De Gids. Jaargang 78

[p. 124]

De Duitsche werkbond.

Sinds 1907 bezit het Duitsche Rijk een eigenaardige vereeniging, die in een artistieken band kunstenaars, industriëelen en handelaars omvat. Een samenstelling, die op den eersten blik ietwat zonderling is, maar bij nader inzien op juist gezien overleg berust.

Het geldt hier de kunstnijverheid, zooals men vroeger zei, de sierkunst van onzen tijd, de werkkunst, zooals men in Duitschland zegt.

Met deze sierkunst is het een zonderling geval! Het is door en door een kind van onzen tijd, uit en door dien tijd in het leven geroepen en toch wil dit nieuwe geesteskind niet recht groeien. Het blijft veelal staan, gaat soms terug, verdwijnt in enkele gevallen.

En toch is het een der geestesuitingen, die in onzen modernen tijd evenzeer om waardeering vragen, deze zelfs eischen mag!

Ons eigen leven heeft in datzelfde tijdvak geheel nieuwe vormen aangenomen. Wetenschap en industrie zijn hand in hand gegaan en dank zij die gelukkige samenwerking is op allerlei gebied verrassende vooruitgang te bemerken. Dingen, waaraan men nooit heeft durven denken, zijn mogelijk geworden, in vele gevallen zijn de stoutste verwachtingen verwezenlijkt, overtroffen.

De kunst, d.w.z. de schilder- en de beeldhouwkunst, is op den vooruitstrevenden weg gebleven. In hooge eere gehouden, verzorgd door regeeringen wordt het kunstenaarswerk op de eerste plaats geschat. En ook dit kunstgebied is niet ongevoelig gebleven voor het voorwaartsstormen, dat

[p. 125]

het kenteeken van onzen tijd vormt. In de nieuwste richtingen der futuristen en cubisten spreekt deze onweerstaanbare drang zich uit; ontevreden met het oude, werpen deze jongeren met onstuimig beweeg al het bestaande omver. Ongeduldig grijpen ze naar het nieuwe, het onbereikbare en een schaar van trouwe bewonderaars en aanhangers, aangegrepen door datzelfde gevoel, waant zich in staat dit jeugdwerk te begrijpen.

Hetzelfde, wat de letterkundigen van '80, de artiesten van '90 gevoeld hebben, woelt in deze nieuwe, jonge schaar.

Als interessant teeken des tijds is het optreden dezer artistieke revolutionnairen van meer dan gewoon belang; de toekomst zal leeren, of de innerlijke waarde groot genoeg is om na bekoeling een nieuwere kunstuiting te doen ontstaan.

Maar nu is er naast de salonkunst van schilderijen en beelden nog een andere, een, die dieper in het leven grijpt, niet als de eerste op de voorname randen der samenleving blijft bestaan. Een kunst, die ons huis, onze steden kan vermooien, onze gebruiksvoorwerpen veredelen!

Ook hier is een eerste periode van frisch, jeugdig leven geweest, een van krachtigen arbeid, die alleszins gerechtvaardigd was. Want deze moest komen!

Allereerst in onze woning heeft de omwentelende, nieuwe tijd gehanteerd. Het oude petroleumlicht is verbannen door het gas, dat op zijn beurt weer verdrongen is door de electriciteit. De schouw met het open haardvuur is verdwenen, ijzeren kachels en haarden, later vulkachels hebben haar plaats ingenomen om later geheel op zij gezet te worden door de centrale verwarming.

Buitenshuis heeft dezelfde nieuwe tijd allerlei nieuwe vormen doen ontstaan. Allereerst de machine met zijn talloos variëerende gedaanten. Door den machinalen arbeid zijn oude technieken verbeterd, volmaakt, bereikbaar voor velen geworden; nieuwe zijn uitgewerkt en bieden vroeger ongekende produkten. Stoomkracht en electriciteit, stoommachine en motor hebben ware omwentelingen in het verkeer teweeg gebracht, die al het oude onherroepelijk wegvagen.

In enkele gevallen zijn, als bij machines, nieuwe kunstvormen ontstaan, eenvoudig door goed materiaalgebruik en juiste konstruktie. Dikwijls, zonder het te weten, het te gevoelen, zijn ingenieurs de eerlijkste kunstenaars van onzen tijd geweest.

[p. 126]

In meerdere gevallen heeft men vergeten, dat alle navolging belachelijk kan zijn. Men heeft op kaarsenkronen electrisch licht aangebracht en uit nagemaakte haarden warme lucht doen stroomen. De auto is allereerst geweest een rijtuig zonder paard, het oude stoomschip een zeilvaartuig met stoommachine. In de beide laatste gevallen is men zonder esthetische bedoelingen langzamerhand den goeden weg gegaan en beide, auto en stoomschip, vertoonen een eigen schoonheidstype. Techniek en materiaal, gevoegd bij gebruikseischen hebben dezen gewichtigen overgang voltooid.

Echter bij vernieuwing en vorming van velerlei gebruiksvoorwerpen is bijna over de geheele linie stilstand, soms teruggang te bespeuren. De verbeterde werktuigen hebben, wat vroeger moeizaam handwerk was, snel en goedkoop bewerkt. Gepatroneerde stoffen, vroeger weken arbeid vereischend, ontstaan op de vernuftige weefmachines in weinige uren. Houtbewerking en versiering, bewerking van metaal, eertijds kostbaar door arbeidstijd, worden op de snelste wijze verkregen.

Met dien technischen voorsprong staat de geestelijke waarde in scherpe tegenstelling. Museums en boeken worden geplunderd en de geleende veeren worden klakkeloos, soms met zekeren trots aangeplakt. De geestelijke schatten uit den goeden, ouden tijd worden machinaal verwerkt en blind voor toepassing en overleg worden ze overal gebruikt. Stijlnamaak gaat regel worden.

