch het ernstigste bezwaar overwonnen wij nog niet: dat van te ver gaande parlementaire belangstelling in den gang der staatsbedrijven.

Verantwoordelijkheid - dit spreekt vanzelf - moet er zijn. Dit beteekent in een parlementair bestuurden staat: verantwoording aan de volksvertegenwoordiging. Nu las ik bij Heringa niet den toeleg om deze verantwoordelijkheid uit te roeien met wortel en tak. Wat soort van rekenschap-geven trouwens zou haar kunnen vervangen? Doch ongetwijfeld moet worden gestuurd in de richting van zoodanige bedrijfsvrijheid, dat niet langer alle grieven en griefjes jaarlijks aan het Binnenhof hun beurt krijgen.

Hoe meer zich de werkzaamheid van den staat uitzet, des te dringender wordt deze eisch. Herzien onze Kamerleden zichzelven niet en komen er nog maar een paar staatsbedrijven bij, dan zal in afzienbaren tijd ons parlement van wetgevend lichaam verworden zijn tot grievenbus en controle-bureau en komt het zwaartepunt der wetgeving geheel te liggen bij de ambtenaren der departementen. De democratie zal dan zichzelve hebben vermoord.

Twee dingen dus zijn noodig voor gezonden groei van onze, ten bate van het algemeen uitteoefenen, gemeenschapsbedrijven: deze bedrijven in te richten zooals elk grootbedrijf wil ingericht zijn, met dit verschil alleen, dat hier de niet onder cijfers te brengen winst der aan het publiek belang bewezen diensten even belangrijk doelwit is als het jaarlijksche winst-saldo der bedrijfsrekening; en in de tweede plaats: grondige herziening van de werkwijze der Staten-Generaal, met name van de Tweede Kamer.

Heringa bepaalde zich tot het eerste punt en wees op het tweede slechts terloops, schoon niet zonder nadruk.

Maar wat hij van het eerste zeide - en hetzelfde geldt van menig ander onderdeel van zijn boek - geeft aan zijn studie een beteekenis, welke, wijl van algemeener toepasselijkheid, die van de toch reeds rijke en rijkdom scheppende velden van post, telegrafie en telefonie een heel eind overschrijdt.

v.B.

[p. 401]

De voorziening der bevolking van Amsterdam met versche levensmiddelen. Rapport van de Commissie tot onderzoek van den toestand van het marktwezen, ingesteld bij besluit van Burgemeester en Wethouders van Amsterdam van 14 Januari 1913. Stadsdrukkerij, Amsterdam 1914.

Hoe komen de zesmaal honderdduizend Amsterdammers aan hun eten?

Het antwoord is belangwekkend ook voor anderen dan Aemstelzoons aan d' IJkant opgevoed. En het zal belangwekkend blijven. Vanwaar en hoe een groote stad omstreeks het begin der twintigste eeuw haar dagelijksch voedsel betrok, ook menige naneef zal daarnaar wel nieuwsgierig zijn.

Commissies, ingesteld van gemeentelijke-overheidswege, plegen zich niet met enkel historische, noch met bloot feitelijke onderzoekingen onledig te houden. Haar opdracht is gemeenlijk: geef aan hoe het bestaande kan worden verbeterd. Zoo ook hier.

Er blijkt, geheel afgezien van oorzaken uit schrale beurs, nog wel een en ander te haperen aan de manier waarop zij, die als keizerin de kroon draagt van Europe, van dag tot dag het leven rekt.

Dies zocht de Commissie naar middelen tot verbetering. Zij begon met den bestaanden toestand te bestudeeren en liet daarbij ook het verleden spreken (waardoor de belangrijkheid van haar verslag zeker is verhoogd). Zij bestudeerde de gegevens betreffende groote steden buitenslands. En kwam tenslotte tot het formuleeren van bepaalde voorstellen: de groothandel krijge een markthal; bij wijze van proef krijge ook in dicht bevolkte buurten de kleinhandel er een; de gemeente zelve neme de leiding bij de bevordering van het vischverbruik.

Van de eerste twee dezer voorstellen wil ik geen kwaad spreken. Maar voor het derde past een afzonderlijk en luid bravo.

Hengeloo en Veendam zijn binnen onze landpalen Amsterdam reeds vóór geweest. En daarbuiten Hamburg. Het tot wereldstad uitgegroeide visschersdorp kan zijn afkomst eeren, zijn burgers en burgeressen naar den lijve doen gedijen en, krachtiger dan Hengeloo en Veendam bescheidenlijk vermochten, propaganda maken voor een allerbelangrijkste verbetering in onze volksvoeding, als zijn gemeenteraad dit derde voorstel der heeren Jitta, Ter Haar, Wibaut, Gerzon en De Vries Robbé (wier namen alleen reeds om dit denkbeeld recht hebben op onsterfelijkheid) in werkelijkheid omzet met even bekwamen spoed als dezen hun lijvig, maar leesbaar, rapport ter wereld brachten.

Propaganda naar buiten. Doch binnen de eigen veste ook. Een niet geringe dosis vooroordeel is hier te bestrijden.

[p. 402]

Men leze maar na wat het rapport van Hamburg vertelt. Daar heeft ‘die staatliche Fischerei-direktion’ een kookboekje onder den titel ‘Fischkost’ doen samenstellen, met een aantal beproefde recepten; ‘men heeft echter aan de koolvisch en den zeewolf, om de verkoopbaarheid te bevorderen, de namen zeezalm en zeesnoek gegeven’!

De amsterdamsche commissie nam reeds voor dergelijk doel de directrice der Openbare Werk- en Leerschool in den arm. Vandaar een aantal lokkende vischrecepten. De zeewolf bleef hier echter zeewolf. En om de koolvisch de volksmaag te doen ingaan, daarvoor blijkt reeds bij voorbaat de volksmond te hebben gezorgd, die (bl. 217) haar met den op onmiskenbaar begin van populariteit wijzenden naam van ‘mooie meiden’ aanduidt, dewelke, gekookt met zure saus of wel gestoofd met uien en kruiden (de goedkoopste manier), niet duurder komen dan 11½ ct. per pond en (op haar duurst) gebraden in den oven maar 22 ct. kosten (bl. 218).

v.B.