De Gids. Jaargang 78

[p. 367]

Vincent's brieven.

Het was in de jaren, dat ik het woordje felheid zoo liefhad, dat ik aan harmonie het minst geloofde en alle maatschappelijks meende te haten, daar ik mij er middenin zag. Te Parijs - maar als journalist. Wel wat bohème toch, in Montmartre.

Den buitenboulevard eenmaal over, meer en meer de gewone stad in dalend, kwam ik dikwijls een stille straat door, waar een kleine verfwinkel was. En daar was dan telkens: een schilderstudie. Meer dan studies schenen deze felle stillevens mij niet, deze ongewone schilderingen, onbeholpen, onbehouwen, nochtans duidelijk en afgepast hun woord zeggend, zooals een jonge boer het zou vermogen vóór een kring tot hoon gezinde wereldlingen, waar hij althans enkelen bevreemd, beschaamd haast, tot zwijgen zou brengen.

De mondaniteit in déze straat kwam van een overgestoken concierge op sloffen, eene naar nog wéér een werkhuis gaande femme de ménage, andere vrouwen, loopers en winkeljongens, een enkelen gezetten heer of halven-heer, die zweeg en schouderophalend voortging. Schilders heb ik er nooit gezien; zij moesten wel komen, om verf te halen; doch de winkeldeur bleef telkens gesloten.

Deze met zware vegen geschilderde, geenszins schitterende, en toch zoo sterk-kleurige stillevens, durfden de belangstelling vasthouden bij één enkel voorwerp of bij enkele dingen, doch zonder overlegde schikking - zij toonden een kruik, een brok brood of een pot met penseelen, en wilden dat men dáár aandacht voor had, op het stumperigs in den werktrant niet lettend.

[p. 368]

Soms stond er geen naam, soms Vincent op. - Ik wist, door een vriend, van den maker af. Den argeloozen hoogmoed in dat teekenen, slechts met een voornaam, vond ik benijdenswaardig. In de doeken zag ik uitdrukkingsvermogen, merkwaardig bij de onhandigheid; doch ik stelde belang erin om den mensch, den de ‘werkelijkheid’ van zijn arbeid, evenmin als die van het leven óóit nuchter beseffenden mensch.

Staat mij nu toe, u een gedeelte voor te leggen van een handschrift, bijna een kwart-eeuw oud. 't Is het begin van een onvoltooiden roman; een vertelling van broederliefde. Het heeft géén letterkundige, doch hier misschien eenige ‘documentaire’ waarde, daar het een beeld geeft van de indrukken, toen, omstreeks 1890, gekregen door iemand, die de twee broeders slechts enkele malen ontmoet, doch over de toewijding van den een, het fanatieke willen van den ander, door derden en vierden vernomen had.

Boven mijn vergeeld, diep uit een oude lade voor den dag gehaald handschrift staat Twee Broeders.

De jongste zag eens, in een beeldengalerij, twee kamploopers: het eene beeld achter het andere, beiden de beenen wijd van elkander, de rompen ver naar voren gebogen, de armen met vuisten tegen de borst, de halzen gestrekt en dan de oogen...de oogen van hem die achter liep starend op de nekspier des voorsten, en het oog van dezen, o, dat van Hem.... in een fonkelen, dat als het grijpen door een klauw was, starende op de Oneindigheid.
Toen de jongste dit beeld zag, werd hij sterk getroffen; hij dacht: dat zijn wij.

Samen waren zij, als knapen, uit het huis gegaan. In één koffer had de moeder, de lieve moeder, de door beiden verafgode, hunne kleederen gepakt en vele voorwerpen, welke hun van nut zouden zijn in het vreemde land, in de wereldstad, dat gevaarlijk Parijs, waaraan zij met vreeze hare zonen vertrouwde.
Samen waren zij in De Zaak gekomen, de groote, de moeilijke zaak, welke over hunne toekomst, hunne welvaart beslissen zou; de zaak, die hun zoo vreemd eerst was en voor welker gastvrijheid zij dankbaar moesten zijn aan hun vermogenden bloedverwant, die, als deelhebber, had beslist, dat de twee jongens er hun geluk in mochten beproeven. De Zaak, die hun zoo stroef, zoo onvriendschappelijk scheen als zaak, maar die zij, lang vóór hun intrede hadden lief gekregen omdat het een zaak was van Kunst, en zij, erfenis in hun bloed, altijd groot begeeren naar kunst hadden gevoeld.
De bloedverwant had van den aanvang genoegen in het werk van den jongste; die was voorkomend, ijverig, nauwgezet. De oudste kon

