De Gids. Jaargang 78

[p. 391]

Dramatisch overzicht.

Het Nederlandsch Tooneel: Lentewolken, blijspel in 3 bedrijven van Herman C.J. Roelvink.
Tooneelvereeniging: Pro domo, romantisch tooneelspel in 5 bedrijven, door Jhr. A.W.G. van Riemsdijk.

Wanneer een jarenlange volharding, die zich door geen fiasco of geen slechts half succes laat afschrikken, den tooneelschrijver als een deugd mag worden aangerekend, dan komt de heer Roelvink in aanmerking voor een goede aanteekening.

Het is acht jaar geleden dat hij, als beginneling, zijn Stormvogel gespeeld kreeg, een nog zeer onhandig samengesteld stuk, met allerlei onverklaarbaars en onspeelbaars, maar met een voor een jong tooneelschrijver merkwaardig natuurlijken dialoog.

Van voor drie jaar herinner ik mij een ding, dat de heer Roelvink De Gordel van Hippolyta betitelde en toen als ‘een fantazie’ aankondigde, maar waaraan de fantazie ontbrak; een stuk dat weer veel onverklaarbaars en onspeelbaars bevatte en waarin de gemakkelijke dialoog van zijn eersteling bleek zoek geraakt.

Toen hebben wij, op het eind van 1911, Freuleken te zien gekregen, dat in de herinnering en op het repertoire gebleven is, vooral door het aardige figuurtje van Miebetje met hare verliefdheid op den mooien jonker van het kasteel - waarvan mevrouw Lobo-Braakensiek een meesterstukje gemaakt heeft -, maar welke ‘komedie’, zooals de schrijver ze noemde, voor het overige onhandig, of liever: niet in elkaar is gezet en dientengevolge drie bedrijven lang hinderlijk rammelt.

De heer Roelvink, die na zijn omzwervingen bij andere tooneelgezelschappen, thans bij de ‘Koninklijke’ in veilige

[p. 392]

haven beland schijnt, gaf daar den vorigen winter wederom een stuk, De sterksten, waarvan een voortreffelijk eerste bedrijf iets buitengewoons deed verwachten, maar dat ook alweer door dezelfde fouten, waaraan zijn vorig werk laboreerde: gebrek aan een behoorlijk doordachte handeling en aan de logische ontwikkeling van een goed ingezet motief, nog altijd niet als een werkelijke aanwinst van het repertoire beschouwd kan worden.

En nu bij den aanvang van het jaar, terwijl hij intusschen tot lid en secretaris van den Raad van Beheer bevorderd is, kregen wij van den nieuwen Raadsheer een nieuw blijspel: Lentewolken.

De schrijver zelf gaf, bij het programma van zijn werk, een overzicht en toelichting, die een luchtig, vermakelijk en onderhoudend blijspel deden verwachten: een kijkje in het leven van mannelijke en vrouwelijke Delftsche studenten en het uiteenloopend oordeel daarover van een zwaartillenden ouden vrijgezel en van een levenslustige weduwe, oude vrienden en thans naaste buren; een ‘spel van jeugdvergissing’, waarin, zooals het ons hier geschetst werd, men zich bij voorbaat reeds vermaakte.

De onvoorzichtige! Wat was hij begonnen! Nu toch bleek het duidelijker dan ooit dat de heer Roelvink aan zijn schrijftafel wel aardige dingen weet te bedenken, ditmaal wellicht puttend uit zijn Delftschen studententijd, maar dat hij zich den tijd niet gunt of misschien het talent niet bezit, om uit al die herinneringen, invallen, bedenksels een goed geordend tooneelspel samen te stellen, naar een vast plan met een begrijpelijke verwikkeling, een geregeld verloop en een aannemelijke ontknooping.

Het blijkt uit alles: vertrouwende op zijn natuurlijke gaven, zijn niet onvermakelijke bedenksels en zijn gemakkelijke wijze van dialogiseeren, schrijft hij er maar op los, zonder eenigen te voren afgebakenden koers te volgen, of aan de teekening en ontwikkeling van een karakter zijn aandacht te wijden.

