De Gids. Jaargang 77

[p. 169]

Onder den eereboog voor Hendrik Conscience.

Hendrik Conscience. De Leeuw van Vlaanderen. Jubeluitgave 1812-1912. Antwerpen, J.E. Buschmann.
Hendrik Conscience-tentoonstelling. Catalogus. Antwerpen, J.E. Buschmann. 1912.
Eugène de Bock. Hendrik Conscience, zijn persoon en zijn werk. Nederlandsche Bibl. Maatsch. voor Goede en Goedk. Lectuur.

Toen de deelnemers aan het 32e ‘Taal- en Letterkundig Congres’ Antwerpen binnenkwamen, stond op de Keyzerlei een groote eereboog. Het was de eereboog der Consciencefeesten, dien men voor hen had laten staan. Zij moesten, of zij wilden of niet, onder de Conscience-huldiging door.

En, sinds ik Antwerpen verliet, krijg ik gedurig Conscience thuis: den beredeneerden catalogus der Conscience-tentoonstelling, die wij onder de leiding van haren voortreflijken inrichter zelven, den bescheiden ‘stadsboekwaarder’ Emmanuel de Bom, mochten bezoeken; de jubel-uitgave van ‘De Leeuw van Vlaanderen’, door denzelfden letterkundige, die er alweder in schuilevinkt, bezorgd; en het boekje van Eugène de Bock, ook al wel eenigszins, naar men uit het hoofdstukje over de poesjenellen zou zeggen, door de Bom geïnspireerd.

Conscience.... ik heb hem 't eerst gekend als een der Fransche schrijvers uit de boekenkast van mijn grootvader; en het eerste Fransche boek, dat ik gelezen heb - ik moet twaalf of dertien jaar zijn geweest - dat was ‘Le Conscrit par Henri Conscience’. Ik herinner mij zoo wel, hoe de taal alleen-al mij zóó ontroerde in het ontroerende

[p. 170]

verhaal, dat ik dacht: ‘zóó iets moois kan er in 't Hollandsch nooit bestaan’ - de Hollandsche bloemlezing, die wij gebruikten, gaf proza van menschen wier naam ik niet meer weet, en verzen van Van Zeggelen - tot ik, in het volgende deel dier bloemlezing, een fragment uit ‘De Loteling’ van Hendrik Conscience vond; ik wilde niet gelooven, dat het stuk niet vertaald was, en ik had een gevoel of de wereld op haar kop stond, toen mijn Conscrit heusch een Nederlandsch werk bleek.

Een paar maanden later las ik ‘Baas Ganzendonk’ en ‘De Leeuw van Vlaanderen’; dat was de hartstocht van een ouderen neef. Mij maakte het lang niet zoo week als de Fransche Loteling, maar ik vond het toch een prachtig boek. En toen, na enkele jaren, kreeg ik ‘De Oom van Felix Roobeek’ in handen... Doch dat kon mij in 't geheel niet bekoren, want ik was juist bezig te dwepen met de ‘Stemmings-alleeën’ van P. Tideman en een ‘goud-rood’ stuk proza van Lucie Broedelet.... Dàt was nu eigenlijk de kunst, de hóóge kunst, en die holle Conscience, och-arme, dat was.... niets!

En ziedaar, ik beken het niet zonder schaamte, al wat ik van den goeden Vlaamschen verteller kende.

Ik heb nu den Leeuw bij stukken overgelezen in deze, voor enkele weken verschenen kostelijke ‘jubel-uitgave’, welke men het dus niet kwalijk kan nemen, dat het zeer fraai papier ietwat te veel ‘couleur de rose’ ziet; en jubelen de (overigens niet onsmaakvolle) versieringen van Alfred van Neste misschien weer niet genoeg, de stevige Plantijn-letter leest verrukkelijk en de oude Leeuw leeft weer voor ons op! Is het geen onbetaalbaar, fleurig en kleurig, grootsch en stijf, en tegelijk zjeuïg volksboek?