Op architektuurgebied is hetzelfde treurige verschijnsel te vinden. De veranderde eischen van ons leven, de nieuwe gebouwen als fabrieken en allerlei handelsinrichtingen zouden bij eenig overleg vanzelf moeten leiden tot nieuwe vormen, tot een architektuur van onzen mooien tijd.

Maar het gebeurt niet! Oude stijlfaçades worden verhaspeld, verminkt en moedwillig bruikbaar gemaakt en zelfs het optreden van ernstige bouwkunstenaars is niet in staat geweest dit onwaardig bedrijf te stuiten.

De luidruchtige, moderne tijd, in alles doordringend, alles verbeterend, is niet in staat geweest deze geestelijke blindheid te keeren. Vooruitgang in alles, in wetenschap en industrie, blijde toegejuicht door mannen van beschaving, soms zelf grootgeworden door die beweging, maar die op dit eene punt gevoelloos blijven!

[p. 127]

Wat daaraan te doen? Van kunstenaarszijde is in deze geen hulp, geen verbetering te wachten. De schilder kan eigen wegen gaan, nood en ellende trotseeren, maar in ieder geval, hij kan zijn gedachten verwezenlijken, in werkelijkheid omzetten. De bouwmeester en de sierkunstenaar daarentegen zijn met enkele uitzonderingen afhankelijk van derden. De eerste kan niet bouwen zonder de instemming van zijn bouwheer, de tweede ziet zijn ontwerp reddeloos prijsgeven aan de willekeur van den fabrikant, die immers het ontwerp betaalt.

De fabrikant verontschuldigt zich weder met een beroep op het publiek. Het publiek wil zulke slechte dingen.

Uit het publiek, uit de intelligente koopers komt weer de wrevel over den wansmaak, de winkelier, de fabrikant schuiven het op de onbruikbare artiesten en zoo gaat de stroom in zigzaglijn heen en weer, veroorzaakt groot misbaar en ten slotte blijft alles zoo als het was.

De Duitsche Werkbond nu heeft in 1907 de koe op flinke wijze bij de horens gepakt; hij heeft kunstenaars, fabrikanten, winkeliers en belangstellende koopers in een lichaam vereenigd, overtuigd dat alleen door gezamenlijke medewerking verbetering in deze mogelijk is.

En met de bekende Duitsche energie is dit denkbeeld verwezenlijkt en de Bond telt nu reeds meer dan 1400 leden uit alle gezaghebbende kringen. In vergaderingen en in het Jaarverslag worden belangrijke dingen op esthetisch gebied uitvoerig besproken en door platen toegelicht.

Voor mij liggen toevallig de Jaarboeken van 1912 en 1913 en in het eerste vind ik merkwaardige stalen van moderne bouwkunst. O.a. het inwendige eener garnizoenskerk in Ulm, aantrekkelijke gevels van huurhuizen, allerlei interieurs, stalen van gebruikskunst.

In het tweede: fabrieks- en winkelgebouwen, die duidelijk aantoonen, hoe zonder meerdere kosten, alleen door bouwkunstige leiding een gebouw te verkrijgen is, dat er waardig en aantrekkelijk uitziet. Geen belachelijk kwasi-paleis, maar een fabriek, die aan alle eischen voldoet en toch mooi is.

Geen winkels, imitaties van paleizen in Versailles, maar heusche handelsgebouwen met veel licht en lucht, sieraden van de aangrenzende straat.

[p. 128]

Daarop volgen winkel-étalages in allerlei uitvoering, doch steeds doeltreffend en daarom in het belang van den winkelier, het oog van het publiek streelend, eveneens weer in het eigen belang van den winkelier, afbeeldingen van advertenties en aanplakbilletten, alles proeven, hoe met weinig middelen veel te bereiken is.

In dit jaar 1914 wil de Duitsche Werkbond op grootere schaal optreden. Hij wil in een uitgebreide tentoonstelling toonen, wat op onzen weg ligt, en de stad Keulen is al dadelijk bereid geweest met millioenen de loffelijke onderneming te steunen.

Op een prachtig gelegen terrein tegenover de oude Domstad worden groote gebouwen geplaatst door hoofdmannen der Duitsche beweging als Peter Behrens, Hermann Muthesius, Van de Velde en anderen.

Theodor Fischer bouwt het hoofdgebouw, Bruno Paul een restaurant, Peter Behrens de feestzaal, Hans Poelrich een fabriek, Van de Velde een schouwburg, Metzendorf een Nederrijnsch dorp, Muthesius een huis der kleuren.

Verder een winkelgalerij van Oswin Hempel, een Saksisch huis van Max Kühne, een huis der Vrouw van mevr. Knüppelholz, een tropisch huis, enz.

Deze tentoonstelling belooft door algemeene deelneming zeer belangrijk te worden. En zooals het in Duitschland steeds gaat, is er voor goed opgezette dingen geld te vinden.

De stad Keulen stelde ½ millioen ter beschikking, Keulsche kunstvrienden 1½ millioen Mark. De Pruisische regeering heeft zich evenmin onbetuigd gelaten, maar belangrijker vind ik de ondersteuning van enkele steden. Zoo gaf Frankfort 10.000 M., Hamburg 10.000, Breslau 10.000, Oldenburg 2500, Hagen 5000 Mark.

Aldus zullen Duitsche bouw- en sierkunst gelegenheid hebben op uitvoerige schaal te toonen, wat zij vermogen èn of er vooruitgang is sinds Dresden!

Elberfeld, 1914.

J.A. Loebèr Jr.