Wat ware er niet van ‘de verstandige levenslustige weduwe Eleonora de Wilde’, die de verdediging van de moderne jeugd voor haar rekening neemt, te maken geweest en wat zou mevrouw Christine Poolman ons ermee vermaakt hebben, wanneer de schrijver haar niet maar enkel geschetst, maar ook geschapen had tot een sprekend, levend wezen!

En hoe zou het ‘spel van jeugdvergissingen’ onder be-

[p. 393]

kwamer hand een levendig, passionneerend kaatsspel hebben kunnen worden, met overwinnaars en overwonnenen, in plaats van dit ongemotiveerd heen en weer geslinger, dit onwezenlijk heen en weer gepraat, waarin niets den toeschouwer boeit of vermaakt, en waarvan men ten slotte niet begrijpt, waarom het zóó afloopt en niet anders...

Wanneer, desondanks, dit blijspel nog geruimen tijd menschen getrokken heeft, dan schrijf ik - van het Amsterdamsche schouwburgpubliek liefst het beste veronderstellende - dit voornamelijk toe aan het uitnemend spel. Hadden de vertooners voor het werk van den secretaris, die ditmaal ook de functie van regisseur vervulde, zich dubbel ingespannen? Ik vermoed het. Want zoo goed als zonder uitzondering, was hun spel voortreffelijk.

Bovenaan stond weer zij, aan wie de heer Roelvink het slagen van meer dan één tooneeltje in vroegere stukken voor een goed deel te danken heeft, mevrouw Lobo-Braakensiek, hier het padvindertje, dat menig druilerig en slepend tooneel opvroolijkte en op gang bracht. Rika Hopper en Reule wisten het onmogelijke hunner rollen van tot elkaar naderende en weer van elkaar afgestooten gelieven wel niet mogelijk en begrijpelijk te maken, maar ze door ingehouden en verstandig spel voor belachelijkheid te behoeden. De jonge van Kerckhoven speelde zijn dankbare studentenrol met het meesterschap van een volmaakt acteur en Harms maakte van den ouden, zwaartillenden vrijgezel een goed type.

Een zoo goede vertooning heeft haar gevaarlijke zijde.

Valt een stuk, dan gebeurt het niet zelden dat de schrijver dit aan de vertooners wijt; houdt een goede vertooning als deze een stuk als dit een tijdlang boven water, dan is hij maar al te gauw geneigd, zijn schepping daarvan de eer te geven.

En de heer Roelvink heeft zulk een zelf-aanmoediging niet meer noodig. Integendeel, het wordt hoog tijd dat hij, die door zijn functie geroepen wordt om anderer tooneelwerk te beoordeelen en te veroordeelen, ook eens de fouten in eigen werk leert inzien en ernstig tracht, ze te verbeteren.

Van den schrijver van Pro domo is niet te verwachten dat hij de fouten van zijn werk zal inzien. Son siège est

[p. 394]

fait. Die fouten trouwens zijn, voor een deel, onafscheidelijk van het genre dat hij zich koos: het melodrama, het inférieurste van alle dramatische kunstsoorten. Daarvan kent hij alle knepen, alle effecten, en als hij zijn melodrama in elkaar gezet en er zijn spelers voor gevonden heeft, is hij zeker van zijn succes bij de velen, die in zulk werk smaak vinden, indien men dat ‘smaak’ mag noemen. Hoe grover van teekening, hoe scheller van kleur die dingen zijn, hoe gretiger dat soort van publiek er op aanvalt en er van smult.

