De Gids. Jaargang 77

[p. 401]

Julie Simon.
De Levensroman van R.C. Bakhuizen van den Brink.
Uit brieven en bescheiden tezamengesteld door C. en M. Scharten-Antink.

Hoofdstuk VII.
Julie zwervende.
(Vervolg).

En nu dan tot hun huwlijk besloten is, - nu hebben Julie en René het leven van allen, die de zuivere liefde kennen en die binnen korten tijd trouwen gaan. Van den Brink heeft zijn hoofd niet meer bij zijn werk: - ‘na vier jaar smachtens kwijn en mijmer ik als een jongen van 22, 23 jaren’, bekent hij aan Bake. Maar de teêre, popelende vreugde van dat mijmeren, hij weet ze beter mede te deelen aan Julie: hoe hij vergeefs ontvlucht, op het Archief, ‘l'apparition de cette chère enchanteresse, dont les charmes me captivent à vingt lieues de distance. Et malgré l'intensité que j'y mets à travailler, je me reprends souvent la plume inerte dans la main, les yeux égarés, les pensées fixées sur le mois de Novembre 1847 au lieu de l'an 1566; et l'imagination chassant dans les Ardennes, mais après un gibier mille fois plus délicat qu'il ne s'en est jamais offert aux flèches de St. Hubert même.’

Hij is maar blij, als 's middags de klok drie heeft en hij door de voorsteden van Brussel op zoek kan tijgen naar een huis;

[p. 402]

dat is te zeggen - want zij zullen uiterst bescheiden beginnen moeten - van een gemeubeld kwartier van drie kamers:

‘La première chose après laquelle je regarde, c'est s'il y a un salon assez bien disposé pour charmer les yeux de ma Julie, quand son gros ne sera pas là, assez fourni de meubles pour que ma Julie trouve de l'occupation à les remettre en ordre. Ensuite je regarde après la chambre à moi: c'est un tort, mais je me soucie peu si la chambre est apte à mes études, si aucun bruit, aucune distraction n'y pénètre; au contraire je cherche, si ma Julie y trouvera une place convenable et confortable pour s'y mettre à côté de moi, et de stimuler mon zèle par sa présence, d'éclairer mon travail par l'éclat de ses beaux yeux.’

En het is een nieuw bewijs van dat zoo in 't geheel niet zelfgenoegzame, van het goedig-eenvoudige, ja bijna onderworpene van dezen in groote dingen bij uitstek fieren en zelfstandigen geest, - als René daarna vertelt, Isidore te verwachten, ten einde diens oordeel over de verschillende behuizingen te vernemen: ‘s'il ne les juge pas à son goût (let wel: son goût!), j'en chercherai d'autres.’

Waarlijk, zoo in een man van deze beteekenis het gebrek aan eigendunk, het vermogen zichzelf gering te schatten, van des te meer grootheid getuigt, dan bezat Van den Brink deze grootheid der zelfvernedering in hooge mate. Luister eens naar het slot van zijn brief van 15 October 1847:

Votre projet d'aller à Seraing pendant la semaine prochaine reste-til toujours arrêté? pourquoi ne l'exécuteriez-vous pas? Le beau temps semble vous y inviter et votre René vous y engage d'autant plus, parce que à cause de lui cette belle nature au milieu de laquelle votre coeur s'est formé, deviendra sous peu pour vous un pays étranger. Vous y reviendrez quelquefois: car votre René même aimera à revoir ce pays de Liège, dans lequel les plus tendres sentimens de son âme ont pris racine, où le problème de son avenir s'est résolu; il aimera à vous y revoir comme son épouse, qu'il y a adorée et aimée sans savoir d'abord comment et combien. Mais ces retours dans votre pays natal seront passagers et de courte durée. Ainsi bénissez ces belles contrées comme d'un regard d'adieu. Votre gros vous en enlèvera pour

[p. 403]

vous transporter d'abord à Bruxelles dont le pays moins pittoresque vous habituera à affronter avec plus de courage les frimas de votre future patrie.

Et en récompense de cette abnégation que vous offre-t'il? Oh, à cette pensée, chère Julie, je me couvre la figure de honte. Ce n'est ni fortune, ni rang élevé que je mets à vos pieds. C'est au contraire une existence tant soit peu rabaissée par des extravagances passées: un avenir qui ne se rattache qu'aux forces que je retrouverai en moi-même, les débris enfin d'un naufrage qui a failli être complet. Est-ce une témérité, que de lier votre sort au mien? Je me suis souvent fait cette question avec sincérité et grâces à Dieu la réponse a été négative. Cet amour même que je vous reporte, cet amour auquel vous répondez si bien, a ranimé mes forces morales: tous les événements vraiment providentiels qui ont caractérisé notre liaison m'ont donné la conviction que le Très-haut est avec nous et qu'il bénira de sa protection notre mariage. Oh, chère Julie, en reconnaissance de tout ce que vous avez déja été, de tout ce que vous serez pour moi, je m'engage à commencer comme une nouvelle vie, dont après Dieu vous dicterez les lois. Une fois réunis, vous m'observerez à chaque moment de ma vie: vous verrez que chaque moment y sera occupé par vous: que cette vertu, dont vous avez toujours suivi les préceptes, s'est communiquée à moi par votre exemple: vous verrez que je vous adore, que je vous respecte, que je vous chéris bien plus que moi-même. Quelque orageux qu'ayent été pour vous les derniers temps, les souvenirs de votre jeunesse seront toujours des souvenirs d'une jouissance tranquille et calme, parce que vous y avez conservé la pureté de votre coeur. Mais l'avenir vous dédommagera du passé. Voyez en avant. Epouse chérie, sainte mère de famille, votre image y brille d'un lustre, qui n'est que le reflet de tous les trésors de votre coeur, mais que cependant votre modestie aurait refusé de présager.

Et maintenant bonsoir, chère, toute chère Julie. Dormez bien, dormez d'un tranquille sommeil, et si ce sommeil est interrompu par un' rêve, que ce soit par le rêve profétique que vous serez infiniment, invariablement aimée par

Votre René.

[p. 404]

Zij zouden dus over een goede maand trouwen, en dag en nacht is dit het doel van al zijn droomen en gedachten: de niet-te-gelooven zaligheid dier nabije toekomst, - maar ook de moeilijkheden, die nog uit den weg te ruimen blijven. Men hoort er van bij deze thuiskomst: ‘Oh, il faisait si beau quand aujourd'hui je retournais chez moi, mais le soir commençait à tomber et savez-vous de quelle pensée je me berçais? Dans six semaines - me disais-je - je retournerai auprès de ma femme, je verrai de loin la lumière de son quinquet..... Une fois à la maison, mon imagination reçoit un cruel échec. Pas de lettre de ma Julie; donc la question de la dispense n'est pas plus avancée: donc peut-être Papa n'a pas encore répondu! Pas de lettre de chez moi! Donc on n'a pas encore rassemblé mes papiers: donc Maman ne s'est pas encore pressée pour mettre ensemble ce qu'elle destine pour notre ménage; donc peut-être une entrave quelconque retardera non pas l'accomplissement de nos voeux, mais au moins le moment où j'aurai la sûreté qu'il n'y a plus aucune formalité à remplir. Et puis je n'ai plus de repos!’

Het bleek weldra, waarom er geen brief van huis was; men dacht zoomin nog aan zijne papieren als aan huishoudelijke benoodigdheden; integendeel, een brief zijner moeder, vol bezwaren, trok wel niet de in beginsel gegeven toestemming in, doch ried voor de zooveelste maal een voorbarig huwelijk af. - Maar Reinier denkt er niet over, van besluit te veranderen.

Wijt toch, - zoo antwoordt hij - het nemen van en het volharden bij mijn besluit niet aan eigenzinnigheid, onverzettelijkheid, ligtzinnigheid en allerminst aan het geweld van den hartstogt. Ik wenschte, dat ik u in alles kon gehoorzamen, dat ik den raad mijner vrienden kon en mogt volgen; maar ik kan en ik mag het niet. Ik heb mijne Julie voor mijne verantwoording, zoo goed als of zij reeds nu mijne vrouw ware.

Wees intusschen verzekerd, dat ik in uwe nadrukkelijke waarschuwingen een nieuw bewijs uwer moederlijke teederheid heb gezien, en ze daarom met opregte dankbaarheid heb ontvangen: ik weet dat ze in de overtuiging van de beste inzigten geschreven zijn. Maar geloof nu ook op uwe beurt, dat wanneer ik daartegen handel, ik dit doe met smart en

[p. 405]

als in weerwil van mij zelven: dat een hoogere en heiliger verpligting, altans in mijne oogen, mij dwingt bij mijn besluit te volharden. Wiens inzigt het beste geweest zij, zal de tijd en de toekomst leeren. Zoo dier uitspraak ten mijnen nadeele is, kunt gij met een gerust geweten daarvan de verantwoordelijkheid van u afwerpen. Maar zoo die uitspraak eens ten uwen nadeele ware, zoo voor eene nieuwe lente mijne Julie weggekwijnd en gestorven ware, zoo ik tengevolge van dien slag in moedeloosheid, krachteloosheid en wanhoop verzonken lage, zoudt gij ook voor de gevolgen instaan?

Van Julie doen de briefjes uit dien tijd vreemd aan. Zij zijn kort, bijna koel soms, met opeens een vlaag van heftige liefde erdoorheen. Zij is nu, tot haar trouwen toe, bij Mademoiselle Noël in de Cloche d'or. Maar het is er een heel ander leven dan bij hen thuis: de oude juffrouw met haar nichtje Octavie leven zuinig en stil en drijven hun kleinere handschoenen- en kousenwinkel. Men gevoelt, dat er soms een lichte weerzin in Julie is - zoo laat zij zich ergens schamper uit over het al te magere eten -, en tegelijk een soort van bewondering voor de degelijke verstandigheid en spaarzaamheid dezer menschen. Haar dagen gaan bleek voorbij met het naaien van een aantal nachtmutsjes, en in een doffe berusting, doorknaagd van verlangen, wacht zij op haar dispensatie.

17 October schrijft zij:

Cher René!

Nous venons de recevoir des nouvelles de papa, il m'envoye son consentement. Isidore ma assuré qu'Eugène allait de suite s'occuper de ma dispense; ainsi cher René si vous avez de l'occupation a Bruxelles il est inutile de venir en ce moment quoique ce serait pour moi un bien grand plaisir, mais enfin il faut encore un peu patienter, j'espere que bientot nous ne devrons plus nous quitter. Alors quel bonheur ce sera pour moi....

René echter heeft daarmee geen vrede. Hij ziet geen voortgang in de bezorging dier dispensatie, en wenscht

[p. 406]

haar, in haar berusting, al de tintelingen zijner onrust: ‘Je le souhaiterais de tout mon coeur, car cela troublerait votre repos comme le mien, cela interromprait l'assiduité avec laquelle vous façonnez vos bonnets de nuit, comme mon travail aux archives dans les vieux lettrages se trouve souvent interrompu par la lecture de votre dernier billet. Je le souhaiterais, dis-je, car une telle agitation pousserait à bout votre patience et vous chasserait de la Cloche d'Or vers le grand-vicaire pour le prier qu'il contribue à terminer un état de choses, dont on nous répète tant de fois: qu'il faut que ça finisse. Je vois en pensée ma bonne Julie encore une fois assise sur le canapé à côté du vénérable religieux, encore une fois exposée à ses exhortations et remontrances sérieuses, mais triomphant par son amour de toutes les difficultés qu'on lui oppose. Si cette imagination n'a été jusqu'ici qu'un rêve, puisse ce billet contribuer à la changer en une réalité. Chaque heure, chaque jour qui s'écoule, chère Julie, sans qu'un pas soit fait vers notre but est une heure, un jour dérobé à notre bonheur, à l'épanchement de nos plus tendres sentimens, qui souffrent à être contenus.’

En inderdaad, Julie legt haar nachtmutsjes terzij, en gaat naar den prelaat. Zie welk briefje zij terug schrijft... Men hoort nog de schamper-lachende stem van den geestelijke in die van het beïnvloede meisje:

Cher René!