[p. 369]

niet voldoen. Zijne chefs vonden hem afgetrokken, lui en hoofdig, en niet lang leed het, of zij zonden hem weg. De jongste wilde niet gelooven, dat zijn broeder lui was geweest; zijn broeder was te goed, te hoog voor de zaak; zijn streven lag verder, ver, heel ver, niet in de grove materie van handel, in het vleien van menschen, in het slijten van kunst.
Bij het scheiden was het den jongste, of de helft van hem werd afgescheurd; maar hij zag de onverschilligheid van den oudste en, wel verre van daarover verstoord te zijn, herkreeg hij door die koelheid den moed tot overleggen en redeneerde, dat zijn broeder ver moest gaan, zóóver, dat hij hem toch nooit, op den grootsten afstand niet, zou kunnen volgen.
Voor den oudste begon nu een tijd van wankelen en dwalen. Eerst toefde hij, op den terugkeer, in de ouderlijke dorpswoning; hij verlangde nieuwe offers uit de lichte trommel, die zijn vader in de slaapkamer bewaarde achterin der moeder groote linnenkast, - want zijn geest, zijn te kort verzorgde geest had voedsel noodig; naar de hoogeschool wilde hij om daar te streven, in de school, naar het hooge. Maar lang duurde die studielust niet; zoon eens predikants, voelde hij met genot den warmen adem der godsidealen, voor welke hem liefde was ingeprent, toen hij een kind was; doch zijn geest werd ongeduldig, daar hij de zijwegen moest volgen, waarlangs men schoolsch de hoogere wetenschap van den godsdienst bereikt. Reeds onder de eerste, voorbereidende studiën verdiepte hij zich meestentijds in de hoogste vraagstukken en daar hij geene oplossing vond, verloor hij de belangstelling en kreeg de meening, dat de praktijk van een eenvoudiger leven hem eer zou voldoen dan het zoeken naar die ingewikkelde, overbodige theorie. Eene toekomst van predikant lokte hem niet aan; hij wenschte een driftiger bestaan en besloot godsdienstonderwijzer te worden, eenvoudig onderwijzer van het volk, maar vrij, zonder aanstelling, zonder voorafgaand examen dus, doch tevens zonder bezoldiging. Toen hij naar huis kwam met dit nieuwe plan, knorden de ouders: - wat zou er worden van hun zoon? hij was nu al zoo oud, hij had hun al zooveel gekost! Maar de jongste broeder schreef, toen hem hunne ontevredenheid bericht was, een smeekbrief aan de moeder om den oudsten toch te laten doen wat hij wilde, daar zijn rijke geest zelf alleen wist welke zijne behoeften waren. Gewone menschen studeeren kalm-knap af, maar genieën veroveren wat zij beoogen met éénen greep en waar die studie te dor was geweest voor het sappige brein van den oudste, school er zeker een ridderaard in hem en zou het kruistochtenbestaan van den ‘inwendigen zendeling’ hem misschien kunnen voldoen. De ouders peinsden over het betoog, waaraan iets haperde, doch zij gaven toe en zoo was het bijna dank zij den jongste, dat de oudste vertrekken kon naar de armoedige veenstreek om onder hare ellendige bevolking de Blijde Boodschap te brengen, welke zijn vlugge geestdrift, van het oogenblik af, dat hij had gewenscht prediker te wòrden, hem had doen branden op de tong.
Hij arbeidde er veel; de lange dagen en de avonden was hij aldoor

[p. 370]

buiten, met de mannen in het eindelooze, hem tot dwalen brengende veen, met de vrouwen in de sombere hutten, troostend hen die vertroosting, vermanend hen die vermaning van noode hadden, opwekkende tot liefde en tot arbeidzaamheid - en tot soberheid en zindelijkheid. En de uren die hem overbleven, de weinige uren, nachtelijk meest, werden gierig gehouden voor studie, voor de studie der hoogeschool, die hem nu veel dierbaarder was, die hij overzag en móói groot vond en die hij wilde liefhebben òm haar zelve en alleen vóór zich. Maar zie, bij het dorstig begeeren naar weten ontstond een weten, dat, onbespeurd aanvankelijk, knaagde aan zijn geloof! Twijfel kwam er in zijne ziel: geheimzinnig. onzichtbaar tot midden in zijne ziel en daàr zichtbaar; en toen de ziel, die dorstte naar liefde, den vreemdeling zag die haar glimlachend toeknikte, wierp zij zich aan zijne borst met de geestdrift welke te uiten haar eene behoefte was. O, een deerlijke strijd werd gestreden in het gemoed van den zelfmartelaar. Zijn lichaam was er niet tegen bestand. Zwaar-ziek kwam hij terug bij de ouders en in zijn ijlen braakte hij al den twijfel uit, in godslasteringen, die het vrome gemoed der moeder doorvlijmden en de liefde des vaders vergiftten met radelooze smart en vinnige verontwaardiging.
Het lichaam werd beter en ook de geest scheen niet meer krank. Maar het geloof was bezweken. Met vreemdkalme helderheid dacht de nog zwakke jonkman weder na over de vraagstukken, welke hem gefolterd hadden en hij rangschikte zorgvuldig de schatten zijner overleggingen en zijner overtuigingen en nu wilde hij er ook van spreken, met blijdschap van spreken en met vroolijke geringschatting spotten over zijn vroeger geloof. Maar de vader, die nooit meer had gerept van de godslasteringen des koortslijders, toornde toen de gezonde één toespeling van ongeloof waagde te uiten en martelde zich in de afzondering zijner binnenkamer met de biddend gedane pijnvraag, wàt hij mocht hebben misdaan, dat zóó een ongeloovige geboren was uit zijnen echt.
De zoon stoorde zich aan toorn noch droefheid: hij kòn geen eerbied hebben voor de teederheid van gevoelens die hij haatte. Ook schamplachte hij telkens over zijn vroeger bestaan en over de naïeveteit der zedenpreeken, waarmede hij die ongelukkigen van de venen was lastig gevallen. Haha! hij had hun van soberheid gesproken, hun die nauw te eten hadden; van arbeidzaamheid, hun die alleen niet doodhongerden doordien zij arbeidden als slaven; van helderheid, hun wier leven één plassen en wroeten in aarde was.
En hij moest het zware hoofd schragen met de zwakke hand, toen gansch nieuwe denkbeelden, als een geheel program, in hem ontwaakten, een program van protest, van medelijden, van geen godsdienst maar menschendienst, van liefde anders dan in zedenlessen, van welvaart voor allen, van gelijkheid. Een socialistisch werk, vroeger met afschuw weggeworpen, werd uit het stof van oude boeken gehaald en hij las, hij las - maar nog had hij niet veel gelezen, of de drang tot scheppen, tot zelfdoen werd levendig over hem en hij zag nu alleen nog woorden en letters, letters die dansten, maar daar tusschendoor, krachtig en groot, eigen zinnen, gloeiende zinnen, een socialistisch stelsel van hem,

