De Gids. Jaargang 78

[p. 568]

Oud-Hollandsche kunst in den vreemde.

De Kaiser-Friedrich-Museums-Verein te Berlijn had gedurende de maand Mei, in de zalen der Akademie aan den Pariser-Platz, een tentoonstelling ingericht van kunstwerken, die door de leden dezer Vereeniging sedert 1909 verworven werden. Alleen in een stad als New-York waarschijnlijk, zou de oogst aan kunstschatten, over een zoo korte spanne tijds, nog rijker blijken te zijn dan die, welke de Berlijnsche verzamelaars thans als nieuwe buit konden vertoonen. De wijze, waarop Bode en zijn staf, de koopkracht van de liefhebbers uit de Duitsche hoofdstad hebben weten te leiden, is inderdaad bewonderenswaard.

Hoofdschotel der tentoonstelling boden de zeventiendeeeuwsche Hollandsche schilderijen. Maar ofschoon Rembrandt met niet minder dan tien nummers en Vermeer door een beroemd schilderij vertegenwoordigd waren, kon men er deze twee grootsten uit de school geenszins in hun volle kracht genieten. Van den eersten zou men liever alléén het aan Markus Kappel toebehoorende, fameuze zelfportret uit zijn sterfjaar, dat in Januari bij Frederik Muller te zien was, te bewonderen hebben gekregen. En van den laatsten vermag het veel geroemde groote stuk uit de verzameling van James Simon toch op den duur niet voluit te behagen. Natuurlijk biedt het enorme kwaliteiten van vastheid en verzadigdheid te waardeeren. Maar het fijn dooradelde, dat de beste werken van Vermeer kenmerkt, zoekt men in dit soliede schilderij eigenlijk tevergeefs.

Twee vrouweportretten van Frans Hals daarentegen waren

[p. 569]

uitmuntend. Vooral het grootste, de levensgroote beeltenis van Catharina Roosterman geb. Brugman, dat weder aan Markus Kappel behoort. Het stelt een onplezierig snuffelneuzige juffrouw voor, in een weinig bizondere houding. Maar welk een baas van een schilder, die haar aldus voor onze oogen doet leven! Hoe is het mogelijk, bij het uitstallen van zooveel pronk zoo rustig, bij zulk een uitdagenden overmoed zoo ingehouden en zoo delikaat te zijn. Hoe kan men, - dus vraagt de verbaasde toeschouwer zich af - in dien sober zilverigen grondtoon zoo kleurig en zoo krachtig, bij dermate een stevigheid zoo vloeiend en zoo bloeiend schilderen. Wie heeft ooit met zulk een niets uit den weg gaande uitvoerigheid in kant en parelen en zijdepatroon zoo breed en zoo lustig, zoo schitterend en zoo vanzelfsprekend weten te zijn. En toch vindt men hier niet alleen veel meer polsslag dan zwier, maar ook veel meer eenvoudigweg objectieve weergave van het onmiddellijk waargenomene dan wel virtuositeit.

Een jonge vrouw van de hand van Jan Verspronck uit de collectie-Paul von Schwabach is simpeler, maar vooral niet minder warm-trouwhartig. De schildering is positief op het kale af en bijna tam. Nochtans broeit dit portret van heimelijkheid. De ietwat receptmatige voordracht van het schier monochrome schilderij wordt door dat vermogen beheerscht, waar de Haarlemsche school zoo sterk in was, om tegelijkertijd snedig en summier te zijn. Maar men vergeet heel die degelijke schildering om de door alle Hollandsche plompheid heen zoo apart-sierlijke houding, men vergeet per slot de kunst om de treffende uitbeelding van het raadselrijke vrouwtje, dat onze aandacht zoo wonderlijk gevangen houdt.

Ik dorst de Dame met de dienstmaagd van Vermeer als minder volkomen signaleeren dan waar zij wel voor staat aangeschreven. Evenzeer schijnt mij dit met het vermaarde Zieke kind van Metsu het geval, dat uit de collectie-Steengracht in die van Oskar Huldschinsky kwam. Het zieke kind pozeert op den schoot van de moeder, die er volstrekt niet werkelijk mee begaan is, en wier handen onbegrijpelijk pover geteekend zijn. Het opvallende vermiljoen van den onderrok der vrouw is zoo weinig een hooge noot uit een akkoord, dat, door het met de hand weg te houden,

[p. 570]

men, in stede van iets te missen, het geheel aan harmonie voelt winnen. En ten slotte is het pikante van het gansche relief overal gesteund door omgetrokken schaduw-accenten, die toch wel wat goedkoop zijn, en die men b.v.... Terborch ganschelijk ziet versmaden.