Het kan gebeuren, dat, gelijk hier, van het oorsponkelijk motief een psychologisch interessant en treffend drama ware te maken geweest. De Graaf de Grancé, die zich op zijn oud-adellijk geslacht laat voorstaan, op het geslacht dat zich nooit geëncanailleerd heeft door huwelijken met andere geslachten, en die ervaren moet dat zijn beide kinderen, de zoon zoowel als de dochter, - de laatste een Strindbergsche freule Julie, - onherstelbaar gedegenereerd zijn, zoodat het eenige wat hem te doen staat, om zijn blazoen te zuiveren en de eer van zijn huis te redden, is, zijn stamhouder, den verliederlijkten Louis, dood te schieten, - deze hoofdpersoon van Pro domo kan zeker psychologisch belangwekkend zijn en, in de worsteling met zijn gedegenereerden zoon zou hij tot een hoog tragische figuur gemaakt kunnen worden.

Maar met psychologie en hooge tragiek pleegt een melodramaticus zich niet op te houden, en voor karakterteekening spant hij zich niet in. Hij blijft liefst aan den buitenkant, aan de oppervlakte.

De heer Van Riemsdijk heeft de personen uit zijn ‘romantisch tooneelspel’ niet zien leven, en zij leven dan ook niet; hij heeft ze enkel zien spelen en het is enkel spel, wat zij ons vertoonen. Wat de schrijver hun te zeggen geeft, in tooneelen waar het juist aankomt op hetgeen gezegd wordt, is soms van een verbazingwekkende onhandigheid en er glad naast.

Het meest heeft mij dit getroffen in de bedrijven III en IV. In het tooneel der verklaring tusschen den nuchteren vader en den dronken zoon, doet de vader niet anders dan razen en tieren, den zoon afsnauwen, hem bij zijn keel grijpen en op de sofa smijten, terwijl de dronken zoon een, van zijn standpunt vrij logisch, betoog houdt over de nadeelen van

[p. 395]

huwelijken tusschen leden van het zelfde geslacht, over degeneratie en willoosheid. De dwaasheid van dit tooneel wordt nog overtroffen door die van het volgende bedrijf, waarin de Graaf de Grancé voor den moord op zijn zoon gepleegd te recht staat. Er behoort zeker een sterke verbeeldingskracht toe om in het fragment van een leege zaal. dat wij tusschen twee licht-paarse gordijnen te zien krijgen, een gerechtszaal en in den man, die daar achter een hekje een lange rede houdt tot voor ons onzichtbare menschen, een beschuldigde te zien die zich tegenover zijn rechters verdedigt. Deze mise en scéne, indien zij dien naam verdient, is al heel ongelukkig verzonnen. Maar in hetgeen de heer Van Riemsdijk den beschuldigde zeggen laat is hij al niet gelukkiger. De graaf gooit het daar in het litteraire, spreekt zelfs, in versmaat, van een bosch,

waar 't stralend licht door 't dichte loover brak...

Die heele vertooning over het hekje is vrij mal en ontroert volstrekt niet, al zou de toestand op zichzelf tot diepe ontroering aanleiding geven.

Welk een geluk voor onzen melodramaticus, een geniaal melodrama-speler als Louis Bouwmeester, den onverwoestbare, voor zijn stuk te hebben kunnen winnen, met, als voortreffelijk tegenspeler, een lid van hetzelfde, niet gedegenereerde, aloude tooneelspelersgeslacht.

Welke andere Hollandsche tooneelspeler, of het moest Royaards zijn, zou van deze oppervlakkig geteekende figuur nog zoo iets, wel niet ontroerends - want aan ontroeren bezondigt de schrijver zich niet - maar toch indrukwekkends hebben weten te maken.

In het slecht geschreven en slecht geïnsceneerde tooneel, waar hij voor zijn rechters heet te staan, wist Bouwmeester door zijn dictie tot luisteren te dwingen, en in de andere bedrijven bleef de veerkrachtige meer-dan-zeventig-jarige steeds het tooneel beheerschen.

Of, naar de voorspelling van een der dagbladen, Pro domo het tot 300 voorstellingen brengen zal, betwijfel ik. Maar heeft. het publiek er genoeg van, dan blijft het drama nog altijd uitstekende kost voor de Cinema.

J.N. van Hall.