[p. 371]

wezenlijk nieuw van hem, daar hij er nog nooit van een, grondige kennis had verkregen.....
In huis werd de verhouding onduldbaar. Het telkens ontvlammend getwist tusschen vader en zoon zette vijandschap. De zusters smeekten haren broeder vergeefs, dat hij toch wat eerbiediger tegen zijnen vader mocht wezen en ook de moeder, de altoos verafgode, kreeg harde antwoorden op hare zachte verwijten. Toen schreef zij haar leed naar Parijs, aan den jongste. En de jongste seinde, dat hij twee weken verlof had gekregen.
Groot was de blijdschap over de komst van den jongste! De zusters jubelden en de vader glimlachte weder en wreef zich de handen en was veel stichtelijker in het nu van dank, meer dan van verootmoediging reppend avondgebed. Alleen de oudste toonde niet, dat hij verheugd was. Jaloezie? De zusters, die den blos van den jongste geprezen hadden en zijne vroolijkheid en zijn nette, fraaigesneden kleederen, fluisterden het elkander toe, dat de oudste nu afgunstig scheen en klaagden erover tegen de moeder en babbelden er zelfs tegen den jongste over. Maar deze werd bijna boos op haar. Zijn broeder afgunstig op hem! Il y avait bien de quoi! Zijn broeder stond veel te hoog om hem óóit iets te benijden te hebben! Zijn broeder was vervuld met vele gedachten, vele verre, hooge dingen, welke uitsluitend hem bezig hielden; dáárom kon hij misschien niet zoo volkomen deelen in de familievreugde der anderen.
De jongste had verscheidene aardige dingen, lekkernijen en snuisterijen, medegebracht uit Parijs en ook enkele kunstvoorwerpen, prenten, welke hij toonde aan den oudste. Vroeger had hij dezen ook al herhaaldelijk prenten gezonden: nooit had de oudste hem daarvoor bedankt en ook nooit op des jongsten tijdingen betreffende kunst of aangaande de Zaak geantwoord; de brieven van den oudste handelden slechts over zijn eigen doen, zijne eigene gedachten en eens, van de Hoogeschool, had hij geschreven - en de jongste had daar veel smart over gehad - dat kunst afgodendienst was, dat het Kalvinisme, het naakte, tooilooze, alle stof verwerpende Kalvinisme alleen waardig was onzen geest te doen naderen tot het Hoogste, waarin hij, onwaardig, trachten moet zich te spiegelen.
Maar nu, na de ziekte, was de stemming van den oudste anders! Met iets als verschrikte haast greep hij naar de prenten, welke de jongste hem voorlegde. Hij beschouwde ze als iets liefs, iets heel dierbaars dat hij lang had ontbeerd. In lange teugen, gulzig langzaam, dronken zijne oogen de lijnen, den toon, de stemming der gravure; hij dronk, zooals de woestijnreiziger het water drinkt, waarvoor hij knielt in de oase.
- Heb'-je die voor mij medegebracht?
- Als je ze hebben wilt.
- Dank je wel.
En den ganschen dag was hij nog stiller dan gewoonlijk, maar in den toon zijner korte gezegden was iets vriendelijkers en zijne oogen lichtten zacht, bijna liefelijk zacht. Toen de jongste, vóór het ter ruste gaan, nog even kwam kijken in de kamer van zijnen broeder, vond hij dezen