Terborch is waarlijk delicieus. Zijn kaartspelend gezelschap uit de verzameling-Kappel biedt - althans wat het op den rug geziene vrouwtje betreft - iets van zijn allerbeste kunstvermogen. Het is in zulk een partij, alsof men het dons van een perzik over alles ziet uitgespreid. Maar de juffer, die tegenover haar zit, is niet op die hoogste hoogte - en het kleinere stukje uit de collectie Huldschinsky mag stellig meer als een volkomen vlekkelooze en volmaakte Terborch beschouwd worden.

Het sujet is op zichzelf weinig aantrekkelijk. Een geheel van terzijde genomen slungelige meid van het schaapachtige gezichtstype, dat Terborch wel meer schilderde. Wijkend voorhoofd, lodderige oogen, domme mond, wegloopende kin. Maar let, naast het ongekend soepele der subtiele teekening, op den vollen adem der teedere kleuring. Het inkarnaat is mollig blank, het donzigst in den hals. In het blonde haar heeft zij een goud en bleek-rood hair-lint en die heller noot keert even weer in de lippen. Haar jakje is van een zeldzaam, donker citroengeel, zooals men dat bij orchideeën vindt, en er loopen aan den binnenkant strepen langs van een groenig muisgrijs, dat in het keurslijfje lichter en iets blauwer weeromkomt. De lange wijde hemdsmouwen zijn welig wit met schaduwschakeeringen zoo teer als het stof van een vlindervleugel. En die bescheiden boeket van doordrenkte tinten geurt zacht uit tegen een rimpelloos effen grond, niet van zwart, maar men zou zeggen van donker fluweel-grijs: uit dien toon, dien Manet wel achter zijn bloemen uitstreek. Het geheel is als geblazen en toch vast van gehalte, zweemend achter een milden sluier, doch volmaakt tastbaar. De mooiste Vermeer is niet delicater. Alleen, bij den grooten Delvenaar voelt men de trotsche esthetische formule van iemand, die zich onder den ban der eeuwige schoonheid weet, terwijl men bij Terborch aan een epicuristischen natuur-vereerder denkt, die op argeloozer wijze bij de schoonheid te gast ging.

[p. 571]

Er waren meer exkieze kabinetstukken in de zalen der Berlijnsche Akademie geëxpozeerd.

Zoo een met de grootste vastheid van gevoel voor verhoudingen en voor toon uitgebouwd kerkinterieur van Emanuel de Witte, - een vrouwtje dat op haar bed zittend de kousen uittrekt terwijl het hondje zich in haar kussen nestelt, van Jan Steen, dat, in een klein bestek, heel het onnaspeurlijke uitbeeldingsvermogen van dezen durvenden dichter der Comédie humaine vertoont, - en dan, onder de Jacob van Ruisdaels, een weidsch exemplaar van zijn Gezichten op Haarlem, en een kleiner, eveneens panoramaachtig Landschap met korenveld: straf, zwijgend en statig, zooals deze eenzame alleen het vermocht.

Met Jan van der Heijden kan men het minder goed vinden, wanneer men zich pas aan den Haarlemschen peinzer heeft mogen overgeven. Er is in zijn zuiverheid iets netjes-Zondagsch. Glanzende wolken en keurige reflexen in kantig geteekende schaduwen van altoos gave huizen geeft hij meesterlijk mooi en weldoend weer. Maar hij is atmosfeerloos en zulk een schilderijtje van Potter als de Avondrust van den landman, uit de collectie Kappel, dat men ook opgeprikt zou kunnen noemen, is evenwel doorademd, en wat Van der Heijden nimmer bereikt, het is verteederend en verzoenend. Het brandende flegma van dezen kinderlijken en grooten goudzoeker is, waar hij op dreef komt, van een waarlijk ontroerende welsprekendheid.

Van Goyen is veel meer los van de tastbare wereld. Zijn kleur is nergens gekleurdheid, zij is gehalte. Hij doet vormen opdoemen uit het zweemende - in het bescheidenste gamma weet hij warmte, wijdte en weligheid uit te drukken, - hij boetseert in de zilte lucht zelve. Maar zelden in hij zulk een poëet als in dat teer gedragen groote landschap uit 1643 uit de collectie Alexander Frey. Hier is hij parelig-lichtend, popelend stil en toch van een waarlijk Turneriaanschen zwier. In zulk een meesterwerk ziet men zijn gevoel voor het luchtige en vluchtige, voor het tintelende en wimpelende van het Hollandsche waterland wijder uitwieken tot een hoog-melodieus en doorluchtig geworden ivresse visuelle.

Jan Veth.