De Gids. Jaargang 77

[p. 191]

Dramatisch overzicht.

Het Nederlandsch Tooneel: Tartuffe van Molière. Vertaling van J.A. Alberdingk Thym.

De schouwburgtoestanden zien er, bij het begin van het nieuwe seizoen, nog altijd niet uit zooals velen dit zouden wenschen. Tot een ‘Theatrale Concentratie’ hebben de verschillende tooneelgezelschappen het nog niet kunnen brengen en al wordt het publiek dat de schouwburgen bezoekt, ten gevolge van het steeds drukker bezoek waarin de ontelbare cinema's zich verheugen hoe langer hoe kleiner, men schijnt nog steeds een drietal groote schouwburgen met een groot aantal tooneelspelers voor Amsterdam niet te veel te achten. Zelfs Den Haag dat in de laatste jaren geen eigen tooneelgezelschap bezat, zal, nu het in het geheel geen eigenlijken schouwburg meer heeft, twee tooneelgezelschappen rijk worden: een van Louis Bouwmeester Jr. en een van Verkade, die zich, zooals te verwachten was, van Heijermans heeft afgescheiden. Het is niet onmogelijk dat deze scheiding ten goede zal komen aan het gezelschap Heijermans - Louis Bouwmeester-Querido (zoo is immers de combinatie?), die voortaan in een meer centraal gelegen schouwburg en met, als vast medespeler, den onverwoestbaren Bouwmeester, de tooneelspeelkunst zal dienen.

Wat Verkade met zijn ‘Kamerspelen’ in Den Haag te zien zal geven, en wie er van hen die tot het Nederlandsch tooneelspelersgild behooren zijn overgebleven om met hem een troep, zij het een troepje, te vormen, is op het oogenblik dat ik dit schrijf, niet bekend.

[p. 192]

Wat mij thans het meest interesseert, is, hoe Jan C. de Vos, tot zijn oude liefde teruggekeerd, als regisseur, er in slagen zal, van de verzameling tooneelspelers en tooneelspeelsters van ‘Het Nederlandsch Tooneel’, wier te waardeeren routine bij velen de grens nadert die routine van sleur scheidt, en bij sommigen die grens reeds heeft overschreden, een aaneengesloten troep te maken, wier werk als kunstwerk leeft en bij de schouwburgbezoekers leven wekt.

Leek het mij al aanstonds een goed voorteeken dat De Vos voor zijn ‘coup d'essai’ Molière's Tartuffe koos, en daarbij zelf de titelrol op zich nam, wat bovendien wel geschikt is om van zijn regisseurarbeid de beste verwachtingen te doen koesteren is, dat hij het waagde, dien Tartuffe niet op de oude wijs van ‘le theâtre est une chambre’ en wat daaruit voortvloeit te vertoonen, maar door een nieuwe tooneelschikking het oude spel voor een deel te verjongen.

Het is bijna twee jaar geleden, dat ik, in een bespreking van de Tartuffe-voorstelling hier door Le Bargy en zijn troep gegeven, de aandacht vestigde op het werk van Jacques Anarvon, waarin voor een rationeeler, natuurlijker en daardoor levendiger, kleurrijker mise en scène van den Tartuffe gepleit wordt. De nieuwe regisseur heeft hiervan blijkbaar kennis genomen en hij heeft ons verrast met een tooneelschikking, zoo als in ons land nog niet te zien werd gegeven.