[p. 372]

gezeten op den rand van zijn leger met één van de prenten onder het kaarslicht.
Van zelf hadden de vertellingen van den jongste en de grapjes, waarmede de vrouwen hem aldoor vierden, een schorsing gegeven aan de twistgesprekken over godsdienst, door welke de huiskamer anders werd benauwd. Maar ook toen de uitsluitende bezigheid van het verwelkomen was geëindigd, bleef er een strooming van frissche gedachten door het gezin gaan. Des morgens las de vader uit den Bijbel voor: de oudste rustte dan nog; en des avonds zat deze met kalmte mee aan, terwijl de vader voorbad. Blijde tevredenheid had, bij de vrouwen, de nare bezorgdheid verdreven en vaak lachte het oog der moeder den jongste tegen in eene verstandhouding van gullen, bijna nederigen dank.
Voordat de jongste naar Parijs terugkeerde, spraken de vader en de moeder er met hem over, welk werk de oudste nu toch zou kunnen beginnen, en weder zeide de jongste, dat alleen zijn broeder zelf hierover kon denken en beslissen: de ouders moesten hem bij zich houden, zoolang hij zelf niet van vertrekken sprak en daar de moeder zuchtte en de vader zei, dat al die bevoorrechting onbillijk was tegenover de andere kinderen - de meisjes ontzegden zich elk genoegen en de oudste had nu al zoovéél gekost - verklaarde de jongste, dat hij elke drie maanden eene som gelds zou zenden: hij hield toch over, hij kon het best missen en het was niet meer dan natuurlijk dat hij zijne ouders en zijn broeder hielp.
Toen vertrok hij. De oudste bleef in de pastorie. Lange morgens en middagen slenterde hij door de velden en op een namiddag zag men hem uitgaan met een teekenboek onder den arm. Een van de zusters kwam hem tegen in de gang en toen hij de deur uit was, riep zij de moeder en de andere zuster en drie vrouwen oogden de lange, waggelende, onverzorgde gestalte, schraal zich wegpakkend tusschen de landen, na uit het voorvenster van de ‘mooie’ kamer en trippelden toen naar vaders studeervertrek om met dezen, achter zijn leunstoel, nog eens te gluren naar de hun zooveel toewijding kostende en daar zoo armelijk bewegende figuur van dien zoon en broeder, dien allen slechts met vreeze durfden liefhebben, die, als slaapwandelend, met hen verkeerde gelijk een vreemdeling.

Zóó gloeiend hadden de briefwoorden van den oudste zijnen broeder nooit tegengefonkeld. Het was een vuurregen van geestdrift, van zelfbewustzijn, van voornemens die klonken als daden. De oudste schreef dat hij nu zijne bestemming had gevonden: hij wilde schilder worden. Hij was thans zes-en-twintig en stelde zich een termijn van tien jaren om zijn doel te bereiken. Dan moest hij iets zijn: anders zou hij niet waard wezen tè zijn. In die tien jaren moest hij buiten zich de middelen tot bestaan vinden; den ouders wilde hij geen levensonderhoud meer verzoeken; de jongste zou hem, liefst spoedig, schrijven of hij hem helpen kon.
Deze vraag werd gedaan als betrof zij een bijzaak. Zij stond daar kort en koel in de warme verrukking dier groote besluiten. De jongste beschouwde haar geen oogenblik als iets meer dan een bijzaak. Hij

[p. 373]

voelde maar één ding, ééne heerlijkheid: dat zijn broeder, aan wiens hooge bestemming hij nooit had getwijfeld, op wiens glorie hij had gehoopt met joodsch Messias-vertrouwen, dat zijn Beter-ik, zijn Grooter Dubbel, de Ziel die voor zijn hart de rijkzalige rustplaats was in de moeilijkheid van het materieel bestaan, dat Die nu was gerijpt tot het volbrengen der groote taak, welke hem zeker was voorbehouden. Hij, jongere, moest daarbij zijns broeders knecht, zijn lastdrager zijn: hij kon het, natuurlijk zou hij het.
De brief was gekomen op een oogenblik van groote drukte in de Zaak, maar in één nacht rijpte het voorstel, dat de jongste den geliefde doen kon. En den volgenden avond werd het ontvouwd in een brief aan hem en in een afzonderlijk schrijven aan de ouders. Binnen de maand, bij den dan juist komenden ‘term’, zou de jongste zijn pension verlaten, een eigen woninkje meubelen met een keukentje erbij, waar eene femme de ménage voor hen kon koken; de oudste had dan het verblijf geheel vrij en de verdere kosten van cursus op een atelier, schildersbenoodigdheden enz. kon de jongste ook heel goed dekken. Als de ouders misschien wat beddegoed konden missen, dan behoefde dit niet gekocht....

* _* *

Langer houd ik u met mijn vertelling niet op. Wie de Brieven¹⁾ met de Inleiding kent, zal stuiten op veel, dat beslist onjuist is. Heb ik met opzet veranderd; gefantazeerd, omdat het een vertelling zijn zou? Of vulde ik aan en werkte bij, wat mij onvolledig verteld was? Het antwoord moet ik u schuldig blijven. Het dunkt mij van uiterst weinig belang. Wat ik met deze publicatie bedoel van hetgeen in een lâ rustte, lang vergeten, is een beeld te geven van den geweldigen indruk, dien Vincent en Theo van Gogh, in hun liefde voor kunst en voor elkander, nog tijdens hun leven, toen de een een winkelbediende-in-lange-jas, de ander een norsche verfkladder was, naar de meening der menschen om hen, althans op enkelen hebben gemaakt.