En het is zjeuïger en fleuriger geworden dan toen wij 't lazen in onze jeugd. De uitgever, die er zich op heeft toegelegd, uit den eersten en den laatsten druk eene edito ne varietur samen te stellen, laschte daar weer in de later geschrapte krachtwoorden, die zoo thuis hooren in de atmosfeer van de dertiger jaren - en ik denk aan den tijd, dat wij in de vertaling van De Balzac's ‘l'Enfant maudit’ met ‘Sackereels’ werkten en met ‘Gods duizend duivels’! - hier het prachtige: ‘Dat de tong in uwe keel verlamme’,

[p. 171]

en ‘Doemenis’, en ‘Bij de Heilige Maagd.’ - Jammer, of eigenlijk ook niet jammer, dat de heer de Bom niet den (het woord is van hem) ‘bevrozen minnaar’ Adolf in zijn eer, of in zijn oneer, herstellen kon; Adolf, dien Conscience, van de tweede editie af, zedigheidshalve, tot ‘broederlijken vriend’ van de ‘eeuwig met haar valk koutende’ Machteld promoveerde; of degradeerde, al naar ge 't nemen wilt. - En de Guldene-Sporen-slag is uniek: waar de Franschen sneven telkens als een Vlaamsche held ‘het puntje van zijnen neus vertoont’.

Toch zou u, zoo ge het niet kennen mocht, dit proza, litterair gesproken, nog meevallen. Het heeft waarlijk wel een breeden verhaalgang, het is oprecht en, in de natuurschilderingen bijv., niet zonder fijnheid.

Zoowel in den catalogus als in De Bock's boekje vind ik een facsimile van het handschrift der eerste bladzijde van ‘De Leeuw van Vlaanderen’. Die aanhef is heusch van een ‘artistieke’ schriftuur, al is de eerste volzin niet geheel zuiver van visie:

‘De roode morgenzon blonk twijfelachtig in het oosteu, en was nog met een kleed van nachtwolken omgeven, terwijl haer zevenkleurig beeld zich glinsterend in elken dauwdruppel herhaelde; de blaeuwe dampen der aerde hingen als een onvatbaer weefsel aen de toppen der boomen, en de kelken der ontwelkende bloemen openden zich met liefde, om den jongste strael van het daglicht te ontvangen. De nachtegael had zijne zoete liederen reeds meermalen gedurende de schemering herhaeld, maer nu verdoofde het verwarde geschater van mindere zangers zijne verleidende toonen.’

Wat nu de tweede uitgave aangaat: een catalogus lijkt een vervelend ding, maar déze catalogus deed hem, die ter tentoonstelling kwam, gemakkelijk het belangrijkste vinden, en onthouden; zij doet nog, wie er nìet geweest is, de tentoonstelling in den geest bezoeken. Het is een boekje, waaruit iets te leeren valt!

Wat een reeksen van uitgaven heeft bijna elk van Conscience's werken beleefd, en wat een reeksen van vertalingen, in nagenoeg alle Europeesche talen (44 Duitsche

[p. 172]

editie's, waaronder eene in 19 deelen!) en zelfs in het mondiale Esperanto: ‘La letero al la rekruto’, ‘Blinda Rozo’ (Blinde Roza). ‘Rikke-tikke-tak’ is, ook in de taal der hope: ‘Rikke-tikke-tak’. - En toch schijnt het waarlijk niet om te lachen. Onder de rubriek ‘Nagekomen’ vind ik nog op No. 1154: ‘Blinda Rozo. Esperantigita el la Flandra linguo de Sinjorino Edm. van Melchebeke-van Hove. Manskribita de la lernantoj de la rega blindulejo de Woluwe-Bruselo’, met de bijvoeging: ‘Esperanto-vertaling in Braille-letters voor blinden. Uitgave Thilander, Stockholm. De uitgave was in drie maanden uitgeput’!

Merkwaardig op het gebied der vertalingen is ook een Hollandsche uitgave van ‘Ciske van Roosmaelen, of gevolgen van den hoogmoed. Naar het Fransch. Door G. Kok, R.K. pastoor te Weesp. Ten voordeele der overstroomden in Noord-Brabant 1850’! De werkelijke titel is, zooals men weet: ‘Siska van Roosemael, ware geschiedenis van eene jufvrouw die nog leeft’. Maar zelfs den naam van Conscience schijnt de ‘vertaler’ niet te kennen.

Niet minder grappig zijn de schotschriften met spotprenten, tegen Conscience verschenen, waarin hij voor Hendrik Geweten, Hendrik Draeijer, alias Kruisduit, ridder van den pruissischen Uil en ‘Hoofd der vlaemsche verkwezeling’ wordt uitgemaakt. De schrijver van een dier brochures is dezelfde Karel Nijs, dien Conscience in een hier eveneens vermelden brief aan Delepierre voor een baantje aanbeveelt.