Je reviens a l'instant de chez le grand Vicaire, qui paraît s'être occupé de nos affaires. Cependant je n'ai pas de trop bonnes nouvelles a vous apprendre. D'abord votre lettre ne peut pas convenir, parceque ce serait un peu drôle d'envoyer cette lettre à Rome (vous entendrez deja ou la demande doit aller) il suffit que vous fassiez un petit billet dans lequel vous direz: que vous me laisserez libre de remplir mes devoirs de Religion, et que vous me promettez que les enfants seront Catholique; ensuite vous le signerez. Sitot que vous m'aurez envoyé ce billet, je le porterais moi-même au Curé de St. Antoine (pas a Verviers mais a Liège) qui sera chargé de faire la demande a l'évêché, d'ou on l'expediera de suite pour Rome. Alors nous attendrons encore six semaines avant d'avoir ma dispense.

[p. 407]

Allons cher René, encore un peu de patience, j'espère que se sera la dernière démarche que nous aurons a faire et vous savez, six semaines sont encore vite passées.

Je crois que je désire autant que vous de voir arriver le jour qui doit nous unir; car je sens que mon amour devient chaque jour plus vive et que je ne serais heureuse que lorsqu'il ne nous faudra plus nous séparer.

Adieu cher René, pensez toujours un peu à celle qui ose vous envoyer un bon pas plus

Votre Julie.

Liège, le 26 8^bre 1847.

P.S. Sitôt que vous m'aurez envoyé le billet je vous promets une lettre comme vous n'avez eu depuis longtemps.

Zoo schrijft zij heel lief, maar wel een beetje uit de hoogte. Zij voelt zich met het Pauselijke Rome-zelf achter zich (want dáár moet zijn verklaring heen, zegt zij met ietwat blufferig ontzag) de machtigste. René had dus maar zus en zoo te belooven, gelijk het hem werd voorgelegd, en te onderteekenen met zijn naam. Dan was het in orde.

Doch Van den Brink verstaat het niet aldus. Zij had gerekend buiten den waard, - die een onvervalschte Geus was. Deze man, dien men zwak genoemd heeft en die in sommige opzichten misschien zwak is geweest, - zoodra hij zijn beginselen, zijn vrijheid van geweten of onderzoek, bedreigd ziet, weet hij zelfs zijn liefste verlangens het zwijgen op te leggen. En wie zich nog te binnen brengt, in welk een verbolgenheid hij eenmaal, in Weenen nog, uitbrak tegen het Hollandsch gouvernement, dat hem den toegang tot een Archief bemoeilijkte, - die heeft een voorstelling van de woede, waarmee hij zich, in deze omstandigheid, keerde tegen ‘ces gens d'église’, die hem, ontwapend door zijne liefde, aan zich denken te onderwerpen. - Hoe, hij een belofte aan Rome afleggen? Het kwade bloed stijgt hem naar de slapen; onmiddellijk grijpt hij papier en inkt.

Ma toute chère Julie!

Le billet que je viens de recevoir me plonge dans la plus

[p. 408]

profonde détresse. Avouez que nous jouons de malheur. Car il paraît que malgré que nous nous occupons depuis six semaines de votre dispensation, on n'y a fait encore aucun pas. Cela ne me donne pas une haute idée ni de la franchise ni de la bonne volonté qu'on y met. Cela ne m'encourage pas non plus à faire les démarches qu'on exige de moi. Aussi n'y consentirai-je sous aucun rapport. Je vous ai fait mes sincères promesses sur ce que vous m'avez demandé et je les tiendrai. Cela doit suffire; c'est une obligation personelle, contractée envers vous en vertu des droits que vous avez sur moi. Mais ce serait faire violence à ma conscience, si je prenais une obligation envers Rome dont par mes principes je ne reconnais pas l'autorité. Une pareille obligation serait moins valable qu'envers vous, et celle-là envers Rome je me réserverais le droit de la violer. C'est à vous d'agir, qui appartenez à l'église, pas à moi qui en suis dehors. Avec la bonne volonté, avec le dévouement, j'ose dire, que j'ai mis pour avancer nos projets, uniquement dans votre intérêt, ces retards me fâchent et me désespèrent. Je ne veux redire ici ce qui a été dit il y a quelque temps chez M^elle Noël, quand vos pleurs m'ont tant affecté, mais ma résolution n'est pas moins ferme. La seule forme admissible est qu'on envoye à Rome une déclaration soit de vous soit de votre part que je vous ai fait les promesses telles que vous les exigez. Si cela ne suffit pas nous devrons nous passer du mariage religieux, ou - mais alors que la responsabilité retombe sur ces gens d'église qui séparent ce que Dieu a réuni!

Je me hâte de vous envoyer ma réponse, quelque triste qu'elle puisse être pour vous. Mais je compte sur la fermeté de ma Julie, je compte qu'elle, qui a la conscience si scrupuleuse, ne veuille pas que je foule aux pieds la mienne.

Envoyez-moi au plûtôt une réponse quelconque et recevez encore mille baisers de votre

fidèle et persévérant fiancé

Bruxelles, 27 Octobre 1847.

René.

Het billet is weg. Is het niet tè kort-af geweest? Zal het Julie niet tot wanhoop brengen? - Nog wentelen en schuiven de argumenten en overwegingen door zijn hoofd. De storm

[p. 409]

van verontwaardiging bedaart, - maar zijn overtuiging vervroomt zich in de warmte zijner liefde en schaart zich in een te onverwinnelijker slagorde. Hij zal zijn haat aan de geestelijkheid bedwingen, hij zal met liefde en eenvoudige rede zijn liefste tot een zuiver inzicht leiden; hij zal haar ook vooral de bepalingen van haar eigen godsdienst in hun eigenlijke beteekenis en strekking doen kennen.

Ma toute chère Julie!

Il y a quelques heures que je vous ai écrit un billet, sous l'impression fâcheuse qu'avait produite en moi le vôtre. J'ai peur que mon billet ne vous ait fait de la peine, et c'est pour cela que je vous écris plus amplement. Je n'ai rien cependant à révoquer, au contraire! mais je désire raisonner avec vous, afin que vous sachiez que le refus que j'ai opposé à votre demande ne provenait pas d'un manque d'amour, mais qu'il m'est dicté par ce que j'ai de plus saint, ma conscience. Puisse ce raisonnement vous convaincre que vous avez tort de subordonner notre bonheur, notre vie peut-être, à une condition, que je ne devrais jamais remplir.

Écartons avant tout deux choses: la première d'entrer en discussion sur notre confession respective. Vous savez combien j'ai toujours respecté la vôtre; je le proclame hautement: je ne voudrais pas que vous adoptiez la mienne. Les souvenirs de votre jeunesse, de votre mère et de vos plus pures jouissances se rattachent à cette religion. Pour vous en détacher il vous faudrait une indépendance d'intelligence, que je ne désirerais pas à voir dans mon épouse, à laquelle votre caractère perdrait plus peut-être, que ne gagnerait votre esprit. Encore une fois Julie, je vous aime comme je vous ai connue, adonnée de coeur et d'âme à vos devoirs religieux, et jamais la pensée n'entrera dans moi de vous y contrarier, ou de vous en détourner, soit directement, soit indirectement.

Ensuite: je consens à ce que nos enfans, si Dieu nous en donne, soient élevés dans votre religion. Sans doute ils me seront aussi chers qu'à vous; sans doute que j'ai le désir, que vous avez, de les voir d'accord avec moi dans les sentimens les plus sacrés. Cependant, comme nos confessions sont différentes, je sacrifie mon désir au vôtre. Par quels

[p. 410]

motifs? Vous les connaissez; - non pas parce que mon esprit donne à votre confession la préférence sur la mienne: s'il faisait cela, l'honnêteté, ma conscience m'obligeraient de me faire dès l'instant catholique, - mais parce que ma confession est moins exigeante que la vôtre. Je ne dis pas comme vous: hors l'église point de salut; et je conçois que dans cette conviction vous ne pourrez admettre de compromettre le salut spirituel de ce qui doit vous être le plus cher. C'est donc à moi de vous faire cette concession, tant que vous embrassez avec sincérité ce dogme de votre église. Un second motif est celui-ci: S'il appartient au père surtout de former l'esprit de ses enfants, c'est à la mère de former leur sentiment et leur coeur. Or la religion est surtout l'affaire du sentiment; la mère même est pour eux comme la première image de cette Providence Souveraine, qui doit les conduire par la vie: c'est à elle de leur apprendre à formuler leurs prières, c'est à elle d'observer, de nourrir, de diriger les premiers mouvemens de leurs âmes vers l'Infini. Foi, espérance, charité, c'est la mère qui leur prêche ces précieuses qualités. Donc ce serait injuste sous ces deux rapports de vous soustraire l'éducation religieuse de vos enfants.

Il reste donc établi entre nous: vous aurez le libre exercice de vos devoirs religieux; vous élèverez vos enfants dans la religion, que vous professez.

Mais ces concessions de ma part sont tout-à-fait personelles. Je vais m'expliquer. Supposez que j'aimasse une catholique autre que vous. Nous avons nous autres Protestants le préjugé, si vous voulez, que dans votre confession la forme l'emporte souvent sur le fond, et que la transgression des premiers commandements de Dieu s'y retranche souvent derrière l'accomplissement fidèle du rituel extérieur. Supposez donc que la fiancée que j'aimais, ne fût pas comme vous, qu'elle fût fanatique, qu'elle fût ignorante des premiers éléments de sa religion, qu'elle fût indifférente pour ce qui touche Dieu et nos relations avec lui; l'approuveriez-vous, si j'abandonnais à une telle femme, quoique catholique, le soin de l'éducation religieuse de mes enfants? Moi, en conscience, je devrais me blâmer. Et si pour la concession que je vous fais, ma conscience m'acquitte, c'est parce que je vous connais et que je sais que votre piété n'est pas factice et votre dévotion exempte de

[p. 411]

bigotterie. Encore une autre réflexion. Je désire que vous ne devenez jamais Protestante: mais cependant vous êtes changeable, tandis que votre église ne l'est pas. Même en ne changeant pas, vous pourriez avoir sur l'indispensabilité du catholicisme pour le salut, des vues plus larges, que vous ne l'avez maintenant et comme en effet plusieurs de vos principaux docteurs en ont eu; serais-je donc obligé de garder envers un troisième quelconque une obligation, dont vousmême m'auriez dispensé? Ainsi pour ne tromper personne, je dois modifier la promesse qu'on me prescrit en tout cas de cette manière, qu'au lieu de promettre que mes enfants soient catholiques, je déclare consentir à ce que nos enfants soient élevés par leur mère dans la religion qu'elle confesse.

Encore sous un autre rapport cette obligation n'est personnelle qu'entre vous et moi. Je ne puis la faire que verbalement ou par écrit à vous, parce qu'à vous seule et à nul autre j'accorde le droit de me prescrire quoi que ce soit à l'égard de l'éducation de mes enfants. Aussi vous seule devez juger si ma parole, soit verbale soit écrite, vous donne assez de garantie et d'après ce que vous en jugez, vous pouvez prendre vos engagemens envers votre Eglise. Pour moi l'église catholique n'est rien, comme moi je ne suis rien pour elle. Il n'y a aucun rapport entre nous et par conséquent aucune obligation bien assise ne peut exister entre elle et moi. Une telle obligation serait factice et je pourrais y manquer sans beaucoup de remords, tandis qu'une obligation envers vous serait réelle et sacrée. Vous pouvez vous engager envers l'Eglise que vous élèverez nos enfants dans son sein. Soit, je ne m'en mêle pas et je ne vous empêcherai point de satisfaire à vos engagements. Mais que moi je promettrais que, n'étant pas moi-même catholique, je fasse de mes enfants des catholiques, serait un absurdité. Ce serait me mettre à la merci du premier Jésuite venu, qui sous prétexte du soin de leurs âmes m'arracherait, à défaut de leur mère, mes enfants.

