De Gids. Jaargang 77

[p. 367]

Muziek in het theater.

Schoonheid is Rust. In het theater openbaart zich de Rust in de Handeling. Het is de met zekerheid getrokken omtrek, de met vorstelijkheid soms uitgemeten bouw, de rust in de aanschouwde ‘gebeurtenis’. Praal omgeve haar, als nevelen het land, wijsheid verschuile zich allentwege, in het theater zoeken wij vóórop de Rust, de monumentale, de machtige, de niet weifelende Rust der Handeling. Zonder deze is het tooneelwerk halfslachtig: de rust der oogenblikkelijke Houding, de rust van het oogenblikkelijke Tafereel, het is niet die van het tooneelwerk als zoodanig, als organisch geheel. Het is de Rust van de Handeling. En Schoonheid is Rust.

De Handeling wordt kenbaar gemaakt door het gesproken woord. Wanneer het gesproken woord niet wordt verstaan, vervallen wij in de aanschouwing van tafereelen, en verliezen wij de alles samenhoudende Rust van de Handeling. De kunst wordt voor ons dan onzuiver, daar wij picturaal, in plaats van theatraal in het theater gaan zien. De kunstenaar stelle het werk vóór alles zuiver en zij onfeilbaar, overtuigend en late geen twijfel. In het tooneelwerk gaat bij onverstaanbaarheid der woorden verloren: de motiveerende aanduiding der Handeling; daarmede de Handeling zelf, daarmede de Rust der Handeling en het essentieele van een tooneelwerk.

De onverstaanbaarheid van het gezongen woord op het tooneel is bekend, daarmede vervalt dus in de opera de mogelijkheid van een motiveeren en kenbaar maken der

[p. 368]

handeling van uit het organisch geheel van het kunstwerk. Hierin wordt voorzien door een kenbaar maken van buiten uit, door het verspreiden van zoogenaamde tekstboekjes en door het algemeen bekend zijn van wat zal gaan gebeuren. Dit zijn echter surrogaten, waarmede de voortreffelijke, die vóór alles zuiverheid zoekt, geen genoegen kan nemen. In het eerste geval wordt vertoond wat men leest, in het tweede wordt vertoond wat men weet. Maar lezen (of weten) + zien is optellen, en een tooneelwerk is niet hooren + zien, maar hoorende zien. Een dergelijke vertooning is dus geen zuiver gestelde theaterkunst: Schoonheid, mystisch ontbloeyende aan de onaantastbare Rust van een Handeling, kenbaar gemaakt door de beteekenis van het gesproken woord.

Met het gezongen woord is, nòch was het dus mogelijk een tooneelwerk met muziek te concipieeren als een voor altijd staand kunstwerk: weidsche en diepe Rust van een organische eenheid, omdat die rust bij een tooneelwerk in de handeling wordt geconstrueerd, en die handeling niet vanuit die organische eenheid kenbaar gemaakt kan worden. In de beide gevallen blijft het bij brokken schoonheid. Bouw wordt in een zoodanig werk gemist, omdat de bouw schuilt in de handeling.

In het theater is een steeds grootere neiging naar begeleidende muziek. Reinhardt, Royaards, en als ik mij niet vergis, Antoine streven er naar. Door de opera kent men de praal der muziek, en wil die overbrengen naar het tooneel. Het is een bedenkelijke neiging. In de eerste plaats is alle ‘begeleiden’ in strijd met de Rust der organische eenheid, die in het kunstwerk behoort te zijn. In de tweede plaats kan een letterkundig kunstwerk, dat op letterkundige wijze geheel tot een organische eenheid is gebracht, slechts verliezen met een dergelijk aanhangsel van buiten af. Het zij herhaald: de goede kunstenaar stelt zich steeds zuiver. (Het is: de onfeilbaarheid van den grooten kunstenaar.) In de derde plaats wordt in dit geval de muziek verhinderd zich uit eigen wezen op te bouwen, wordt hier belemmerd gelijk in de opera het woord als bouwstof wordt belemmerd.

In de concertzaal gaat met deze neiging evenwijdig het zoogenaamde declamatorium, waar op afschuwelijke wijze

[p. 369]

twee kunsten elkaar voortdurend in den weg zitten. Is dan het kunstwerk niet: weidsche en diepe Rust van een organische eenheid?

Wat blijft er dan om een volledig kunstwerk te construeeren voor het theater met muziek?

Het zingen verhindert het motiveerend kenbaar maken der Handeling door het woord, en tast daarmede de organische eenheid in het wezen aan. Het woord mag dus niet gezongen worden. De noodzakelijkheid openbaart zich van het gesproken woord.

Moet het woord dan worden gedeclameerd of gesproken?

Declameeren is halfslachtig: het is niet zingen en niet spreken. Het is daarom reeds in strijd met het zuiver stellen van krachten, zooals een goed kunstenaar doet. Maar bovendien is declameeren op een ándere wijze dan zingen hinderlijk voor de Handeling. Het maakt de Handeling niet onkenbaar, maar lijzig, sleepend. Ook in het declameeren zullen we de oplossing niet vinden.

Er blijft dus: het gesproken woord.

Het bleek met begeleiding van muziek om verschillende redenen onzuiver...

Waar is dan de oplossing? Waar is het moderne kunstwerk in het Theater: woord en muziek gebracht tot weidsche en diepe Rust van een organische eenheid?

Gij weet het niet....

Om tot organische eenheid te komen, wordt bij de opera het (gezongen) woord als stem ingedeeld in de partitie. In zooverre is dan het (gezongen) woord tot deel teruggebracht van het Geheel. Als het woord nu niet gezongen, en niet gedeclameerd mag worden, kan het dan ook als gesproken woord worden ingedeeld in de partitie?... Welk instrument zingt niet? Het is: ... de trom. Het gesproken woord zal de plaats innemen van en behandeld worden als een slaginstrument. Begeleidt het orkest de trommel? Begeleidt de trommel het orkest?... Neen. De trommel behoort in het organisch verband. Hoeveel schooner in de plaats van de trommel der barbaren de menschelijke stem, op dezelfde wijze behandeld! Op dezelfde wijze behandeld. Dat wil zeggen:

[p. 370]

De ingewikkelde rhythmiek van het woord klaar en stellig tot uiting gebracht.

Die rhythmiek scherp en plastisch gesteld tegen-in de rhythmiek van het orkest.

Het woord zeer spaarzaam gebruikt, maar gewichtig en nadrukkelijk, wat bij een slaginstrument slechts zinledig pogen blijft.

Het woord moet gelanceerd worden.

Het wordt teruggebracht tot zijn kortste en hevigste belangrijkheid, zonder be-schrijvingen, zonder om-schrijvingen, zonder alleenspraken. Het geeft motiveerend de handeling aan in woorden, zwaar van beteekenis (geen surrogaten!), duidelijk getuigende, uit het organisch verband.

Als de woorden gewichtig en nadrukkelijk moeten zijn, omdat zij de rol vervullen van een gewichtig en nadrukkelijk instrument, moet ook de handeling daarmede in overeenstemming zijn: nadrukkelijk en gewichtig, kort, beslist. En:... het orkest begeleidt niet, het begeleidt niet! Wat zoudt gij zeggen van een solo voor slaginstrument, begeleid door orkest?.... De volledige kunstenaar behandelt alle zaken zuiver en logisch. Het woord dient behandeld te worden als slaginstrument, en dit in alles zuiver doorgevoerd. Slechts dàn is te bereiken: de symfonische handeling, gebracht tot weidsche en diepe Rust van een organische eenheid. Zij zal moeten uiten: kracht en verheven schoonheid.

Peter Spaan.