Dat eenmaal de arbeid van Vincent, dat werk, waar toen alleen de brave père Tangui, de kunst-liefhebbende kleine verfhandelaar, wanneer het er af kon een stukje van kocht; dat dit toch altijd-onvolkomene, onvoldragene, eenmaal met goud zou worden betaald; en, wat m.i. van veel meer belang is: dat de geest van Vincent zóó luide zou spreken,

1) Vincent van Gogh. Brieven aan zijn broeder. Uitgegeven en toegelicht door zijn schoonzuster J. van Gogh-Borger. Eerste deel. Amsterdam, Mij. voor Goede en Goedkoope Lectuur.

[p. 374]

als het woord van een Pieter van Amiens zou klinken, zóó ver zou doordringen en zoo lang - wie heeft van dit wonderlijks toen iets vermoed?

Mijn goede Anthon van Rappard niet. ‘De indruk dien ik van hem kreeg, was, dat er wel ernst in hem schijnt te wezen’, zoo schreef Vincent over Van Rappard, na de kennismaking te Brussel. De laatste brief, dien ik heb van Van Rappard, een groote maand vóór zijn dood geschreven, is er een van ergernis, doordat in een kring van jonge schilders, waar men, na een tentoonstelling, dan toch eindelijk overtuigd bleek van Vincent's ‘ernst’, aan de waardeering al spoedig getornd was, voorzichtig eerst, met een enkel: ‘ja, maar’, en toen al schielijker en feller. Nochtans zullen brieven aan Van Rappard, waaruit ik hier later hoop mede te deelen, doen zien, hoe de vriendschap, ‘die ruim 5 jaar duurde’ (noot pag. 232) is doodgeloopen op Vincent's weigering om aanmerkingen van Van Rappard op de techniek van het werk, te aanvaarden of aan te hooren.

Hoe Theo er eigenlijk over gedacht heeft, zal eerst uit de latere brieven volledig blijken; dit eerste boek gaat tot den tijd in Den Haag. Doch ik weet van een plan, dat de broeders hadden, juist door en voor Vincent ontstaan, van een soort kunst-associatie, eenigszins als een kerkgenootschap, waarbij men producenten en consumenten zou hebben en tusschen hen de middelaars, die, vast betaalde ambtenaren, den kunsthandel zouden kunnen vervangen. Geloof in Vincent had Theo beslist. Zijn broederliefde doorstraalt dit boek. Hij is de tot raden en helpen altijd bereide, zijn liefde en geloof hebben het volledige geduld. Uit zijne schaarsche verwijten spreekt niet anders dan liefde. Vincent heeft het vergeefs beproefd in den kunst- en te Dordt in den boekhandel, als onderwijzer of hulp op Engelsche scholen en als evangelist - niet in Nederland's venen, doch in België's mijnbekken; eindelijk heeft hij zijn roeping gevonden: hij werkt in Den Haag, doch daaraan is een hevige woordenwisseling met zijn vader voorafgegaan. Nu hoore men den edelen Theo (dd. 5 Januari 1882).

‘Dat je te 's Hage voor goed geïnstalleerd bent, vind ik zeer goed, en hoop zoo veel ik kan te zullen doen om je er door te helpen, tot je zelf kunt gaan verdienen; maar

[p. 375]

wat ik niet goed vind, is de manier waarop je het aangelegd hebt om Pa en Moe te verlaten. Dat je het daar niet goed uit kon houden, is mogelijk, en dat je van zienswijze verschilt met menschen die hun gansche leven buiten hebben gewoond en niet in de gelegenheid zijn om het moderne leven mee te leven, is niet anders dan natuurlijk; maar wat bliksem maakte je zoo kinderachtig en onbeschaamd om op de manier, waarop je het aangelegd hebt, Pa en Moe het leven bitter en bijna onmogelijk te maken. Het is niet moeilijk om te vechten met iemand die reeds vermoeid is. Toen Pa mij er over schreef, dacht ik nog aan misverstand, maar je zegt zelf in je brief: dat zal zich zoo gauw niet redresseeren. Ken je hem dan niet en weet je niet, dat dat Pa niet kan leven zoolang er geharrewar tusschen jullie beiden is?’...

* _* *

‘...Van Gogh zag ik veel, die laatste dagen. Ik liep 's avonds nog al eens bij hem op om wat met hem en zijn vriend, die in 't zelfde huis woont, te praten, onder 't genot van thee en cognac. Vooral Van Gogh bevalt mij zeer goed, 't is een allerfatsoenlijkst mensch en goed op de hoogte van kunst.’

Zoo schreef Van Rappard mij in Februari 1880 uit Brussel, na Parijs juist te hebben verlaten. Hij bedoelt hier Theo van Gogh, door wien hij in datzelfde jaar Vincent leerde kennen.

Theo was werkelijk ‘een allerfatsoenlijkst mensch’: iemand, wel passend bij Anthon van Rappard! Toevallig schrijft deze in denzelfden brief: ‘Er is iets zigeunerachtigs in een artist, in zijn denken, zoowel als in zijn doen en laten! Dat komt er in, onwillekeurig, noodzakelijk, onvermijdelijk, zoodra er iets van een artist in komt en als 't er uit is, zal hij ook ophouden artist te zijn.’ Het is - voor de kennis van den edelman, in dubbelen zin, die het schreef, kenschetsend - geenszins nieuwe levenswijsheid; doch kunnen de woorden geen dienst doen, al hadden ze niets met hem te maken, nu we den rusteloozen Vincent met ruzie uit dat dorp hebben zien trekken, over welks landelijk schoon

[p. 376]

hij met zóóveel innigheid schreef, en van dien vader weg, voor wien hij toch hàd zóóveel eerbied en liefde? Van Rappard heeft het, in de pastorie logeerend, bijgewoond, dat vader en zoon redetwistten over een tekst uit de Bergrede; zoozeer wond toen Vincent zich op, dat de logé bang werd voor handtastelijkheden!