Ces obligations, que vous vous imposez à l'égard de votre église, ne me regardent pas. Pour obtenir une dispense dans un mariage, votre église pose trois conditions 1^o que le parti dissident n'empêche pas le parti catholique dans l'exercice de ses devoirs religieux - je vous le promets - et que le parti catholique n'abandonne pas sa religion. C'est à vous

[p. 412]

de prendre cet engagement, 2^o que le parti catholique tâche de ramener le parti dissident au sein de l'église. Je ne vous demande pas si on a exigé de vous cette promesse: vous êtes libre d'y répondre comme vous jugez devoir le faire. 3^o que les enfants soient élevés dans la religion catholique; c'est encore à vous de prendre cet engagement, de juger si vous pouvez l'accomplir et d'y satisfaire. Je ne m'y oppose pas, voilà tout ce que je puis dire.

Que votre dispense vous soit accordée ou refusée, je n'en tiendrai pas moins la parole que je vous ai donnée. Mais si de moi on demande une obligation envers Rome plutôt qu'envers vous, je la refuse positivement.

Et maintenant si l'on refuse d'envoyer votre demande à Rome, ou si de là on ne l'accorde pas, que ferez-vous, ma chère Julie?

Vous vous flattez peut-être de m'arracher dans un ravissement d'amour la promesse, que je ne veux pas donner à tête reposée. Vous comptez peut-être qu'il m'est impossible de renoncer à vous et par l'immense affection que j'ai pour vous, vous me pousserez au désespoir. Et moi je ne dis pas, que je n'aurais pas la faiblesse de succomber à l'épreuve. Mais dans ce cas-là, par tout ce qui nous est cher, ma bien-aimée Julie, je vous dois un avertissement sérieux. Le triomphe que vous obtiendrez sur moi de cette manière, vous perdrait dans mon estime; je vous considérerais moins comme mon amie que comme ma séductrice, et les regards d'amour que je jetterais sur vous et sur nos enfants seraient mélangés de l'expression d'un ineffaçable remords. Serions-nous encore heureux comme nous nous promettons de l'être?

Donc il nous faut un autre expédient pour sortir de cette difficulté. Car j'aime bien plus à me répéter vos paroles, qui retentissent encore dans ma chambre ‘Non, non, non, Octavie, quand on s'aime bien, on ne se quitte jamais’ que ces autres, qui ont été suivies de tant de larmes: ‘alors nous ne nous marierons pas.’ Le mariage et le mariage prochain doit être pour nous deux un point établi. Je l'ai obtenu en luttant avec ma famille, plus que je ne vous ai jamais dit: je l'ai obtenu avant tout dans votre intérêt. C'est à vous maintenant de me faire une concession et cette concession: c'est le mariage purement civil, s'il n'y a pas d'autre moyen d'atteindre nos voeux.

[p. 413]

D'après les règles de votre église un mariage mixte ‘est illicite mais valable’, le parti catholique qui le contracte n'est pas en péché mortel et, le mariage contracté, l'usage des saints sacrements ne lui est point interdit. Les déclarations du Saint-Siège contre ces mariages ont été faites plutôt pour restreindre les fréquents abus que pour en interdire la célébration.

Dans votre cas il n'y aura pas abus. Si votre père ou un de vos parents avait mis opposition à notre union, qu'auriezvous fait? Vous l'avez dit vous-même: vous auriez présenté acte de soumission. L'église aime à comparer sa relation aux fidèles à celle de la maternité. Aussi une demande en dispense est comme une acte de soumission envers la mère église. Si elle la repousse, agissez comme vous agiriez envers votre père. L'acte de soumission ne vous délie pas de vos devoirs: il vous affranchit pour un cas spécial de l'obéissance que vous devez à vos parents, sauf à vous obliger pour le reste d'accomplir envers eux les devoirs d'une bonne fille. Pour la demande en dispense c'est à peu près la même chose: vous déclarez reconnaître l'autorité de votre église, de vous y soumettre pieusement, religieusement, sauf dans le cas de votre mariage, où une voix plus forte que la sienne vous oblige à vous soustraire à ses arrêts.

L'église - c'est la formule usitée - accorde sa dispensation aux mariages mixtes afin de prévenir un plus grand scandale. Je désirerais savoir ce qu'on entend par scandale. Je rends grâces à Dieu que nous n'avons jamais profané notre amour, que je n'en ai même jamais eu l'idée. Vos charmes extérieures auraient été encore dix fois majeures, la pureté de votre âme imposait encore plus fortement à la mienne. Si on appelle cela scandale, nous en repoussons l'idée avec une énergie égale. Serait-ce peut-être scandale que d'exposer deux existences à se traîner séparément dans un sombre désespoir, et d'y dépérir en maudissant la flamme que Dieu même avait allumée dans leurs âmes? Alors ce scandale n'est pas de notre faute, mais de ceux qui auront provoqué notre séparation. Ou serait-ce un scandale que de publier devant l'état civil les bans d'un mariage de l'affection la plus pure et auquel rien ne manque que le conjungo du prêtre? Alors il conviendrait bien à l'église

[p. 414]

de lever cet obstacle, et d'accorder à deux amants dont les sentimens sont restés honnêtes et qui ont su se respecter, ce qu'elle concéderait à une nécessité produite par des souillures mutuelles.

Réfléchissez donc, chère Julie, sur mon projet. Nous ferons publier au plutôt nos bans à l'état civil en attendant votre dispensation demandée. Nous motiverons cet empressement par la position difficile où vous vous trouvez. Le mariage ne doit avoir lieu, d'après la loi, que dans un mois après la publication des bans. Mais notre mariage une fois publié peut avoir lieu le lendemain de l'arrivée de votre dispense. Je suppose même qu'une fois les bans publiés on trouve moins nécessaire d'attendre la décision de Rome et qu'on vous accorde votre permission ‘afin d'éviter un plus grand scandale.’ Ou si malheureusement un refus arrivait d'en haut, nous effectuerons notre projet sans attendre davantage.

Il y a bientôt trois ans, ma chère fiancée, que vous m'avez donné votre parole, en n'exigeant rien, que le libre exercice de vos devoirs religieux. Je n'ai pas hésité. Le lendemain on ajoutait la condition que nos enfants fussent élevés dans votre profession. Je n'ai pas hésité, je vous ai même communiqué alors ma manière de voir dans cette matière. L'année passée ces conditions m'ont été répétées. Je les ai acceptées encore une fois par écrit. J'avais droit dès lors de croire que les difficultés étaient aplanies.

Maintenant que veut votre dispense? qu'il vous soit permis de vous marier solennellement -? Non pas solennellement, mais dans l'obscurité d'une sacristie, où je serai à côté de vous, comme un réprouvé exclu des privilèges dont vous jouissez. Et dans l'extrême urgence, vous ne me sacrifierez pas cette satisfaction pour vous?

Tout vous dit, que je tiens à ma religion comme vous tenez à la vôtre. Eh bien! quand ai-je insisté, moi, que mon mariage se célèbre religieusement à mon église? Et cependant elle ne fermerait pas à vous ses trésors, même étant catholique; et cependant, quoique le mariage ne compte pas parmi nos sacrements, ce n'est pas moins pour nous un acte religieux par lequel on offre sa vie et son coeur à Dieu; et cependant un de vos premiers docteurs, St. Thomas, a dit que notre baptême même nous rendait admissibles aux autres sacrements

[p. 415]

de l'église catholique. Et cependant, enfin, je ne refuse pas de me soumettre à l'humiliation qui m'attend, par amour pour vous: je ne me suis refusé à rien qui pût combler ce qui malheureusement nous sépare.

J'ose le dire Julie, parmi cent maris réputés catholiques, vous n'en trouverez pas dix qui veilleront si bien à la liberté de votre culte, que votre futur protestant. Et en retour de cela que demandé-je? Dans la dernière extrémité un acte de courage, un acte dont votre conscience vous dit que le bon Dieu vous acquittera, un acte que l'église reconnaît pour valable et dont elle vous donnera l'absolution, s'il est accompli.

A tout ce que j'écris, je n'ajoute pas de supplications amoureuses; je dédaigne cette ressource, quand il s'agit de la résolution d'un esprit éclairé et d'une conscience calme. Je ne suis pas venu moi-même pour ne pas préoccuper par mes larmes et mes protestations votre jugement. Promettezmoi qu'aucun autre - j'excepte, si vous le voulez, votre confesseur - n'influence sur votre décision. Je prie que Dieu vous éclaire et que votre résolution raffermisse et augmente encore l'amour, que vous voue

Bruxelles, 27 October 1847.

Votre René.

Een slapelooze nacht vol woelende gedachten bracht de angst, - de zwarte angst voor wat zoo menigmaal den eenvoud van recht en rede nekt: de machtige drogreden, het verleidelijk schijnbeeld. - Als men Julie eens voorhield, dat het verbreken van haar liefste aardsche banden, een heilige plicht was tegenover God, en noodig voor haar eeuwig heil? Als men haar vroom en gevoelig hart eens voor de dweepzucht week maakte en opjoeg tot het martelaarschap? - En zijn rustige fierheid van den vorigen avond krimpt ineen voor deze booze vizioenen. Tegen dezen sluipenden vijand helpen geen blanke wapenen. En op het sterke, zachte betoog der liefdevolle zekerheid, volgt toch nog de smeekbeê van den weerloozen hartstocht.

P.S. Mon cher Ange, J'ai écrit cette lettre hier soir; puis je me suis couché. Mais j'ai passé une nuit d'insomnie et de terribles angoisses. Je sens que la question de notre mariage est pour moi une question de vie ou de mort. Oh!

[p. 416]

après deux ans d'amour la plus constante, la plus pure, ne m'abandonnez pas! Ne faisons pas naufrage à la vue même du port. Sans doute qu'on profitera de cet obstacle pour tâcher de nous désunir encore; peut-être quand vous renoncerez à moi, le coeur brisé, on vous représentera cet acte comme un sacrifice agréable à Dieu; peut-être l'eglise assurera votre avenir terrestre, lorsqu'elle pourra se glorifier de vous, comme d'un modèle d'abnégation. Je crains qu'un moment d'exaltation ne produise un résultat funeste pour votre René. Mais réfléchissez que cette exaltation qui vous donne de la force se ralentira: et qu'alors succèderont les souvenirs désormais amers de ces deux années d'amour que nous avions ensemble, qu'alors l'image de votre René se présentera à votre esprit non comme il était quand il vous aimait, mais comme traînant une existence de désespoir et d'anéantissement.

Oh, Julie, je ne cesserai jamais de vous aimer et de vous regretter, je prierai toujours Dieu qu'il vous donne ce repos d'âme, qui dans pareil cas ne serait jamais la part de

28 Oct.

Votre René.

Reeds voor zijn eersten brief inmiddels, was het verschrikte meisje, dat het gevaar zoo in 't minst niet voorzien had, - en mèt haar de aanstonds inbindende geestelijkheid, - bezweken. Doch haar schichtig antwoord toont allerminst, dat zij overtuigd was.

Cher René!

Je ne vous parlerais pas de l'effet que votre lettre a produit sur moi. Je vous dirais seulement de venir le plutot possible, votre présence est ici nécessaire. peut-être les nouvelles que j'ai à vous dire vous seront agréable, du moins c'est ce qu'espère

Liège le 28 Oct. 1847.

Votre Julie.

en hâte.

[p. 417]

Zijn tweede brief echter, dat vlekkeloos en edel pleidooi, en de mondelinge herhaling ongetwijfeld van alle die dringende beweegredenen, hebben haar hart en haar geest geheel gewonnen.

Geen woord meer van oneenigheid over deze zaak zal langer de brieven verduisteren, en als later de dispensatie uitblijft, zal Julie zelfs onmiddellijk toestemmen, voorloopig alleen voor de wet te huwen. De lucht was voorgoed gezuiverd, en tot hun huwelijk toe werd hun geluk immer stralender, en zonder smet.

‘Aucun nuage n'a troublé notre ciel: pas une vivacité de votre René, pas un entêtement de ma Julie. Nos regards semblaient se deviner, nos pensées se rencontrer, nos volontés se fléchir d'avance pour n'en former qu'une seule. Oh, que nous sommes heureux, ma chère Julie de nous aimer tant...’

‘Mille fois merci, pour vos regards si tendres, vos “pas plus” si modestes, vos étreintes si ferventes....’ En nogmaals halen wij die zoete en altijd nieuwe liefkoozingen aan; - de correspondentie, en haar vurige têerheid, spoedt ten einde. Weldra zal, na het huwelijk, (op een enkele uitzondering na) alleen meer de stem van den zoon aan zijn moeder vernomen worden. Wij koesteren ons, voor het laatst, in deze aanbidding, en in deze dartele verliefdheid.