In het bijzonder was 't het eerste bedrijf, dat een bijzonder cachet kreeg. In plaats van in de traditioneele kamer, gemeubeld met een tafel en twee fauteuils, worden wij verplaatst in den tuin aan de achterzijde van het huis van Orgon, een tuin op de Fransche manier omsloten door een muur, waarin een hek. Als het scherm opgaat komt mevrouw Pernelle uit de woning van haar zoon, blijkbaar boos weggeloopen uit een gesprek over Tartuffe, dat, bij afwezigheid van Orgon, daarbinnen gehouden werd. De geheele familie, op Orgon na, volgt haar, en daar op die open plek wordt het gesprek voortgezet - die meesterlijke expositie van Molière's blijspel - waarin wij alles van Tartuffe te weten komen. De leden van het gezin staan hier niet allen op een rijtje, en rang d'oignons, zooals dat volgens de traditie pleegt te geschieden, maar in kleine groepen, de gelieven Valère en Marianne ter zijde met elkaar fluisterende. Wanneer

[p. 193]

mevrouw Pernelle, boos dat men haar in hare verdediging van Tartuffe alleen laat staan, het terrein verlaat, dan komt voor het hek haar draagkoets voor en ziet men haar, door Elmire, Marianne en Damis tot daar begeleid en vaarwel gezegd, in haar koets vertrekken. Dat alles geeft een levendigheid en een natuurlijkheid, waardoor de belangstelling, door dat bedrijf gewekt, nog wordt verhoogd. De overige vier bedrijven spelen in twee bijzonder smaakvolle decors, waarbij ook de schikking der meubelen tot levendig en gevariëerd spel gelegenheid biedt.

De heer De Vos heeft alle eer van dit zeer bijzonder regiewerk. Ook in het goed sluitend samenspel was zijn kundige leiding te herkennen, al bleken enkele optredenden, met name de vertolkers van de rollen van mevrouw Pernelle (mevr. Korlaar-Van Dijk) en Orgon (de heer Meunier), ten gevolge van geheel onvoldoende zeggenskracht, niet voor hunne taak berekend.

In het eerste tot Lodewijk XIV gerichte Placet, dat de Tartuffe voorafgaat, betoogt Molière dat hij in zijn stuk in het bijzonder de valsche vromen aan de kaak heeft willen stellen, ‘ces faux monnoyeurs de dévotion’, gelijk hij ze noemt. Coquelin, die in zijn boekje over Tartuffe de paradox tracht te verdedigen dat Tartuffe in volkomen oprechtheid en te goeder trouw zijn zinnelijke voornemens bepleit, wat dan, volgens hem, het geval komisch zou maken, staat alleen, en zijn stelling blijkt zoo weinig houdbaar, dat hijzelf in de praktijk, ons een geheel anderen Tartuffe te zien gaf dan hij in theorie had verdedigd.

De verschillende acteurs, die, drie eeuwen achtereen, de rol gespeeld hebben, gaven allen den volslagen huichelaar, zij het ook dat elk van hen, al naar zijn temperament, van Tartuffe een zalvenden, een hooghartigen, een verfijnd zinnelijken of een grof wulpschen ‘valschen vroomheidsmunter’ maakte. En in die verschillende schakeeringen is het bij den een weer de haute comédie die, in meerdere of mindere mate, tot haar recht komt, bij den ander de zucht om, door fijnere of grovere effecten, het komische van den toestand te doen uitschijnen.

Jan C. de Vos lijkt mij, door den aard van zijn talent, niet juist de man om in Molière's comédie de titelrol te spelen;

[p. 194]

de rol van Orgon, nu in geheel verkeerde handen, past hem beter, zou ik zeggen. De kundige tooneelspeler heeft blijkbaar getracht den Tartuffe aan zijn talent te adapteeren. Hij onderstreept het huichelachtige, de valsche vroomheidsbetuigingen niet, werkt niet op effect, blijft in een juste-milieu; maar, hoeveel kleine, fijne trekjes hij in zijn spel moge weten te leggen, door een enkelen oogopslag, een beweging van de hand, bij deze wijze van spelen krijgt de rol niet genoeg relief en gaan markante gezegden voor het publiek verloren. Ik denk, bijvoorbeeld, in het gesprek met Elmire, aan het beroemde ‘de l'amour sans scandale et du plaisir sans peur’, en na de ontmaskering, aan het niet minder beroemde ‘c'est à vous d'en sortir, vous, qui parlez en maître’, door Alberdingk Thijm, in zijn, in vele opzichten zoo pittige, vertaling wel wat flauwtjes weergegeven met: ‘'t Is eer aan u terstond dit huis vaarwel te zeggen: gij, die als meester spreekt!’