Wel mocht Theo - in het motto van het ‘voorwoord’ tot dit boek - eenmaal aan hunne moeder schrijven: ‘Vincent is zichzelf gelijk gebleven’. Hoe zijn levensomstandigheden veranderden, zijn levensinzichten verkeerden, hij bleef de geboren fanaticus. Zelfs zijn geduld is een uiting van felheid. Nadat hij in Engeland verliefd was geweest op een Fransch meisje, Ursula Loyer, die al in stilte verloofd bleek, doch bij wie hij - vergeefs - was blijven aandringen, ontmoette hij te Etten in de pastorie een nichtje uit Amsterdam, een jonge weduwe met vierjarig zoontje. ‘Nog geheel verdiept in haar rouw over den man dien zij zoo innig had liefgehad, bemerkte zij niets van den indruk, dien haar schoonheid en roerende droefheid maakten op den een paar jaar jongeren neef. ‘Hij was zoo vriendelijk voor mijn jongen,’ zei zij, zich later dien tijd herinnerend, want Vincent, die verbazend veel slag had met kinderen om te gaan, trachtte het hart der moeder te winnen door groote toewijding aan het kind. Zij wandelden en praatten veel samen en hij heeft ook een portret van haar geteekend - dat echter niet bewaard is gebleven - maar de gedachte aan een inniger verhouding kwam niet bij haar op, zoodat toen Vincent eindelijk tot haar sprak over zijn liefde, een zeer beslist ‘neen’ onmiddellijk het antwoord was. Zij ging terug naar Amsterdam en heeft hem nooit weergezien. Vincent kon zich echter daar niet bij neerleggen en met de hem aangeboren vasthoudendheid, blijft hij maar steeds aandringen; als zijn brieven niet beantwoord worden, beschuldigt hij de wederzijdsche ouders hem niet ter wille te zijn, en eerst een bezoek in Amsterdam, waarbij zij weigert hem te ontvangen, overtuigt hem van de volstrekte hopeloosheid van zijn liefde.

Wat Vincent hierover in de brieven 153 v.v. schrijft, is allermerkwaardigst. De tot somber-kijken geboren lijkende doet ‘zwaarmoedigheid en zwaartillendheid verre van zich’. Er is in zijn toon de naïeveteit van een zwaargebouwde,

[p. 377]

die trippelen wil. Hij denkt onmiddellijk, dat alleen de tegenwerking van ‘de andere personen’ hem in den weg zit. Die zullen niet veranderen, of hij moet ‘iemand geworden zijn, die op zijn minst f 1000 per jaar verdient’. ‘Een jaar van omgang met elkaar zou heilzaam zijn voor haar en mij, doch de ouderen zijn werkelijk verstokt op dat punt.’ Het ‘nooit, neen, nimmer’ van het weeuwtje beschouwt hij ‘als een stuk ijs, dat (hij) op zijn hart druk(t) om het te ontdooien’. Vincent's ouders ‘denken volgens een soort resignatiesysteem in veel dingen, waar ik niet kan mij resigneeren.’ Inmiddels ontbreekt Vincent zelfs ‘het reisgeldje’ om de gevoelens van het weeuwtje te gaan ‘peilen’. De uitvoerige brief nr. 164 brengt het slot van de pogingen om het weeuwtje te winnen. Wanneer hij bij de ouders te Amsterdam komt, blijkt zij het huis uit. Na een poos wordt hem ronduit verklaard: zij is uitgegaan, toen ze vernam, dat hij er was. Haar ouders ontvangen hem met geduldige vriendelijkheid, zijn... geduld is bijna pijnlijk, hij is tegen haar vader, die vele ‘redenaties’ houdt, rederijk op zijne beurt - doch eindelijk moet de vader naar de kerk. ‘Geen wonder dat men aldaar verstokt en versteent, ik weet dat door eigen ervaring.’

Die ‘ervaring’ heeft inderdaad in vele inzichten veel veranderd! Hij is nog altijd de oudere, die raadgevingen zendt aan Theo. Nu, het laatst, over de liefde. Daaraan zijn beurtelings de raadgevingen voorafgegaan, om Renan en Michelet te lezen en om de werken dezer Franschen ijlings te verkoopen en zich tot Bijbel en Imitatie te bepalen. Tijdens de evangelisatie in de Borinage heeft hij afleiding gevonden in het teekenen, en nu is hij geheel van de kunst. Hij heeft, nadat hij niet meer in dienst was van het evangelisatie-comité, door de mijnstreek gezworven, zonder werk, zonder vrienden, dikwijls zonder brood. Theo heeft hem bezocht en vergeefs beproefd, hem tot een vast plan voor de toekomst te bewegen. Den barren winter van 1879-'80 moet hij nog doorworstelen, eer hij zich bewust wordt van zijn eigenlijke kracht. Hier is, in het Fransch, uit Juli 1880, een der belangrijkste brieven van het boek (nr. 133). ‘Ce qu'est la mue pour les oiseaux, le temps où ils changent de plumage, cela c'est l'adversité ou le malheur, les temps difficiles pour nous autres êtres