‘Chère enchanteresse, avec vos yeux si perçants et si doux, avec vos lèvres si prudes....’

‘Oh cher, cher Ange, comme il me tarde de vous revoir, rien que pour rêver avec vous sur notre avenir. Vous êtes si belle, quand ces rêves-là semblent vous plaire, malgré que vous m'appelez un grand sot. Mais si aimer est une sottise, soyez bien persuadée que je ne me corrigerai jamais, mais que je resterai toute ma vie votre grand sot René.’

En het wordt heugelijk:

‘Déjà je vois devant mon imagination le timide sourire avec lequel dans huit jours vous lèverez vos regards vers votre hôtel de ville, où votre nom se lira combiné avec le mien.’

Zij schrijven elkaar nu ook trouw als fiancé en fiancée. Nog eenmaal zal hij naar Brussel teruggaan, om voor zijne Julie de nieuwe woning in te richten, en onder meer - want

[p. 418]

hij liet zich door niets ter wereld in zijne idealen verstoren - ‘à lui monter sa petite chapelle....’

‘Et tous ces préparatifs faits, il reviendra à Liège: il y passera les derniers huit jours de ces heureuses fiançailles: et puis il vous emportera encore plus dans ses bras, que par la diligence du chemin de fer et nous ferons étape à Louvain et nous reviendrons à Bruxelles - pas tout-à-fait comme nous étions avant de partir.’

De zeventiende November, ofschoon zij niet bij elkander zijn, is een bizondere feestdag voor hen; het is de derde verjaardag van.... het blauwe briefje!

‘Pour ce jour je me réserve le plaisir de relire toutes vos lettres, dès la première que j'ai reçue; je m'y plairai à raviver devant ma mémoire toutes les phases de notre liaison, toutes les calamités qui ont été des triomphes de notre amour, tous les obstacles qui n'ont abouti qu'à rapprocher de plus près nos coeurs; mais surtout je savourerai le souvenir de ce progrès si lent et cependant si sensible dans votre tendresse: lenteur dont je vous remercie maintenant, parce qu'elle m'a prouvé que les trésors de votre affection ne s'épuiseront jamais.’

En beiden schrijven zij den avond te voren. ‘Dès ce soir’, zoo vermeldt hij het bijna Roomsch ritueel, dat hij met hare brieven bedrijft, ‘dès ce soir je mets de côté la dernière lettre que vous m'avez écrite pour la remplacer pendant la journée de demain par votre lettre du 17 Novembre 1844, - l'heureux billet bleu, si correctement écrit sur des lignes. Ah ça, ce serait une charmante idée, si le billet que j'attends demain, fut encore écrit sur des lignes, séparées par une distance respectueuse.... Bonne Julie, bonne lettre bleue!’

En zij van haar kant:

Cher René!

Voila donc trois ans que je vous donnais un peu d'espoir. Alors qu'éprouvais-je pour vous? de l'amour? non, quoique vous ne m'étiez pas indifferent; mais maintenant, quel changement: mon coeur est si plein d'amour, que ne sais comment vous l'exprimer. Non jamais cher René! vous n'auriez su

[p. 419]

trouver une fiancée qui vous aimerais plus que je ne le fais, et qui se promet tant de jouissance en ne travaillant qu'a faire le bonheur de son cher époux. Auserai-je vous le dire, que moi-même je soupire après le jour ou nous ne devrons plus nous quitter, tant il me tarde de vous prouver que tout ce que je vous dis est sincère. Ah! cher René, quel plaisir se serait pour moi de vous entourer de soins, de vous accabler d'amour, de tendresse, c'est seulement alors que je me conterais heureuse.

Mon Dieu! que serai-je devenue si j'aurai du renoncer à vous: mais non, cela était impossible, aussi Dieu ne l'a-t-il pas permit, et ne le permettera jamais; car une fois unis, c'est alors que nous tiendrons le plus l'un à l'autre, n'est pas cher fiancé?

Wie was er dermate voorbestemd, om zijn geduld te moeten oefenen, als de ongeduldige ‘Bakkes’, die wel nooit zóó ongeduldig als thands was geweest? De schipper met zijn goed uit Holland kwam niet aan, noch het zilver, dat door Isidore of Grégoire over de Limburgsche grenzen gesmokkeld zou worden, noch zelfs het hem beloofde geld, - zoodat hij niet eens naar Antwerpen reizen kon, om een onderzoek naar dien schipper in te stellen, en nog veel minder naar Luik. Hij zat in Brussel gevangen, en brief na brief spreekt van die tergende gevangenschap, - die hij overigens, bij de nadering van het huwelijk, met joligheid draagt. Zie maar eens deze uitmuntende paradox:

‘C'est heureux encore que nos lettres ne soient pas nousmême. Car bien sûrement dans ce cas elles ne parviendraient pas à leurs adresses. Elles s'arrêteraient à Tirlemont ou à tout autre endroit ou les convois se croisent, pour s'embrasser et dans cette tête-à-tête elles oublieraient entièrement leur destination. Quoiqu'il en soit, je porte envie à ma lettre parce qu'elle vous verra avant moi, parce que vos beaux yeux se baisseront sur ma lettre avant que sur moi, parce que vos mains la toucheront avant qu'elles ne pinceront (selon leur habitude) les joues de votre gros.’

Ook van buiten af kwam hem in dien laatsten tijd menige vreugde. Tegenover de bezwaarlijkheden der oude mevrouw Van den Brink, was hem, op het eind van November, de

[p. 420]

‘beraden goedkeuring’ zijner trouwe leermeesters, Bake en Geel, een groote voldoening; en den 29^sten November kon hij zijner moeder melden:

‘Op het oogenblik dat ik bij herhaling zoovele offers van u vorder, is het mij welkom u een verheugend berigt te kunnen meedeelen. Prof. Bake is er in geslaagd, voor het aanstaande jaar een toelage van 500 guldens van het gouvernement voor mij te verwerven. Juist op den dag van mijn ondertrouw is die blijde tijding voor mij te Brussel aangekomen. Er is zelfs de hoop gegeven, dat die toelage in een volgend jaar herhaald en welligt vergroot zal worden. Mijne bruid en ik hebben de onvergetelijkste dagen van innige liefde en vurige tederheid gesleten. Wij wedijveren met elkander wie den ander het liefst heeft en in die liefde het gelukkkigst is. Geheel mijn hart hangt aan haar, zoo als het hare aan mij. Onze liefde is even vroom en zuiver als warm en hartstogtelijk. Geef ons uwen zegen, waarde Moeder, en bid voor ons den Allerhoogsten, dat hij ons den zijnen niet onthoude.’

In dien zelfden brief vertelde hij haar, hoe hij ‘even buiten de poort van Brussel een zeer welgelegen woning van drie fraai gemeubelde kamers had gehuurd’.

Nu begint dan de tijd zienderoogen te korten. De dag is nabij ‘que nous ne nous séparerons plus, mais que je vivrai et mourrai dans vos beaux bras.’ En hij duizelt en weet geen woorden meer voor zijn geluk. ‘La tête me tourne’, ‘mes yeux se troublent’, ziedaar de uitdrukkingen van geluksverbijstering, die gedurig weerkeeren. Of wel hij wordt rumoerig, ja bijna ruw van uitgelatenheid: ‘ma méchante canaille de fiancée avec vos joues rondes et vos grands yeux bleus’, noemt hij niet ergens zóó de zachte Julie, die zijn heilige is?

En eindelijk reist hij voor het laatst naar Luik. De dispensatie is niet gekomen. Doch Julie verzet zich niet langer. De liefde is ook haar te machtig voor verdere gewetensbezwaren. Uit de Cloche d'Or, de stille woning van Mademoiselle Noël, trouwen zij, heel eenvoudig, op dat Stadhuis van de Place du Marché, dat hij er vier jaar te voren zeker niet op had aangezien.

Een gouden winterzon vergloriede hun huwelijksdag. -

[p. 421]

De gouden klok, toen zij nog omzagen, scheen wiegelende hun in te luiden een nieuw leven vol geluk.

L'an mil huit cent quarante sept, le vingt un décembre ont contracté mariage à Liège: Renier Corneil Bakhuyzen Bakhuizen Van den Brink, docteur ès lettres, né à Amsterdam, Hollande, le vingt huit février mil huit cent dix, y domicilié, fils majeur de Thierry Bakhuizen Van den Brink, décédé à Amsterdam le quatorze août mil huit cent quarante et de Eve Jacobine van Eibergen, - et

Julie Marie Hélène Simon, sans profession, née en cette ville le treize mai mil huit cent vingt trois, domiciliée en cette ville, place du Marché, fille de Gregoire Joseph Simon, sans profession au même domicile, consentant par acte passé le cinq novembre dernier, devant Maître Weustenraad, notaire à Montzen arrondissement de Verviers, et de Marie Catherine Bertrand dit Béto, décédée en cette ville le huit janvier dernier.

Approuvé la rature d'un mot nul.

[p. 422]

Hoofdstuk VIII.
De latere jaren.

‘Jusque dans la mort’ -

Het leven van Bakhuizen van den Brink had, in zijn meest menschelijke kern, zijn doel bereikt. Zijn zoetste droom, de vereeniging met Julie, zoo langen tijd met even zuiveren hartstocht als vrome zelfbeheersching nagestreefd, was in vervulling gegaan. Nooit was een paar gelukkiger, en duurzamer gelukkig. Een geluk, na zooveel geduldigen strijd gewonnen, kon immers niet anders dan blijvend zijn? Het innig accoord hunner eerste brieven aan Van den Brink's moeder, op het eind van December 1847, als zij een week getrouwd waren, - het geeft den toon aan, die tot het laatste toe getrouwelijk en onverzwakt vernomen zal worden.

‘Zóó heb ik u nog nimmer een nieuwjaarsbrief geschreven,’ vangt Reinier aan - ‘met mijn lief vrouwtje tegenover mij, vol van de dankbaarste gevoelens voor de tederheid en trouw die gij mij in de laatste tijden hebt betoond, vol van de vrolijkste verwachtingen en van de beste voornemens voor de toekomst. Al wat te dien opzigte in mijne ziel leeft, is verhoogd en verdubbeld door dat ik die gewaarwordingen, die wenschen, die voornemens dele met haar, die mijne hoogste schat op deze wereld is.

En zij is gelukkig in mijne liefde zoo als ik het ben in de hare. Wij omhelzen elkander als twee tortelduiven en naar mate mijne zedige bruid vroeger terughoudender was, schijnt zij mij thans te willen overtreffen in betuigingen en uitstortingen harer tederheid.’

Dan, na met de gebruikelijke heilwenschen zijn brief te hebben besloten, moet hij het nog eenmaal zeggen, zijn onzegbaar geluk:

‘P.S. Beste Mama! Ik wenschte u eens onder kussen en tranen te kunnen vertellen, welk een Engel mijne Julie

[p. 423]

is; om dit op het papier te doen, schieten mij de woorden te kort.’

En hoe helder en dankbaar klinkt háár briefje met het zijne tezamen:

Chère Maman!

Eh quoi! ce bonheur m'était donc encore reservé de pouvoir prononcer de nouveau ce nom si doux de Maman. Combien de reconnaissance ne dois-je pas a Dieu de m'avoir accordé une telle faveur et surtout de m'avoir donné un époux tel que notre cher René. Vous dire, chère Maman, tout le bonheur que j'éprouve ce serait impossible, je ne puis trouver un mot pour vous exprimer tout ce qui se passe dans mon coeur; qu'il vous suffit de savoir que je suis la plus heureuse des femmes depuis qu'il m'est permis de ne plus quitter mon cher René.

Pardon chère Maman, si je m'écarte un peu du sujet pour lequel je désirais vous écrire, mais comme nouvellement mariée toutes mes idées se reportent vers mon époux, pour qui je sens tant d'amour que si l'on voulait m'écouter, je ne me lasserais de parler de mon bonheur. Mais vous chère Maman, vous, qui est la mère de René vous ne vous lasserez pas d'en entendre parler, au contraire, votre coeur ne se réjouit-il pas en pensant à notre félicité?.................