In de rol van Elmire zijn almede verschillende opvattingen denkbaar. De eenvoudigste, die van M^me Arnould-Plessy, is, het voor te stellen alsof, wanneer zij een samenkomst met Tartuffe uitlokt, het Elmire enkel te doen is om te trachten, hem van een huwelijk met Marianne, waarop Orgon, in zijn blinde ingenomenheid met den ‘pauvre homme’, zijn zinnen gezet heeft, af te doen zien. De andere opvatting is, dat Elmire, van den aanvang af, de bedoeling heeft, Tartuffe een strik te spannen en hem dan te ontmaskeren.

Bij deze laatste opvatting is er voor eene ‘grande coquette’ gelegenheid om al haar talent van coquetteeren, van geven en nemen, hoop geven en weer terugnemen, een spel als van de kat met de muis, te ontplooien. De groote zaak is dat de actrice daarbij steeds ‘grande dame’ wete te blijven, zooals de 18^de eeuwsche tooneelspeelster, M^lle Contat deed, die in de rol van Elmire uitmuntte en van wie Legouvé schrijft: ‘Elle était née duchesse... dans la boutique d'un marchand de drap de la rue Saint-Denis.’

Nu zijn, in ons lieve vaderland, de tooneelspeelsters, die hertoginnen of zelfs maar dames uit den gegoeden stand geboren zijn... in een lakenkooperswinkel of elders, ver te zoeken. Maar studie, gaaf van opmerken, gevoel en smaak kunnen veel aanvullen van hetgeen ontbreekt, en men mag, de omstandigheden in aanmerking nemende, al tevreden zijn

[p. 195]

wanneer spraak en manieren de klein-burgerlijke afkomst van onze tooneel-prinsessen en tooneel-dames niet al te duidelijk verraden...

Mevrouw Holtrop scheen mij toe, over te hellen naar de opvatting van M^me Arnould Plessy. Hare houding was niet die van een grande coquette, die plezier heeft in het spel dat zij speelt. Wat zij te zien gaf was meer een ‘bonne mine à mauvais jeu’, een zich-geweld-aandoen om vriendelijk te blijven bij eene vertooning die haar in den grond ergert en ten slotte walgt. Al worden bij deze opvatting de tooneelen tusschen Elmire en Tartuffe er niet pikanter en kleuriger op, wat mevrouw Holtrop op deze wijze van de moeielijke rol weet te maken verdient waardeering.

Mevrouw De Vos-Poolman is een bijzonder pittige, slagvaardige Dorine, zij beheerscht haar rol volkomen en laat geen schakeering ervan verloren gaan. Ook de Cléante van Ko van Dijk mag gezien en gehoord worden. De rol is vol van die ‘Schlagwörter’, die bij de voorbereiding der verkiezingen van dit voorjaar dienst hadden kunnen doen:

Ik duld niet, dat men ze over éénen kam zal scheren
Die echt godsdienstig zijn en die 't maar grimasseeren....

....daar's niets dat mij zoo stuit

Als 't wit gepleisterd front van deugd die niets beduidt,
Bij vroomheidventers, wier schijnheilig zemelknopen
Er steeds op uit is eer en titelen te koopen
Met veinzend kerkgebaar en huichlend oogenspel....

De braven, daarentegen, zegt Cléante:

Zij schrijven zich niet toe 't bestier van 's waerelds lot,
En willen in Gods zaak niet verder gaan dan God.

Ko van Dijk laat dit alles goed klinken.

Zoo blijft Tartuffe, in zijn oude plunje zoowel als in het pak waarin Jan C. de Vos Molière's comédie heeft gestoken, van alle tijden.

J.N. van Hall.