[p. 378]

humains. ...Moi je suis un homme à passions, capable et sujet à faire des choses plus ou moins insensées, dont il m'arrive de me repentir plus ou moins. ...Maintenant, cela étant, que faut-il faire, doit-on se considérer comme un homme dangereux et incapable de quoi que ce soit? Je ne le pense pas. Il s'agit de tâcher par tout moyen de tirer de ces passions même un bon parti.’

Den 24 September 1880 schrijft hij uit Cuesmes ‘acharné au travail’ te zijn en vertelt van een reis, in den vorigen winter naar de Pas de Calais en Courrières gedaan. Hij was gegaan om werk te vinden; alles hadde hij aangenomen, Courrières wilde hij absoluut zien. Hij had tien francs op zak, kon den trein niet meer betalen, bleef geheel een week onder weg, te voet gaand ‘assez péniblement’. Doch te Courrières is hij geweest. Wat daar was of wie daar was? Een geliefde, misschien, als te Amsterdam? Neen, daar woonde de schilder Jules Breton. Heel het boek is vol bewondering, vol eerbiedige genegenheid veeleer, voor de kunst van Jules Breton. Heeft Vincent, na zoo moeilijke dagen, den bewonderde gesproken? Neen. ‘Toutefois, j'ai vu Courrières et le dehors de l'atelier de Mr. Jules Breton.’ Dat uitwendige heeft hem teleurgesteld, het was banaal en kil. Ware hij in staat geweest, het inwendige te zien, hij zou aan de teleurstelling van het uitwendige niet meer hebben gedacht, doch het inwendige heeft hij niet aanschouwd! ‘Que veux-tu?’ hij durfde zich niet aanmelden. Dagen is hij, zonder geld, te voet door het winterlandschap gegaan, om Courrières te zien en Jules Breton. Doch hij heeft zich niet aangemeld. Geen spoor heeft hij van den bewonderde ontdekt; niets dan zijn portret bij een fotograaf en... een koffiehuis dat ‘Café des Beaux-Arts’ heette! Doch het landschap, hem bekend van de bewonderde schilderijen, heeft hij dan toch mogen aanschouwen... Er is hier hetzelfde optimisme, dezelfde argeloosheid, dezelfde blijmoedige vasthoudendheid, als in de liefde voor het weeuwtje, dat het huis harer ouders verliet, toen zijn bezoek werd aangekondigd. Bij den beminden kunstenaar heeft de landlooper zelfs niet aangebeld. Maar de taaiheid van den fanaticus was ook in deze, zuiver geestelijke liefde. Zij was eveneens in zijn Haagsche liefde.

Na die woordenwisseling met zijn vader, had hij in ge-

[p. 379]

drukte stemming Etten verlaten. Hoewel hij in Den Haag veel genoot van den omgang met Mauve, liet het besef van verongelijking hem niet los, hij voelde zich wanhopig eenzaam. De weigering van het weeuwtje ìs, volgens de Inleiding, ‘een keerpunt in zijn leven’ geworden. Hij ‘kon niet alleen zijn, hij wilde voor iemand iets zijn, hij verlangde een vrouw en kinderen om zich heen, en nu de vrouw, die hij liefhad, hem versmaadde, nam hij het eerste beste ongelukkige schepsel tot zich, dat zijn weg kruiste, met kinderen die de zijne niet waren’, ‘een arme, verwaarloosde, zwangere vrouw’. ‘Hij triomfeert er in, nu toch ook een eigen gezin te hebben, maar als het samenleven een fait accompli geworden is en hij voor goed om zich heen heeft een ruwe, onbeschaafde, door de pokken geschonden vrouw, met leelijke spraak en moeilijk karakter, die bittertjes drinkt en sigaren rookt, die een bedenkelijk verleden heeft en hem nog bovendien in allerlei intrigues met haar familie betrekt, dan schrijft hij al gauw niet veel meer over zijn huiselijk leven; ook het poseeren - waarmee zij hem eerst gewonnen heeft (zij poseerde voor de prachtige teekening Sorrow) en waarvan hij zich zooveel voorstelde, - houdt dan al spoedig op. Dit ongelukkig avontuur ontneemt hem de sympathie van ieder die tot nu toe in Den Haag belang in hem stelde. Mauve noch Tersteeg kunnen het goedkeuren, dat hij, die financieel geheel afhankelijk is van zijn jongeren broer, de zorg van een gezin op zich neemt - en wat voor een gezin! Bekenden en familie stooten er zich aan, dat hij rondloopt met een vrouw “in jak en rok”; niemand wil zich meer met hem bemoeien en zijn interieur is zóó, dat niemand hem meer opzoekt,¹⁾ de eenzaamheid om hem heen wordt grooter en als altijd is het Theo alleen, die hem begrijpt en hem blijft steunen’.

* _* *

Theo, die immers bleef gelooven!