En voor het eerst zien wij de onderteekening: J. Bak. van den Brink.

Den 17^den Januari 1848 volgt als altijd de felicitatie-brief met den verjaardag der oude moeder.

Wij halen er dit uit aan:

‘Wij leven gelukkig: geene onvergenoegde trek is nog op het aangezigt mijner Julie te lezen geweest, maar vele uitbarstingen van het reinste, zuiverste gevoel van geluk. Wij hebben elkander onuitsprekelijk lief en de laatste angel van zorg die in het hart mijner lieve overbleef is thans verdwenen. Zij heeft hare dispensatie ontvangen en voorleden Zaturdag acht dagen zijn wij in beide kerken kerkelijk getrouwd.

Mijne Julie gelast mij uitdrukkelijk u te danken voor het fraaije tafellinnen. Zij was buiten zich zelve van blijdschap

[p. 424]

over de reusachtige tafellakens en de fijne servetten en handdoeken. Ik geloof dat zij ze alle dagen verplaatst en verschikt in hare commode. Maar voor onzen schralen kleinen disch zijn zij waarlijk al te groot en al te mooi.

Ook het bed en beddegoed is alles wat wij wenschen. Wij slapen en koesteren ons als Prinsen. Ik vergat bijna onder mijne wenschen voor uwen verjaardag in dit jaar een kleinzoon of kleindochter: wij zullen ons best doen.

Tracht daarom wel te zijn: want zoo de beden verhoord worden van uwe dankbare kinderen, dan wachten u in het aanstaande jaar vele zegeningen, en mogt het zijn, de zegening des wederziens.’

Met de bereiking van haar doel, verliest de liefde ongetwijfeld aan grootheid van bewegingen. De verheven drift der onvervulde hartstochten gaat liggen op de zoele aarde der vervuldheid. De droomen en hun ideale schijn worden een werkelijkheid, die, bij al haar intieme schoonheid en onvolprezen vreugden, haar dagelijksche doening meebrengt.

Waar vóór het huwelijk de liefde ten langen leste het gansche bestaan van onzen held doorlaaide en alle andere gedachten en bedrijven verschroeide in zijn geest, - daar heeft zij nu een veilig thuis gevonden, en het persoonlijk leven, het leven van den ruim rond zich blikkenden mensch, van den geleerde, van den vaderlander, herneemt zijn rechten.

Het groote jaar 1848 leefde deze geduchte Loevensteiner met vurigheid mee; doch scherper dan ooit deed het hem de pijn zijner ballingschap gevoelen. Als onze provincie Limburg in gevaar schijnt, richt hij den bekenden brief tot den Brusselschen gezant, waarin hij aanbiedt, onze historische rechten op dat gewest tegenover Europa te verdedigen.¹⁾ Hij maakt er zich bijna een verwijt van, 500 gulden uit de schrale staatskas te zullen trekken, en als het geld uitblijft, komt hem dat niet dan billijk voor en stelt hij zich beschikbaar ‘op iedere plaats, in iedere betrekking’.

Daarnevens had hij zijne archief-onderzoekingen met den ouden ijver hervat.

1) Nalezing op de Brfw. blz. 368.

[p. 425]

En niettegenstaande dat alles, - zoo dan zijn liefde met haar vertwijfelingen en gestrekte begeerten niet langer zijn gansche leven beheerschte, was zij verminderd? Integendeel! Op haar eigen gebied teruggetrokken, was zij daar slechts verinnigd en verdiept, werd zij te klaarder slechts en te vaster, ondanks veel tegenspoed, of, eer misschien, daarin gestaald.

Nauwlijks een maand getrouwd, werden Julie en René beiden ziek; het was een kwade griep, tengevolge waarvan Julie geruimen tijd sukkelend bleef. Zij klaagde over steken in de zijde, zij hoestte. En monterde zij haren René al op, die kon soms de angst-gedachte niet weren aan het lot van Thérèse en van Titine....

Daarbij werden de geldelijke omstandigheden van bekrompen allengs kommervol, en Julie, die thuis weinig zuinigheid had geleerd en van aard ook wat gemakzuchtig was, is misschien niet de bedrevenste huisvrouw geweest.... Doch was dan hun huiselijk leven al evenmin verschoond van gebrekkigheid en verontrusting, - daarbinnen-in gloorde, en groeide immer in glans, het vlekkeloos geluk hunner liefde. Het erlangde een nieuwen vreugde-gloed, toen het hun duidelijk werd, dat hun een kind geboren zou worden.

Zoo leefden zij in bijna schamelen eenvoud. Een teekenender document van het leven dier twee in den verderen loop van het jaar 1848, dan de wat eentonige brieven aan de moeder, is de volgende bedankbrief aan Oom en Tante Van den Brink, nadat die - eerste echo van René's verwanten! - een welgevulde luiermand ten geschenke hadden gezonden:

Waarde Oom en Tante!

Bijna heb ik geen woorden om u de aangename verrassing te beschrijven, die voorleden Vrijdag aan mijne Julie en om harent wille aan mij te beurt viel, toen Vrijdag de groote luijermand uit Holland bij ons aanlandde. Reeds een paar dagen vroeger had Daan S. mij toegezonden wat Mama voor mijne lieve had ter zijde gelegd. Zij was er blijde mee, maar ik had haar verzwegen, wat zij bovendien nog te wachten was. Meer dan over den geldelijken bijstand, hoe welkom ook, verheugde zij zich over den inhoud van den ouderwetschen mand. Het was haar of zij hare aanstaande

[p. 426]

kleine reeds gekleed en gebakerd voor zich zag. Sedert Vrijdag houdt zij zich dan ook onafgebroken met wasschen en bleeken, met verknippen van het bijgevoegde batist en linnen bezig, en het fraaije geborduurde borstrokje bewondert zij met eene soort van heiligen eerbied in de gedachte, dat het een erfstuk is dat van den vader op den aanstaanden zoon overgaat.

Mijne Julie ondervond eene verhooging van hare vreugde door dien het toegezondene niet alleen met een allerliefst geschenk van u, maar ook met een regt hartelijken eigenhandigen brief van u, begeleid was. Ik ben u vooral voor het laatste opregtelijk dankbaar. Tot nog toe had zij van de zijde mijner familie niets vernomen, dan brieven wegens Mama in eene haar vreemde taal geschreven. Ik behoef u niet te zeggen dat eene correspondentie op die wijze gevoerd voor het gevoel altoos eene soort van klove tusschen de correspondenten laat. Eene regtstreeksche brief van Tante in het Fransch was dan ook aan haar zoo welkom, dat zij dadelijk den aandrang van haar hart gevolgd heeft, met den uwen in dezen bijgaande zoo spoedig zij daartoe gelegenheid had, te beantwoorden.

Wat mij betreft, hoe hartelijk lief ik haar heb, zal u wel gebleken zijn uit hetgeen Mama en anderen u uit mijne brieven hebben medegedeeld. Al het geluk dat ik van de vereeniging met haar verwachtte is mij ruimschoots ten deele gevallen: zij is de teederste, de meest zich zelve opofferende echtgenoote. Bij deze gevoelens kunt gij u een denkbeeld maken, wat ik ondervond toen hare gezondheid in het begin des jaars waarlijk ontrustende schokken leed. Goddank, heeft zich alles ten beste geschikt. Oogenschijnlijk ten minste: maar met zekere onrust zie ik de toekomst te gemoet, minder nog wat de groote ontknooping, die wij tegen het einde des jaars wachtende zijn, betreft, dan wel met opzigt tot den toestand, waarin zij zich zal bevinden, nadat alles wel afgeloopen is.

Mijn huiselijk geluk is het beste wat ik u van mijzelve te melden heb. Alles is bij het oude: mijne nationaliteit worstelt met en tegen al het vreemde in zeden en denkwijze, dat mij omgeeft: dadelijke uitzigten op vreemden bodem heb ik niet; en wanneer ik mijne blikken in de toekomst sla, rusten zij het liefst op het vergezicht van mijn dierbaar vaderland.

[p. 427]

Eene inwendige stem zegt mij, dat ik daar eenmaal zal wederkeeren, en eene rust en geluk vinden, die mij elders ontvliedt.

Voorts klagen doe ik niet. Van den ochtend tot den avond heb ik arbeid die mij inspant, en tevens de genoegelijke gewaarwording van in de studie te vorderen, waarheen mij de omstandigheden hebben gevoerd. Daarenboven dit jaar moge een jaar van onheilen zijn, het is geen jaar waarin men zich verveelt. Al wat in de wereld om ons gebeurt, houdt den geest in een weldadige spanning en geeft de stof voor nieuwe en bijna hoogere denkbeelden. Het is een jaar waarin men gevoelt dat men leeft en waarbij een zwerveling als ik zich steeds beklagen zou, dat hij niet zoo kan medeleven als hij zelf wel zou wenschen.

Hier in Brussel echter zou men op het oogenblik niet zeggen, dat er zulke onweerswolken in Europa broeden of losbraken. Men bereidt Septemberfeesten voor, zoo luisterrijk als men het zich niet herinnert, en die een Hollander ditmaal zal kunnen aanzien zonder zich dood te ergeren. Zij zullen eene herinnering opleveren van de luisterrijke feesten van vroegere dagen, zoo als de rederijkers en de natiën der kooplieden die gaven.

Voeg daar bij, dat hier eene tentoonstelling is geopend, die bewijst dat België met reuzenstappen terug gaat tot de glorierijke dagen der Antwerpsche en Vlaamsche school. Er is een kolossaal stuk onder anderen van Wirtz, dat zonder overdrijving gerust naast de beste voortbrengselen van Rubens kan geplaatst worden. Het is een stuk zooals er in ééne eeuw noch hier noch elders is gepenseeld. Hoe jammer, heb ik onder het doorwandelen der tentoonstelling bij mij zelven gedacht, hoe jammer dat ik mijnen oom niet met een tooverslag aan mijne zijde kan plaatsen.

Hartelijk hoop ik dat dit schrijven u in eene goede gezondheid moge aantreffen; hartelijk beveel ik mij en mijne vrouw in uwe vriendschap en in die uwer kinderen. Groet ze van onzentwege met kus en handdruk. Opregtelijk zeg ik u nogmaals dank voor de vele vroegere en voor de nieuwe bewijzen uwer belangstelling in mij. Rekent op de duurzame erkentelijkheid van

Uwen liefhebbenden Neef

Brussel, 18 September 1848.

Reinier.

[p. 428]

Den 17^den Januari des volgenden jaars was Julie alweder zoo ver, dat zij Mama Van den Brink ook zelve een verjaarsbrief kon schrijven; de kleine Julie was twintig dagen.

‘Combien ne dois-je pas remercier Dieu de tout le bien qu'il me fait: il ma donné (j'ose le dire) l'époux des époux et maintenant il nous donne un enfant qui fait déjà toute notre joie.’

In den loop van het jaar 1849 moet Van den Brink, om redenen die wij slechts gissen kunnen, voor korten tijd uit Brussel, of liever uit België - zij woonden thands in het landelijk Uccle - de wijk nemen. ‘Zeer mijns ondanks,’ schrijft hij in het fragment van een vierde rapport, dat het Vijfde Deel der ‘Studiën en Schetsen’ brengt, ‘zeer mijns ondanks werd ik genoodzaakt voor eenige maanden België te verlaten en ik had niets beters te doen dan die nieuwe uitlandigheid dienstbaar te maken aan het onderwerp mijner studie. Omstandigheden met wier opgave ik Uwe Excellentie niet lastig vallen mag, voerden mij aanvankelijk, als het digtst aan de Belgische grenzen gelegen, naar Valenchijn’ (Valenciennes)¹⁾. Ernstig was de moeilijkheid niet, want nauwlijks een dag uit Brussel weg, spreekt hij er in een brief aan Julie reeds van, den Zaterdag daarop over te komen; en Julie al evenmin nam de zaak te zeer ‘au tragique.’ Er is sprake van onderhandelingen tusschen ‘mon avocat et mon juif’; en die advocat schijnt zijn Brusselsche vriend Cuypers van Velthoven geweest te zijn.