De ‘literatuur over Conscience’, eene sober-beredeneerde opgave der boeken, studies en opstellen, in werken, tijdschriften en dagbladen van allerlei taal verschenen, beslaat maar liefst een vijftigtal pagina's, en uit zijn romans heeft men 16 Vlaamsche en twee Fransche tooneelspelen getrokken.

Veel was er natuurlijk op de tentoonstelling door aanschouwelijkheid belangrijker dan een droge vermelding in een catalogus zijn kan: portretten (er waren er in te groote en te keurlooze massa!), teekeningen en schilderijen van Conscience's land, soms zelfs van de plekjes door hem beschreven, illustratie's der werken, persoonlijke curiositeiten (waaronder héél curieuze; ik wil de Bom's congres-lezing, in ‘De Ploeg’ van Nov. verschenen, niet plunderen!) en vooral

[p. 173]

ook de brieven! Maar daaruit geeft het boekje toch weer heel opmerkelijke citaten.

Aan den heer A.C. van der Cruyssen schrijft Conscience in 1873:

‘Anders is het gesteld met de westvl. school van Guido Gezelle, De Bo, Flameng enz. Dezen schrijven stoutweg het Westvlaamsch dialect en daarin loopen zij zeker mis; dewijl zij, indien ze een waren invloed uitoefenden, de beschaving en de eenmaking der taal zouden dwarsboomen en vertragen’.

Of die school, met Streuvels aan 't hoofd, nu, veertig jaren later, in Vlaanderen zelf een ‘waren invloed’ heeft uitgeoefend? Zeker heeft Conscience nooit vermoed, dat zij juist in Holland zooveel bewonderaars zou vinden, en dat wel, niet alleen door het persoonlijk genie van Gezelle en Streuvels, maar ongetwijfeld eveneens door de weelderige schoonheid dier kunstvol versmede gewestlijke spraak.

Aan Prof. Bolland heeft Conscience een pleziertje willen doen met het volgende, over de geschiktheid van het Nederlandsch voor wetenschappelijke onderwerpen: ‘Immers elk woord in de nederduitsche tael is de uitlegging zelve van het voorwerp dat men noemt’. (‘Voorwoord’ tot ‘Eenige bladzyden uit het boek der natuer’. 1846.)

Ik noem ten slotte het aardige knuppelvers, dat Hoffmann von Fallersleben schreef, toen hij in een herberg op Conscience zat te wachten; het is nog niet gansch verouderd, helaas! Ziehier de eerste tien regeltjes:

‘Bij pinten en kannen
zoo zitten de mannen
en praten fransch altemael
over vlaemsche zeden en vlaemsche tael,
hebben fransche gedachten en fransche gevoelen,
om voor de vlaemsche zaek te woelen,
en gelooven aen elke kant
de litteratuer van hun vaderland,
gelijk als het de Franschen bedrijven
opteheffen door prijs uitschrijven....’

Het boekje van Eugène de Bock is niet kwaad. Conscience's

[p. 174]

biographie heeft hij onderhoudend weten te schrijven, van de verzamelde gegevens op smaakvolle wijze gebruik makend. Maar het critische tweede gedeelte (dat er toch weer half biographisch uitziet) bungelt erbij; men krijgt den onaangenamen indruk, van nieuws af aan te moeten beginnen.... Een populaire critische studie over Conscience behoeft heusch niet zóó diepzinnig te zijn, dat een ervaren schrijver die niet in de biographie had weten te verwerken.

De biographie was dan zwaarder geworden, en niet dit door eenvoud soms bekorend verhaal? Het is mogelijk. Maar dat 't niet zóó had moeten zijn, dat zou allereerst.... Conscience-zelf, ware hij nog in leven, den schrijver hebben beduid. Die tweede helft ziet niemand in; en dat zou Conscience niet zijn gebeurd!

‘Hij leerde zijn volk lezen’, dit gezegde, waarvan men eigenaardig genoeg niet weet, wie het 't eerst heeft uitgesproken, blonk in gulden letteren den bezoeker der tentoonstelling tegemoet.

Wie zal de schrijver-van-waarde zijn, die eindelijk ook het Nederlandsche volk - de volks-klassen, die Conscience bereikte, maar die zelfs de Wereld-Bibliotheek nìet bereikt! - waarlijk lezen leert?

Nov. 1912.

Carel Scharten.