Vincent's wrok om de dingen, die hij te hooren kreeg

1) Ik herinner mij, dat Anthon van Rappard, ook voor hem een voortreffelijk vriend, wel ging, maar ontstelde, toen hij Vincent, in plaats van met zijn vader redetwistend aan den disch in de pastorie, aan een tafel tegenover een afzichtelijk wijf zag zitten, om de beurt aardappelen met lawaaisaus pikkend uit een roodaarden pot.

[p. 380]

over zijn leven, zijn een met zijn wrok om de miskenning van zijn werk.

En ook zijn bestaan is een eenheid.

Wat hij deed, is, wat zoovele artiesten deden. Men denke aan den roman der Goncourts. Coriolis vond, dat alleen in het celibaat de kunstenaar heel zijn wezen vrij houdt voor zijn werk. Der vrouwen invloed brengt immers verslapping. En dan was daar het vaderschap! Doch Coriolis had behoefte aan iemand bij zich en noodde zijn vriend Anatole om met hem te wonen. Later krijgt hij Manette Salomon. ‘Entre Manette et lui, il y avait tous les rapprochements qui font du modèle la maîtresse naturelle de l'artiste.’ Vrouwen uit hoogeren stand begrijpen het werk niet en hebben toch meestal een meening: hoewel veelal niet dan ná een teleurstelling met eene harer, komen artiesten tot het nemen van een model... en eindigen dan dikwijls met ‘le supplice du concubinage’, als in Manette Salomon.

Vincent deed dus niets ongewoons door met een model te gaan wonen. Het ongewone, dat tevens kenschetsend voor Vincent was en hoorde in de eenheid van zijn bestaan, waren het uiterlijk en heel het wezen van dit model. Zijn ongeschiktheid voor de levenspraktijk, uit zijn karakter te verklaren, kon hem moeilijk hooge eischen doen stellen. Doch hoe kòn hij iemand nemen als deze vrouw? Sorrow geeft ons hier het antwoord. De artiest Vincent koos, wiens menschenliefde hem fanatiek vol deernis maakte. Hoor hem in den bovengenoemden brief uit Cuesmes (136) over ellende en teruggekeerde geestkracht, lees zijn liefdevolle bewondering voor de mijnwerkers en de wevers - ‘l'homme du fond de l'abîme, “de profundis”, c'est le charbonnier, l'autre à l'air rêveur, presque songeur, presque somnambule, c'est le tisserand’. De fanaticus die evangelist werd, die tijdens een epidemie alles weggaf wat hij bezat, wil meer, wil verder gaan dan b.v. de heeren van het Leger des Heils, die de ergste armen opzoeken - hij wil dezer leven geheel deelen, hij heeft dit gedaan als evangelist, en nu als schilder vindt hij ‘de plus en plus quelque chose de touchant et de navrant même, dans ces pauvres et obscurs ouvriers’.

Anderhalf jaar later ontmoet hij dan, na veel getob met modellen in Den Haag, twee vrouwen met een kind. Zij

[p. 381]

blijken ‘onbetaalbaar gewillig’. ‘De jongere vrouw is niet mooi in haar gezicht omdat zij de pokken gehad heeft, doch het figuurtje is zeer gracieus en zij heeft wel charme voor mij. Zij hebben ook goede kleeren. Zwart merinos en aardig fatsoen van mutsen en een mooien omslagdoek’.

De oprechtheid van Vincent's kunst kan niet duidelijker blijken dan uit zinnen als deze, uit deze waardeering van deze menschen en deze kleederen. De artiest en de mensch voelden geheel hetzelfde: de artiest was vol ‘menschelijk gevoel’, vol waardeerend mededoogen. Hij is te arm om te betalen, dan komt het model toch, niet om te poseeren, doch om te kijken of hij wel eten heeft. Een portie snijboonen en aardappelen heeft zij bij zich. En Vincent schrijft aan Theo: ‘Er zijn toch dingen in 't leven, die de moeite waard zijn’... Zijn woedende ergernis over de opvattingen van kunst en leven beide, bij een man als den kunstkooper Tersteeg, die, bevriend met de familie, invloed op hem oefenen wilde, is van het, door diepe menschelijkheid pessimistisch lijkend, levensinzicht uit den overgeschreven zin, de noodzakelijke terugslag of de natuurlijke aanvulling.

De brief (180) waarin hij van de portie snijboonen verhaalt, eindigt met een citaat uit het boek van Sensier over Millet: ‘L'art c'est un combat - dans l'art, il faut y mettre sa peau. Il s'agit de travailler comme plusieurs nègres. J'aimerais mieux ne rien dire que de m'exprimer faiblement’.

Vincent schreef dat met geestdrift over, terwijl hij niet alleen geen model kon betalen, maar het eten kreeg thuisgebracht vàn zijn model.

En ziedaar één van die hooge geestdrift-momenten uit dit leven vol drift van geestelijke liefde; dit innig-apostolische en hierdoor zoo invloedrijke, zoo gezegende leven, dat slechts één mensch altijd heeft begrepen, doordien hij het volgde met een liefde, stiller, kalmer, doch ook voorbeeldig: met broederliefde, onwankelbaar.

J. de Meester.