De liefde-correspondentie - verkrijgt een kortstondig vervolg, van hoe gansch gewijzigden aard! Voor de vereering van den minnaar komt de zoele gemeenzaamheid van minnende echtgenooten in de plaats, en koddig vermengen zich het ‘toi’ van het dagelijksch leven en het eerbiedige ‘vous’ van voorheen.

1) Zie ook Brfw. blz. 304: ‘de gevaren, waaraan ik te Brussel blootgesteld was’.

[p. 429]

Madame

Madame R.C. Bakhuizen van den Brink

née Simon

chez Mr. Arthan

à

Uccle près Bruxelles

(Belgique)

Chère Chouki!

En me réveillant après un excellent sommeil je me trouve si étonné de ne pas tenir dans mes bras mes belles épaules à moi, de ne pas sentir la pression de tes lèvres, de ne pas entendre le petit cri de notre Bouboule, ni de voir son petit sourire, que je ne pourrais continuer ma journée sans m'entretenir un petit peu avec ces chers objets. Du reste, sauf les quelques heures que j'ai déjà passées à la bibliothèque, je ne me suis amusé qu'à me répéter une seule chose: Chouki est un ange.

Plus je regrette qu'un contretemps imprévu m'éloigne de toi et te jette dans les inquiétudes, plus j'admire le dévouement et le caractère de cette femme, qui a su retenir ses pleurs même au moment du départ pour ne pas décourager son René. Dieu et l'amour invariable de ton mari t'en récompenseront. Pour le moment reçois cent baisers sur ton joli front - en pensée - car Samedi prochain je m'en acquitterai en réalité.

Si vous voyez Mons. Cuypers, dis-lui mille choses aimables de ma part et remercie-le bien affectueusement de son amitié exemplaire. Quant à Isidore, à moins que tu ne le juges nécessaire, ne l'initie pas dans le secret de mon départ. Pour lui que ce soit toujours le voyage du Nord, que j'avais projeté depuis si longtemps.

Si contre toute attente mon exil devrait se prolonger encore longtemps, tu prendras tes mesures pour me rejoindre. Tu m'as gâté par ton amour, chère Chouki; je ne pourrais plus me passer de toi pendant une semaine. Je t'aime encore beaucoup plus que je ne le faisais du temps que je sollicitais ton amour. Et puis à chaque instant la figure riante de notre petite fille se présente à mon imagination. Ne sois pas triste;

[p. 430]

promène-toi beaucoup et surtout joue beaucoup avec Bouboule.

Adieu toute toute chère! Je vous écrirai encore une fois avant Samedi. En attendant pense beaucoup, mais ne pense pas au point de t'en affliger à

ton René.

Valenciennes, 3 Juillet 49.

Den volgenden dag schrijft hij opnieuw:

Chère Chouki

Je n'ai rien de nouveau à vous raconter, mais j'éprouve le besoin de roucouler encore un petit peu avec ma chère colombe.

Je ne m'éveille pas sans me demander où est notre chère petite et si, dans l'absence de son Papa, elle continue à égayer son excellente mère par ses gaî, gaî, si ma Julie répond d'une mine assez riante aux provocations de sa petite, et si dans son noble coeur elle trouve assez de force pour ne pas se laisser absorber par les douleurs d'une séparation momentanée.

Nous avons bien fait, cher Ange, de ne pas brûler, l'année passée, nos lettres d'amour. Nous nous doutions guère alors, qu'elles étaient susceptibles d'une continuation. Je vous aime comme dans ce temps-là, je vous aime beaucoup plus encore, mais d'une autre manière, d'une manière plus solide, plus raisonnée, plus au-dessus de toutes les variations des humeurs et des circonstances. Et bien sûr que maintenant je ne vous ferai pas de reproches comme autrefois. Non tu n'es pas hésitante, tu n'es pas froide. Femme tu as surpassé tout ce que je demandais à une épouse, tout ce que j'en espérais. Mère, tu sembles redoublée à mes yeux, et la tendresse que j'éprouve pour notre gentille Julie semble rejaillir sur toi.

Je suis toujours à Valenciennes et j'y trouve assez à faire pour y passer encore toute la semaine. Mieux vaut avoir fini tout d'un coup avec une ville qui du reste n'offre aucun attrait. Elle regorge de militaires et tu sais combien je les déteste. J'en dirais autant des commis-voyageurs qui m'obsè-

[p. 431]

dent au café et à la table d'hôte, si je ne faisais exception pour ton frère Isidore.

J'introduis dans cette lettre une petite copie qui fera plaisier à M. Cuypers. Je suis heureux de lui prouver que je pense constamment à lui, qui a montré une amitié si empressée, si admirable pour nous autres.

Met spanning wacht hij van Cuypers een brief, doch niet minder van haar: ‘une lettre de toi me serait comme le chaste baiser conjugal dont tu charmes chaque jour mon réveil.’

Dienzelfden dag schreef zij vanuit Uccle - het briefje is weergevonden in de portefeuille van Margaretha van Parma; op de rugzijde staat eene historische aanteekening -:

Bonjour cher choux, mille baisers de ta femme et de notre petite Bouboule.

Hier j'ai eu tellement mal à la tête qu'il m'a été impossible d'écrire à Liege mais aujourd'hui je n'y manquerai plus. Malgré mon mal de tête (qui était beaucoup diminué à la soirée) je me suis laissée conduire au bal, et ce qui vous étonnera davantage c'est que j'y ai dansé, mais ne devenez pas jaloux lorsque vous saurez que j'avais le plus beau cavalier qui se trouvait dans la salle (c'était notre nez d'argent). J'ai aussi dansé avec un autre qui n'était pas beaucoup mieux que le premier. Nous sommes rentrés à onze heures.

Je ne sais aucune autre nouvelle; j'espère que M. Cuypers en aura de bonnes à vous annoncer.

Adieu cher René porte-toi bien et pense que c'est avec impatience que j'attends ton retour.

Uccle le 4 Juillet 1849.

Ta Julie.

P.S. N'oubliez pas de vous acheter un gilet et des chaussettes.

10 Juli is hij te Valenciennes terug van een snoepreisje naar Uccle:

Chère Chou chou!

‘Je vais me coucher’, comme tu dirais en baîllant. Mais avant de me mettre à baîller comme vous, je ferai mieux en

[p. 432]

renfermant dans ce billet une douzaine bien comptée de baisers pour toi et ton petit ‘mouton’. Je n'ai absolument rien de neuf à t'apprendre. Car ce n'est pas une nouvelle pour toi que de savoir que je pense constamment à toi et que l'éloignement augmente encore l'amour que je te voue. Ah ça! mais si je m'éloignais encore davantage pour mieux nous aimer! En abstraction l'idée serait bonne, mais toi, canailleki, tu as le moyen de m'attacher à toi par toute sorte de petits souvenirs. Tu m'as fait passer deux journées délicieuses....

En zij weer, den dag daarop: ‘Bonjour l'homme’, vangt zij aan. Doch genoeg, wij hebben het schoone, kuische geluk van dit huwelijksleven gevoeld. - Als Van den Brink, aan het eind van dat jaar, vanuit Brussel weer, den gebruikelijken nieuwjaarsbrief naar Amsterdam schrijft, is de kleine René op komst.

En als altijd is ‘een hoofdwensch die alle omvangt deze, dat dit jaar het einde mijner ballingschap moge zijn en dat tot op dat oogenblik de hemel uw leven rekke’.

Haar enkele weken later met haren tachtigsten verjaardag gelukwenschende, kan hij haar reeds vertellen van den jongen zoon, die van de zoetste weelde zijner moeder ‘een wakker en naar het schijnt voor hem zeer profijtelijk gebruik’ maakt. In een volgenden brief heet het, kostelijker nog: ‘de kleine zuigt of hij er jaren lang toe opgeleid was.’

Het jaar 1850 werd een goed en hoopvol jaar voor 't jonge huishouden. Andermaal trekken zij naar Uccle in hunne oude woning, ten huize van Monsieur Arthan; want Julie, waarschijnlijk omdat zij, met het voorbeeld harer hartelijke moeder voor oogen, te hooge verwachtingen van huismenschen had, kon met de Brusselsche kamerverhuurders vaak slecht overweg. En dan, het landelijk leven met zijn vrijheid en versche geuren trok haar onwederstaanbaar aan. - Van den Brink, nu hij bezwaarlijk dagelijks het archief kan bezoeken, zet zich met grooten ijver aan het schrijven van een boek.... ‘zooals (hij) dat aan Van Hees had beloofd’! Het moet de ‘Geschiedenis der Inquisitie’ geweest zijn, waarvan voor enkele jaren het onlangs gepubliceerde brokstuk der inleiding is weergevonden, dat met zijn rijken

[p. 433]

stijl en zwaren stap ons thans nog te imponeeren weet.¹⁾

Daar op de heuvelen boven Brussel - al blijft de geldnood nijpend - hebben zij gezonde en tierige tijden; Julie is vroolijk en welvarend, de kinderen bloeien. Zij ontgaan er de overstroomingen van dat beruchte jaar; Brussel lag als een zee aan hun voeten, en vanuit Luik komt het bericht, dat vader Simon, die met zijn blinde zuster er samenwoont op zijn Boverie - het is het laatste, dat wij omtrent hem vernemen - bijna in de hooggezwollen Maas verdronken was; een stuk van hun huis was weggeslagen.

En tegen het einde van dat jaar nemen de kansen voor Van den Brink een gunstiger keer. Juist hooren wij in Augustus van het aanwinnen eener belangrijke Belgische protectie, en een mogelijke benoeming te Luik, - of in September blijkt hem het geluk te zijn ten deel gevallen, Holland en allen die hem daar lief zijn, van aangezicht tot aangezicht weer te zien.²⁾

‘Ik kan niet uitdrukken’, schrijft hij 28 September 1850 aan zijn moeder, ‘hoeveel genoegen het mij gedaan heeft, u na zevenjarige afwezigheid weder te omhelzen. De oude banden zijn hernieuwd en meer dan ooit gevoel ik mij uw tederliefhebbenden zoon. Maar vooral ben ik den Hemel daarvoor dankbaar, dat ik u in een toestand van gezondheid heb aangetroffen, welke, naar den mensch gesproken, hoop geeft, dat na mijne terugkomst in het vaderland, wij u nog eenigen tijd zullen mogen bezitten.’

Om die terugkomst mogelijk te maken, hadden ten leste zijn beschermers, zijn vrienden en zijn verwanten de handen ineengeslagen. De Santhagens, van wie er één, Jan, de

1) Studiën en Schetsen over Vaderlandsche Geschiedenis en Letteren. Vijfde Deel blz. 251. - Of wel het moet zijn ‘De beweegredenen van onzen opstand tegen Spanje’, wellicht ten onrechte van 1849 gedateerd, een ontwerp dat, van de onderhandelingen met Don Jan uitgaande, hem terugvoerde en ten slotte neerkwam op de Inquisitie.

2) Er bestaat een brief van 28 Juni 1849, die, blijkens het enkel spreken over Bouboule (de kleine Julie), werkelijk van dien datum schijnt te zijn, en waaruit volgen zou, dat hij, alvorens naar Valenciennes te gaan, begonnen was, met, voor enkele dagen, naar Holland uit te wijken. De brieven uit 1850 echter doen er op menige plaats toe besluiten, dat hij eerst in dàt jaar openlijk Amsterdam bezocht heeft en zijn moeder teruggezien.

[p. 434]

notaris, de zwager van Bake was, Bake-zelf, en Van Hees, werkten saam om zijn zaken te ordenen. Veertien dagen na zijn vertrek, den 16^den October, werd eindelijk het failliet uitgesproken. Dan volgden onderhandelingen met schuldeischers, om deze met enkele procenten genoegen te doen nemen; dat duurde nog verscheidene maanden. Den 3^den December 1850 klaagt Van den Brink nog over het uitblijven van alle tijding, ‘en intusschen verteer ik van heimwee’. - Doch den 30^sten December troost hij zijn moeder: ‘Ik wenschte van den hemel, dat, wanneer gij het jaar 1851 met sombere gepeinzen aanvangt, eene enkele vrolijke straal van hoop daardoor henen lachte. Reden, gij kunt het niet ontkennen, is daarvoor. Ook het vorige jaar zijt gij welligt treurende ingegaan en echter, toen gij het niet verwachttet, heeft de Voorzienigheid eene uwer liefste wenschen vervuld. Gij hebt mij wedergezien, gij hebt mij aan het hart gedrukt: ik heb u goede tijding van uwe lieve kleinkinderen gebragt. Ik heb beloofd spoedig weder te komen en zoo dat op heden niet vervuld is, waarschijnlijk zal dit in den loop der volgende maand, ten einde dan schikkingen te treffen voor eene vaste terugkomst in het vaderland, geschieden.’

