De Gids. Jaargang 78

[p. 382]

De aanbidding der Koningen van Hugo van der Goes in het Berlijnsch Museum.

Toen het Berlijnsche Museum in 1903 met een groot schilderij van Hugo van der Goes verrijkt was geworden, getuigde Bode, dat men aan deze aanwinst een beteekenis mocht toekennen, zooals weinig aankoopen uit vroeger jaren die gehad hadden. Zeker kon hij toen niet vermoeden, hoe tien jaren later aan de, in vijftiende-eeuwsche Nederlandsche schilderkunst reeds zoo bizonder rijke verzameling, welke onder zijn beheer staat, andermaal een altaarstuk van dien zeldzamen meester zou worden toegevoegd, dat het vroeger verworvene in belangrijkheid zelfs nog stond te overtreffen. De vroeger verkregen Aanbidding der Herders moge liefelijker zijn, de thans verworven Aanbidding der Koningen moet als een werk van nog rijper meesterschap beschouwd worden. Het eerste draagt wellicht sterker dien geur van ‘gracelijcke zedicheydt’, welke van Mander in den ‘Schilder van Brugghe’ wist te roemen, bij het laatste past het nog stelliger ‘van grooten gheest en vernuft’ te spreken.

Het omvangrijke altaarstuk, waaraan de zijbladen ontbreken, is afkomstig uit het klooster Monforte de Lemos in de noordelijk gelegen Spaansche provincie Lugo. Dit klooster werd in 1593 gesticht door Rodriguez de Castro, aartsbisschop van Sevilla, die het hem toebehoorende schilderstuk in de kerk plaatste. Hoe lang het toen reeds in Spanje was, valt niet uit te maken.

Tot kort geleden was dit voortreffelijke werk in de litte-

[p. 383]

ratuur nog onbekend. Carl Justi had het vóór jaren wel gezien, maar zijn bericht had weinig aandacht getrokken. Er moet een fotografie van bestaan, die reeds omtrent 1890 genomen werd. In 1909 ontwaakte er algemeener belangstelling. Een inwoner van het stadje Monforte stuurde fotografieën van het schilderij aan Salomon Reinach en aan Sir Walter Armstrong. De eerste waarschuwde den uitnemenden Gentschen kenner Hulin, de tweede een Londenschen kunsthandelaar, die er Armstrong dadelijk met een chèque tot een aanzienlijk bedrag op afstuurde. Intusschen kwam ook Bode in actie. En reeds in het begin van 1910, nadat Dr. Friedländer in Monforte geweest was, leek de aankoop voor Berlijn zoo goed als zeker. Er kwamen echter moeilijkheden. Het was niet geheel duidelijk, aan wien het schilderij toekwam. De Spaansche regeering scheen tegen aankoop naar het buitenland gekant. En de Spaansche pers spookte wat. Nu werd de diplomatie er in betrokken en de zaak sleepte. Totdat eindelijk met Kerstmis van 1913, Friedländer het schilderij over zee van Vigo naar Hamburg mocht meevoeren en het stuk in het begin van dit jaar in het Kaiser Friedrich-Museum kon worden tentoongesteld. Er is een millioen Mark voor betaald.

De twee zeer belangrijke werken van Hugo van der Goes zijn thans in het museum tegenover elkaar geplaatst en noodigen tot vergelijking. Ofschoon er ook thans weder lieden zijn, die in het pas aan den dag gekomen schilderij geen van der Goes willen zien, valt de overeenkomst in stijl moeielijk te miskennen. De groote karaktertrek van Meester Hugo, dat hij de gemeenzame en toch edele uitdrukking niet enkel door de aangezichten, maar ook door heel de lichaamsbeweging en men zou zeggen door het blootleggen van de meest innerlijke mimiek bereikt, is aan beide stukken eigen. Naar het eene zoowel als naar het andere tafereel zou men van der Goes den schilder der vrome handen kunnen noemen. Kleinere trekken van overeenkomst ontbreken niet. Er is verwantschap in den strakken, maar eenvoudigen plooienval. Het strenge gevoel voor zuivere, lenige teekening, dat Jean le Maire reeds zeggen deed:

‘Hugues de Gand qui tant eut les tretz netz,’

[p. 384]

geeft zich in beide schilderijen kond. Beide Jozefs hebben dat ruige, boersch afgeknipte hoofdhaar, dat men bij geen ander meester uit dien tijd aantreft. ‘Oock op den grondt de cruydekens’ ontbreken noch bij de Herders noch bij de Koningen.

Maar het Herderstuk is in zijn bijna-bontheid van zacht snerpende kleuren van een veel minder sterk koloristiesch samenspel dan dit Driekoningen-tafereel is, waar het sprekende karmijn van den voorsten koning fijner verzadigd is en in Jozefs paarsche pij een overgang vindt naar het zachte blauw en violet van Maria's grijs genuanceerd gewaad. Daarbij komt, dat op het Herders-tafereel de kleuren ongeveer nergens door wit onderbroken worden, terwijl bij de Driekoningen witte of op-wit-af-lichte partijen aan de diepe tonen meer relief verleenen. En dit vooral in de hoofdgroep, die zich daardoor duidelijk afteekent van de in halftoon gehouden rechtsche groep en van het fijner beweeg in het verschiet ter linke.

Intusschen, en al is de hier voller ontpopte, hooger gezeten, vorstelijker tronende Mariafiguur van een zeldzamen adel, en al is er in den Jozef iets van die landelijk rauwe devotie, waarin de meester zoozeer uitmunt, de buitengewoonste gestalte valt hier, evenals dat trouwens ook in het Portinari-altaar en bij het Berlijnsche Herderstuk het geval is, in een der bijfiguren te onderkennen.

Op het Florentijnsche schilderij ligt het meest treffende van het gansche tafereel in de fel levenswarme groep van de drie aanbiddende herders. Op het Berlijnsche stuk, dat hetzelfde onderwerp uitbeeldt, is vooral de eene herder, die aemechtig komt aansnellen, van een onvergelijkelijke, inderdaad reeds Bruegheliaansche waarachtigheid. Op het Driekoningenstuk gaat voorzeker de zeldzaamste wijding, de ‘statighste devoticheyt’ uit van den Moorenkoning, die zoo melancoliesch melodieus, ter rechterzijde, het tafereel komt binnenschrijden. Bij de Herders draagt de hemelscher getinte hoofdgroep zelve misschien meer de vrome innigheid van een gewijde stonde en spreken de koppen der beide profeten van straffer extase. Maar in die eene gestalte van den Moorenkoning, in wien het hoekig slanke, het stijlvol stijve der figuren van Dierick Bouts mild en smachtend werd, ligt

[p. 385]

zulk een koele voornaamheid en tegelijkertijd zulk een hartroerende deemoed, dat hem in lijn en kleur gezet, en hem in teedere vormen en slepende nuanceering bevend uitgebootst te hebben, alleen al, den geheimzinnigen leekenbroeder uit het Roodenklooster tot een der grooten van alle tijden zou stempelen.

Jan Veth.