En zoo heeft hij dan, verzekert hij haar, de gegronde hoop, dat ‘gij u nogmaals op den avond uws levens in ons en in onze telgen verheugen moogt. De kleine Julie weet reeds aan de gansche wereld te vertellen - maar in het Fransch - dat zij naar Holland gaat, met Papa, met Mama, met pop, met Henriëtte (de kindermeid) - op een schip dat ting, ting, ting. doet (de stoomboot) - om Grootmama te zien.’

Spoediger nog dan hij verwachtte kreeg de zaak haar beslag: den 6^den Januari 1851 werd het accoord met de schuldeischers door de Amsterdamsche rechtbank gehomologeerd.

Dus had dan ten leste zijn ballingschap uit. Doch hij zou nog een moeilijken tijd te doorworstelen hebben, voor hij met zijn gezin naar Holland komen kon. Den 12^den Maart heeft hij de geboorte te melden van een tweeden zoon: ‘De jongen heeft een grooten kop, die als hij met goede eigenschappen gevuld is, hem den naam waardig zal maken, dien hij draagt. Hij heet Dirk zooals zijn grootvader.’ - En hij kon daarbij den welstand der moeder en de bedrevenheid

[p. 435]

van den zuigeling prijzen, die zijn ouderen broer in levenslust niets toegaf: ‘De jongen zuigt als een hevel.’

Maar minder vroolijke tijdingen volgden: tegelijkertijd hebben de beide andere kinderen, en in hevigen graad, de mazelen, en de jonge René zal daaruit maanden lang gevaarlijke stuipen houden. In het ras uitgebreide gezin blijven dat voorjaar ziekte en geldgebrek kwade gasten.

Intusschen waren Van den Brink in Holland allerhande uitzichten geopend. Er is sprake van een kleine betrekking ergens, maar ver van Amsterdam; er wordt hem aangeboden, als directeur van een nieuw te stichten dagblad op te treden; Bake oppert, hem te doen plaatsen aan het Rijksarchief te 's Gravenhage, dat hoognoodig reorganisatie behoeft. Hij, met zijn vele buitenlandsche ervaring, scheen voor die taak als aangewezen. Van den verdienstelijken en bejaarden geleerde, die toen rijksarchivaris was, De Jonge, kon men een dergelijken arbeid niet vergen.

Natuurlijk viel het laatste voorstel bij Van den Brink het meest in de flank; voor het zoover was, zou hij als repetitor in het goedkoope Leiden zich vestigen. En in Mei 1851 vinden wij hem en zijne Julie, met hun drietal, op stel en sprong in Plaats Royaal, op den hoek van het Noordeinde en het Galgewater, hetzelfde hôtel, waar hij in 1843, voor zijn vlucht, gehuisvest was geweest.

De zich verwaarloozende losbol was een deftige meneer geworden, doch een weinig naar der lieve Julie Belgischen smaak misschien.... Het jonge Leiden kende hem niet meer, en ziet men opeens niet de kostelijkste Dickensfiguur vóór zich, bij Nabers studenten herinnering, hoe men elkander verbaasd vertelde, dat Professor Bake op straat was gezien met den directeur van het paardespel....

De eerste brief vanuit Leiden bestaat uit verwenschingen aan het adres van den schipper, die hun het allernoodigste aanbrengen moest, om hun huis aan de Hooigracht te kunnen betrekken. En prachtig is de practische huisvader, die den brief besluit met den boozen uitroep: ‘Is er bij het te verzendene noch tang noch ketel?’ - en in een P.S. verzoekt, eens te informeeren naar een kindermeid, die Fransch kan spreken..

Reeds den 22^sten Juni wordt hij benoemd tot ambtenaar

[p. 436]

aan het Rijksarchief. Bake's edele vriendschap had zijn weerzin voor Thorbecke overwonnen, nu het er om ging, zijn geliefden leerling te brengen waar hij hem op zijn plaats dacht; en Thorbecke van zijn kant was onpartijdig genoeg, om slechts acht te geven op den aanbevolene en 's lands belang. Het Rijksarchief toch bevond zich tot op dien tijd in een allertreurigsten staat, weggestopt als het was in eenige vertrekken en portalen boven de hofkapel, zóó overladen met ongëordende en ongeïnventariseerde paperassen, dat er niet alleen voor leeszaal noch directeurskamer ruimte overschoot, doch zelfs een groot gedeelte van den chaos niet behoorlijk geborgen kon worden: vele belangrijke stukken lagen onder de pannen te beschimmelen. Een commieschartermeester en een klerk vormden het voltallig personeel; zij konden er zich nauwlijks roeren, lieten de paketten en portefeuilles meerendeels ongëopend, en kenden maar zeer onvolledig de schatten, waartusschen zij hun leven doorbrachten.

Aan Van den Brink werd nu opgedragen, van dit archief en de verdere te 's Gravenhage berustende verzamelingen een gedetailleerd overzicht te geven -: een kolfje naar zijn hand! Al spoedig werd hem een eigen kamer naast de hofkapel ingeruimd, en daar sleepte hij alles heen, om het thuis te brengen, te schiften, en wetenschappelijk te beschrijven. Bij honderden en honderden kwamen oorkonden te voorschijn, de grafelijke brieven en de registers der grafelijke kanselarij, de brieven van Zuid-Holland en Zeeland en het Nedersticht, de charters van de Abdij van Egmond... van alle kanten, tot in zijn duisterste hoeken, doorspeurde hij onvermoeid het archief.

Aanvankelijk had Van den Brink naar Leiden op en neer gereisd; doch tegen den winter wordt er tot verhuizen besloten. Van een genoegelijken Sint Niklaas komen de berichten uit Den Haag.

De schoonste jaren van dit bewogen leven breken aan. De gelukkige uren, gesleten in zijn gezin, in het aardige huis aan het Groenewegje, dat over de weilanden uitzag op Rijswijk en tot de torens van Delft, - zij wisselden slechts af met de even gelukkige uren van zijn ander ik, tusschen de overoude documenten van Holland, vergeten en vergaande

[p. 437]

op de vochtige zolders aan den Vijverberg, en die het nu hèm veroorloofd werd, terug te geven aan het daglicht, en ze te ordenen naar hartelust.

Den 25^sten Maart 1852 - op dit ééne punt althands was er ook in zijn huiselijk leven een bewonderenswaardige regelmaat! - bericht hij zijner oude moeder de geboorte van zijn tweede dochtertje; enkele dagen later meldt hij haar, dat ‘zijne lieve kraamvrouw’, tengevolge van hevige stuipen der beide jongens, ditmaal ‘niet zoo vlug en vaardig als gewoonlijk’ is; en dan schrijft hij nog: ‘gisteren is Chrisje bij ons geweest en heeft mij uwe begeerte naar berigt en naar mijne overkomst overgebragt. Aan het eerste voldoe ik bij dezen; aan het tweede hoop ik aanst. Zondag te voldoen. Ik hoop u dan in redelijken welstand aan te treffen en veel te vertellen’. - Hiermede houdt ook de correspondentie met zijne moeder op; de twee-en-tachtig-jarige was in den weldadigen vrede, haar eenigen zoon in arbeid en leven ten leste gezegend en gelukkig te weten, heengegaan.

Zij had zijn schoonsten triomf niet beleefd. Toen in het volgend jaar de Rijksarchivaris De Jonge stierf, legde Minister Van Reenen, hoewel Thorbecke's tegenstander, diens voornemen ten uitvoer en benoemde Bakhuizen van den Brink tot Archivaris des Rijks.

Welk een trotsche vreugde moet hem hebben bezield, den nog slechts in eersten aanleg ondernomen arbeid thands geheel naar eigen inzichten en grootsche plannen te mogen verder-leiden en voltooien; - welk een innige vreugde ook, zijne Julie te kunnen toonen, dat haar blinde geloof in zijne toekomst niet ijdel was geweest, en haar de ontberingen, om zijnentwille zoo moedig geleden, te kunnen vergoeden. - Maar welk een hoog geluk niet minder voor Julie, het werk harer liefde bekroond te zien met schooner kroon, dan zij zich ooit gedroomd had: haar René, door hare wederliefde (gelijk hij 't haar voorheen zoo menigmaal bekende) gered en behouden, óók voor de Wetenschap, - geplaatst te zien, zoo spoedig al, in een der hoogste ambten tot haar dienst.

Voor Van den Brink's conceptie van een waardig Rijks-Archief waren de hokkerige lokalen op het Binnenhof reeds lang te klein gebleken. Aan zijne koninklijke plannen voegde het gewezen Koninklijk Paleis op het Plein, dat door Z.M.

[p. 438]

daartoe was beschikbaar gesteld. Dit gebouw, vroeger het zoogenoemd ‘logement der gedeputeerden van Amsterdam’, uit volle Amsterdamsche beurs ruim en stevig en hoog gebouwd, was een huis naar zijn hart. Daarheen deed hij de reeds voorhanden schatten heenvoeren, en hield groote ruimten over, om er de nieuwe aan toe te voegen, die er bij behoorden en die hij van alle kanten bijeen ging halen: vooreerst de archieven der hooge rechtscollegiën, vervolgens alle papieren van vóór 1813, behoorende tot de departementen van algemeen bestuur, eindelijk de archieven der Oost- en West-Indische Compagnieën, tot dusverre te Amsterdam bewaard.

O schoone, bedrijvige tijd! De eerste jaren van zijn huwelijk had hij waarlijk niet geluierd: het meesterlijke derde Rapport, nimmer ingeleverd en eerst voor korten tijd weergevonden en uitgegeven¹⁾, een stuk, 185 bladzijden lang, geeft blijk van zijn rustelooze werkzaamheid in de Belgische archieven. In 1848 verscheen zijn ‘Notice sur le dixième denier’, op het laatst van 1850 zijn ‘Retraite de Charles-Quint’, en daartusschen begon hij zijn onvoltooide werk over de Inquisitie²⁾, schreef o.m. het fragment daartoe over Jan de Backer³⁾, nadat hij zijn aanvankelijk plan, een over ‘De beweegredenen van onzen opstand tegen Spanje’⁴⁾ na 70 bladzijden in den steek had gelaten. Ongetwijfeld vertegenwoordigde dat alles een eerbiedwaardige hoeveelheid studie. Doch hoezeer wordt deze driejarige periode door de volgende overtroffen! Hoe eene machtige organisatie brengt hij in weinige jaren tot stand, hervormer van een onbruikbaar pakhuis tot eene instelling, welke tien jaar later ‘een der meest liberaal ingerichte en nuttigste van geheel Europa’ mocht worden genoemd.⁵⁾

1) Studiën en Schetsen over Vaderlandsche Geschiedenis en Letteren. Vijfde deel, blz. 1.

2) Idem blz. 251. Blijkens de hier bewerkte correspondentie wordt het jaartal der tot-stand-koming van dit fragment liever 1850 dan 1851 gesteld.

3) Idem blz. 293.

4) Idem blz. 309.

5) Deze woorden en menig détail uit dit Hoofdstuk werden ontleend aan de gedachtenisrede van L.Ph.C. van den Bergh, gelezen in de Koninkl. Academie van Wetenschappen, den 13den November 1865. (Jaarboek der Academie, 1866, blz. 1.)

[p. 439]

Ruim een jaar reeds na zijn optreden als Rijksarchivaris geeft hij een eerste stuk in het licht van een ‘Overzigt van het Nederlandsch Rijksarchief’, dat, zegt Fruin,¹⁾ ‘tot verbazing van wie in staat waren er over te oordeelen, bewees hoe volledig hij in dien korten tijd zich vertrouwd had gemaakt met den rijkdom van oorkonden en bescheiden, aan zijn zorg toevertrouwd, en hoe goed hij tevens op de hoogte was van hetgeen daaraan nog ontbrak.... Het korte voorbericht vooral teekent den man, met den ruimen wijsgeerigen blik van den historicus, zoowel als met de practische vereischten van den verzamelaar en den rangschikker begaafd.’

En in diezelfde jaren, getuige van de intensiteit van zijn geestesleven, nu het staat in zijn middaghoogte, schrijft hij de voortreffelijke historisch-kritische, doch bovenal psychologische studie ‘Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saksen.’

Zijn zeldzame voorspoed zou zijn noodlot worden. Leefde hij niet te zeer in de roes van zijn levenswerk, en zag hij ook zijn huiselijk leven door de voldoening en de vooruitzichten daarvan niet te schoon gekleurd, om op te merken, dat Julie's zachte gezichtje smaller geworden was, dat zij vaak vermoeid zag, en dat in het Hollandsche klimaat der drassige weiden en kwade dampen haar hoest van eertijds was weergekeerd? Deze ijzersterke reus had toch al nooit veel oog voor ziekte gehad: noch van zijn armen vriend Mittendorff, noch van Titine of Thérèse, had hij in vroeger jaren de snel-naderende tering en dood voorzien. Nu, gelukkig en overmoedig in het alzijdsch slagen van zijn leven, nu vermoedde hij niet, welke wreedste slag hem bedreigde, en eensklaps, in Juli van het jaar 1855 - hoe bitter werd het woord bewaarheid uit dien brief van tien jaar her, uit Weenen:²⁾ ‘Le mois de Juillet vraiment est un mois terrible pour nos amours!’ - eensklaps vinden wij hem zitten, van wanhoop verpletterd, schrijvende dezen brief aan zijn vriend Cuypers, den Brusselschen vriend uit de eerste jaren van zijn huwelijk:

1) In zijn Gids-artikel van December 1886, blz. 20.

2) Zie blz. 142, den brief van 20 Juli 1845.

[p. 440]

Monsieur

Monsieur Pr. Cuypers

Château Anneville

Ginneken près Breda.

Waarde Vriend!

Eene droevige aanleiding doet mij schrijven. Mijne Julie - gij herinnert u hoe innig lief wij elkander hadden, - lijdt sedert veertien dagen aan eene ras toegenomen teering. Ik schrijf dezen naast haar sterfbed. Zij ligt daar te zieltoogen onder dikwijls herhaalde maar korte benauwdheden en ziet met eene vertederende kalmte haar lot tegemoet.

Uwe vrouw is eenmaal meter over een harer kinderen geweest. Gij zijt mijn eenige katholijke vriend, dien ik dus noemen mag. Het is onzeker of en wanneer haar broeder uit Luik komen kan en komen zal. Doe nog bij mij deze weldadigheid, dat gij tot mij overkomt om mij in mijn ontroostbaar leed met raad en daad bij te staan, en mijner afgestorvene volgens haren ritus de laatste eer te helpen bewijzen. De afstand tusschen Breda en 's Hage is thans niet verre. Zoodra de slag, mij mogt treffen zal ik het u télégraphe restante te Breda doen weten. Kunt gij aanstonds tot mij komen, des te beter. De doctor geeft mijner lieve echtgenoote slechts weinige dagen, zoo niet weinige uren levens en welligt is wanneer gij dezen ontvangt, mijne lieve vreemdelinge reeds van hier in het beste vaderland verplaatst.

Mijne innige smart weigert mij verdere uitweiding. Maar denk u mij, met mijne innige verkleefdheid aan mijne in lief en leed getrouwe, denk u mijne vijf moederlooze kinderen en handel dan, zoo als gij altoos gehandeld hebt voor uwen

R.C. Bakhuizen van den Brink.

's Gravenhage, 2 July 1855.

Wat moeten wij hier nog aan toevoegen? - ‘Le jour qui vous m'enlèverait,’ had hij eenmaal geschreven, ‘m'enlèverait ma vie: du moins je prierais le bon Dieu de ne pas me la prolonger après la ruine de mon bonheur et de mon avenir.’

[p. 441]

Stierf hij, of wenschte hij te sterven? Zijn romantische jeugd was voorbij; en hij had een wetenschappelijk levensdoel gevonden, dat hem het leven te leven waard maakte. Ook was zijne natuur te krachtig, zijn instinct van zelfbehoud te gezond, om weg te kwijnen, zij 't ook dat hij de zwaarste smart moest lijden. En bovenal, waren daar niet zijn vijf jonge kinderen, die dubbel hun vader van noode hadden, nu hunne moeder niet meer was?

Na de eerste verdooving van den slag, hervatte hij het leven, en zeker zal hem allereerst déze gedachte hebben beheerscht, dat een moedig en harer waardig bestaan, zijner aangebedene afgestorvene het meest welgevallig ware geweest.

Zoo verscheen twee jaar later de eerste aflevering van een tijdschrift, dat roemrijk beloofde te worden ‘Het Rijksarchief,’ en daarin publiceerde hij verschillende onderzoekingen, van welke de inleiding tot de ‘Eerste vergadering van de Staten van Holland, 19 Julij 1572,’ naar Fruins getuigenis nogmaals ‘het meesterhoofd en de meesterhand verraadde.’ De verwachtingen, door het eerste deel gewekt, bleven echter onvervuld, - ‘ik durf niet gissen om welke redenen,’ laat Fruin in het midden.

Doch wij, voor eene gissing, hebben thands meerderen grond dan Fruin had. Zal zij één lezer stoutmoedig lijken, zoo wij als ons gevoelen uitspreken, dat Bakhuizen van den Brink inwendig gebroken was, dat met den dood van zijn onvergetelijke geliefde, de steun van zijn innerlijk leven hem begeven had?

Hoe zou Fruin, hoe zou iemand het hebben vermoed, van dezen man, die zóó ruig en rondborstig scheen, dat de gedachte wel niet kon opkomen, hoe diezelfde man te schaamachtig was om ooit zijn diepste, zijn beste innerlijk te toonen, en hoe hij angstvallig de schrijning van zijn leed onder luidruchtigen spot verborg?

Eerlang vond hij een tweede echtgenoote, die het evenwicht herstelde in zijn bestaan en in zijn huis, en die een brave verzorgster was voor Julie's kinderen zoo goed als voor de hare. Wie zag het dus den gullen ‘Bakhuizen’ - zoo heette hij in Den Haag - nog aan, den Bakhuizen, zooals later jaren hem hebben gezien, levende op zijne lauweren en bij het wetenschappelijk en letterkundig leven van den dag, - wie zag het hem aan, dat er in het onvol-

[p. 442]

tooid blijven van àl zijn plannen, een dieper oorzaak school dan die van zijn aard, onstuimig, maar zonder volharding?

En toch had dit ééne zijnen beoordeelaars moeten opvallen: dat, zoo hij ook vroeger zijn voornemens niet ten eind toe volvoerde, zijne tetralogie van ‘Cartons’ voor de Geschiedenis van den Nederlandschen vrijheidsoorlog, bij één stuk liggen liet, en aan het groote standaardwerk, waartoe zij dienen zouden, niet eenmaal begon -, hij echter in volgende jaren telkens nieuwe plannen had opgevat: zijn Inquisitie, zijn ‘Overzigt’, zijn tijdschrift... ook die bleven thands uit. Zijn gansche ‘Correspondance de Marguerite de Parme’ geeft hij, zooals zij reilt en zeilt, aan Gachard present. En rijper leeftijd bracht hem niet tot een breeder wederopvatten van één zijner denkbeelden, die elk een leven hadden kunnen vullen. - De diepe drijfkracht was uit hem weg.

Hij troonde goedmoedig en schertste en oreerde als onbetwiste meester zijner jongeren in den Spectatorkring; hij troonde en werkte genoeglijk in de Directeurskamer van zijn Rijksarchief, gewillige vraagbaak voor elken serieuzen bezoeker; hij vond behagen in het wetenschappelijk verkeer, dat de Koninklijke Academie hem bood; hij leefde rustig bij zijne steeds zich uitbreidende kennis, en getuigde daarvan in korte stukjes, zoo dikwijls een aanhangige zaak, een gebeurtenis, een sterfgeval, hem tot spreken drong. En daaraan had hij genoeg.

En wij zien hem, zooals zijn zoon hem zich herinnert, een hartelijk vader, die zijn jongen naar de Warmonder kostschool wegbrengt, in Leiden aangaande bij zijn ouden vriend Pluygers, den professor, die uit zijn lessenaar een stuk peperkoek voor den dag haalt, en bij professor Bake, wiens zuster den jeugdigen gast op rijst met appelen tracteert. Als zij passeeren bij den van ouds bekenden vischhandelaar aan de Leidsche vaart, Spaarwater, zoekt de Rijksarchivaris een vette paling uit en steekt die, in een papier gerold, in zijn rokzak...

En wij zien hem, zooals Mr. Muller menigmaal als knaap tegen hem opzag: ‘Duidelijk herinner ik mij den zwaren kolos met de grove trekken, de lange sluike haren en de slordige met snuif bemorste kleeding, zooals hij achterover geleund in zijn stoel zat bij de ouderwetsche kolomkachel

[p. 443]

van mijn vader. Zwaar rustten de beslijkte laarzen op het voetstuk van het tuitelige meubel, dat hij elke beweging van de logge gestalte schudde en dreigde om te storten, wanneer de groote man, bewegelijk en druk gesticuleerend, de drukke klanken van zijn luide schorre stem accompagneerde met breede gebaren, telkens uitbarstend in daverend gelach. Ik wist wie hij was, en zijne groote luidruchtigheid was wel geschikt om het ontzag voor zijn persoon te vergrooten; maar geen oogenblik kwam eenige schuwheid bij mij op, goedhartig en zeer licht ontroerd als hij zich toonde midden in zijne ruwe uitvallen.’¹⁾

En eindelijk zien wij hem, zooals mevrouw Bosboom-Toussaint zelve in later jaren aan den zoon het wezen zijns vaders verklaarde: - ‘waarbij B. van den Brink het zich tot een uitspanning maakte met alles te railleeren, of allen te kwellen en te prikkelen door zijn uitvallen; maar 't is toch onwaar dat hem alle ernst ontbroken heeft; vooral waar het wetenschappelijke en historische overtuiging gold, was hij ernstig en nam hij het hoog en met geestdrift op; hij kon zich zoo boos maken over flauwheid en beginselloosheid, dat men moeite had om hem weder tot bedaren te brengen. Maar hij was iemand, die hetgeen 't diepst en het beste dat in hem was éer verborg dan uitventte, en die dat soms ontveinsde onder raillerie, zooals anderen hunne ondeugden verbergen onder mooie woorden.’²⁾

Zoo was hij; zij kende hem. Was zij het niet, die eens geprofeteerd had, dat deze man, toen hij aan zijn onstuimigheid te gronde dreigde te gaan, gered zou worden door de liefde?

Als Bakhuizen van den Brink, enkele jaren voor zijn vroegtijdig afsterven, de uitgaaf zijner ‘Studiën en Schetsen’ begon, schreef hij aangaande ‘Andries Bourlette’ deze woorden: ‘Toen ik het thans herzag, welden mij meermalen de tranen in de oogen bij de herinnering aan den indruk, dien de natuurtooneelen van dat Zwitserland van het Noorden op mij maakten, bij de herinnering vooral aan de jonggestorven echtvriendin, die ik daar leerde beminnen en wier nagedachtenis mij heilig blijft.’

1) Brfw. XX.

2) A.L.G. Bosboom-Toussaint, Levens- en Karakterschets door Dr. Johs. Dyserinck blz. 72.

[p. 444]

Weinige maanden voor zijn dood bezocht hij nogmaals Brussel, waar zijn geluk een aanvang had genomen, stond hij te Parijs aan het sterfbed van Cats Bussemaker, den vriend, met wien hij samen in ballingschap gegaan was, aan wien hij het eerst zijn ontwakende liefde voor Julie had toevertrouwd.

Kort daarop greep hemzelf de plotselinge ziekte aan. Hij stierf den 15^den Juli 1865. Tien jaren hadden zij elkander bemind; tien jaren heeft hij haar betreurd. Hij heeft zijne Julie liefgehad, tot in den dood.

Dec. 1912-Nov. 1913.

EINDE.